گازەت-جۋرنالداردان «يسابەكوۆ پرەزيدەنتتىڭ الدىندا تۇك ايتپادى عوي» دەگەن پىكىردى مەن دە وقىدىم. بۇعان جاۋاپ تا بەردىم. ايتۋىن ايتتىق قوي، ونىڭ ءبارى كورسەتىلمەدى... ەكى جارىم ساعاتقا سوزىلعان اڭگىمەدە نە ايتىلمادى دەيسىڭ، ءبارى ايتىلدى. ماقتانعانىم ەمەس، وتكىر پىكىردى مەن عانا ايتتىم.
بەكسۇلتان نۇرجەكەيەۆ ءوز اۋىلىنداعى وربۇلاقتى، قاستەيەۆتى، جاركەنتتەگى كوشەلەردىڭ اتتارىن وزگەرتۋ سياقتى جەرگىلىكتى ماسەلەلەردى عانا كوتەردى. سماعۇل ياسساۋي، سوپىلىق تۋرالى اڭگىمە قوزعادى. ال مەن بولسام: «بۇرىن وزىڭىزگە ايتقان ماسەلەنى قايتالاپ ايتامىن. ەلىمىزگە جۇڭگو كوپ كەلىپ جاتىر. بىزگە رەسەيدەن گورى جۇڭگو ءقاۋىپتى. حالقىنىڭ سانى 145 ميلليوندى قۇرايتىن رەسەيمەن ارالاسىپ جۇرگەنىمىزگە 300-400 جىل بولدى. ال حالقى 1،5 ملرد جۇڭگو – سوعىسسىز، كۇلكىمەن عانا باسىپ الاتىن مەملەكەت. قازاق ءوز جەرىندە وتىرىپ مۇنايىمىزعا كەلگەن قىتايدىڭ قۇلىنا اينالىپ بارا جاتىر. ولارعا كەڭدىكتى كوپتەپ بەرىپ قويعانبىز. ەكىنشىدەن، دەموگرافيا – ۋشىعىپ تۇرعان ماسەلە. وزبەكتەر 32 ملن. بولدى. وزبەكتەي بولماساق تا، 20 ملن-عا جەتسەك، قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى وزىنەن-وزى شەشىلىپ كەتەر ەدى. وزبەكتەر ءبىزدىڭ ءتىل ماسەلەسىن كوتەرە بەرەتىنىمىزگە تاڭعالادى»، – دەدىم.
سودان كەيىن، لاتىن ءتىلى تۋرالى كوبىرەك ايتىلدى. ءوتۋ كەرەك پە، جوق پا؟ «ءسىزدىڭ يدەياڭىزدى قوستايىق، ءبىراق ونىڭ ارعى جاعىندا نە تۇر؟ 100 جىل ىشىندە ورىس الفاۆيتىمەن تالاي تاريحىمىز جازىلىپ قالدى. ونىڭ ءبارىن كىم كوشىرىپ بەرەدى؟ بۇل دا قيىن ماسەلە. سودان سوڭ، اۋىلعا دەپ جىل سايىن بىرنەشە ملرد اقشا بولىنەدى. مەنىڭ اۋىلىم سول كۇيىنشە، نۇرەكە. جىلىنا ەكى-ۇش رەت بارامىن، ەشقانداي وزگەرىس جوق. قىرعىزدا ەشنارسە جوق دەيمىز، ءبىراق تىرشىلىگىمىز بىردەي. نەگە بەنزين قىرعىزستاندا قازاقستانعا قاراعاندا ارزان؟ ولار استىق وندىرمەيدى، ءبىراق نانى بىزدىكىنەن ارزان. بىشكەگىندە دە ءبىر باعا، قارابالتا دەگەن شالعاي وڭىرىندە دە ءبىر باعا. نارىق، جەكە مەنشىك دەيمىز، اراسى 150 مەترلىك ەكى زاپراۆكادا ەكى ءتۇرلى باعا. مۇنىڭ ءبارى قانداي جۇگەنسىزدىك؟ ءسىز بازاردى ارالاعاندا ءبارىن ارزان ەتىپ قويادى، ءسىز كەتكەن سوڭ باياعى قىمبات باعاعا وزگەرتەدى. سىزگە جالعان اقپارات بەرەتىن شتاتتاعىلاردان وزگە تۇراقتى قوعامدىق كوميسسيا قۇرۋ كەرەك. ورتاشا جالاقى دەگەندى قايدان شىعارىپ الدىق؟ ەگەر ورتاشا جالاقىعا سەنەر بولساق، ءار ادامنىڭ جالاقىسى 250-300 مىڭ بولار ەدى. مەنىڭ ايلىعىم – 110 مىڭ. كەلىنىم – عىلىم كانديداتى، 90 مىڭ الادى. ال ورتاق جالاقىنى بانكيرلەر مەن دەپۋتاتتاردىڭ، سامۇرىق قازىنادا ىستەيتىندەردىڭ ايلىعىنان شىعارادى. بۇل ناعىز وتىرىكتىڭ ءوزى عوي! نەگە ءوز ەلىمىزدە ەمدەلمەي شەتەلدە ەمدەلەمىز؟ قازاقستان ۇلگىلى مەملەكەت دەيمىز، وسى جاعىنان نەگە ۇلگى المايمىز؟ نەگە جەڭىل ونەركاسىپتى دامىتپايمىز؟ نەگە ءوندىرىس ورىندارىنىڭ ءبارى شەتەلدىكتەردىڭ قولىندا؟ بۇرىن كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە شەتەلدەن كوشىپ كەلگەن قازاقتار مال باعاتىن. ءقازىر ونداي مال جوق. «ديپلوممەن اۋىلعا» دەگەن ۇران قۇلاعىما كىرمەيدى. ال مىسالى، مەن ءبىتىردىم. ديپلوممەن اۋىلعا بارامىن، ول جەردە نە ىستەيمىن؟ مەنىڭ اۋىلىمدا 8000 ادام تۇرادى. اۋدان ورتالىعىمەن بىردەي. جۇرتتىڭ بارلىعى جەكەمەنشىك فەرمەرلىك شارۋاشىلىقپەن اينالىسىپ جاتىر. سىرتتان بارعان ادامعا ايلىق كەرەك، جاعداي كەرەك. ونى الىپ نە ىستەيدى؟ اۋىلداعى مۇعالىمدەردىڭ ءوزى مەكتەپكە ارەڭ ورنالاسادى. اشىعىن ايتايىن، ءوزىم ءبىر ادامدى ورنالاستىرۋ ءۇشىن، ابىرويىمدى سالدىم. مەنەن ۇيالعانىنان ارەڭ الدى. ءبىراق ماعان ايتپا دەپ، ورنالاستىرعان ادامىمنان 400 مىڭ تەڭگە الىپتى. مىنە، وسىندايلاردىڭ ءبارى ۇلتىمىزدى بۇزادى»، – دەدىم.
– بۇل ايتقاندارىڭىزعا پرەزيدەنت قالاي جاۋاپ بەردى؟
– بارىنە دۇرىس جاۋاپ بەرەدى عوي. «قىتايلىقتاردان قورقۋعا بولمايدى، ولاردىڭ ءاربىر ادامى مەنىڭ بلوكنوتىمدا جازىلعان. جۇمىستارىن بىتىرەدى دە، كەتە بەرەدى»، – دەدى.
سوسىن مەن: «نۇرەكە، قازاقتىڭ ءبارى باستىق بولعىسى كەلەدى. ءبىر ۇيدەگى بەس بالانىڭ بەسەۋى دە اكادەمياعا تۇسەدى، ۋنيۆەرسيتەتتەرگە وقۋعا تاپسىرادى. سوڭىندا ءبارى جۇمىسسىز جۇرەدى، ساۋدا جاسايدى. سوندىقتان كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندەگىدەي ءتۇرلى ماماندىق الىپ شىعاتىن ۋچيليششە، كوللەدجدەردى كوبەيتۋىمىز كەرەك. مونتەر، ەلەكتريك سەكىلدى ماماندىقتار بەرەتىن ايلىق، جىلدىق كۋرستار اشۋ كەرەك. جۇمىسشى تابى قالىپتاسپاي، مەملەكەت بولمايمىز. ءقازىر تەلەديدارىڭ بۇزىلىپ، مامان شاقىرساڭ، ورىس كەلەدى. توڭازىتقىش جوندەۋگە دە ورىس كەپ تۇرادى. وسىنىڭ ءبارىن قازاق ۇيرەنەتىن كەز كەلدى. سودان سوڭ سىرتتان كەلگەن قازاقتاردى ورنالاستىرۋ ماسەلەسىن قولعا الۋ كەرەك. بۇرىن جاقسى ەدى، ءقازىر بۇل ماسەلە توقتاپ قالدى. كوپتەگەن قازاق وسىندا ءجۇرىپ-جۇرىپ، مال قورا تابا الماي، كۆوتاسىن الا الماي، جيناپ اكەلگەن اقشاسىنىڭ ءبارىن جەپ قويىپ، موڭعولياعا قايتىپ كەتىپ جاتىر. قايتا مونعولياعا راحمەت، ولارعا ازاماتتىعىن قايتا بەردى. ال ازاماتتىعىن بەرمەسە قايتەدى؟ مىنە، وسىنىڭ ءبارى شەشىمىن تابۋى ءتيىس ماسەلە. شەتەلدەگى قازاقتارىمىزدى وڭتۇستىككە قونىستاندىرا بەرمەي، 2 ملن ەگىستىك جەرى بار پاۆلودار سەكىلدى ايماقتارعا ورنالاستىرۋ قاجەت. ولاردى جان-جاققا شاشىپ-شاشىپ تاستاماي بىرگە قونىستاندىرعان ءجون. سولاي ۇيرەنىسىپ، كىرىگۋى كەرەك. ايتپەسە، جەرگىلىكتى قازاقتار اراسىنا بارسا، قىتايدان كەلگەندى «جۇڭگو» دەپ، موڭعوليادان كەلگەن قازاقتى «موڭعول» دەپ ەستەرىن شىعارادى، مازاقتايدى. باياعىدا يراننان كوشىپ كەلگەن قازاقتارتىڭ تۇركىستاندىقتارمەن ارالاسىپ كەتكەنى ەسىمدە. وزدەرى ورىسشا بىلمەيتىن، ونىمەن قويماي ءبىزدىڭ قازاقتىڭ كورسەتپەگەنى جوق، كىلەمدەرىن ۇرلاپ، بازارعا بارسا ساباپ، زاتتارىن تارتىپ الىپ ءجۇردى. ايتەۋىر، قيىندىققا كونىپ، قازاقتىڭ ءبىر ەلى بولىپ كەتتى عوي. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەزىندە، 1962 جىلى، مىنا قابدەش ءجۇمادىلوۆ ءبىر ايدا 200 مىڭ قازاقتى باستاپ ءوتتى. كسرو-نىڭ كگب-سى قانداي قاتال؟ سونداي قاتالدىققا قاراماستان، ولارعا سەنىم ارتتى، قولدارىنا جۇمىس بەردى. ال ءبىز باسىمىزدا ەگەمەندىگىمىز بولا تۇرا، ولارعا جانسىز دەپ قارايتىن سياقتىمىز. ءقازىر ازاماتتىق الۋ ءۇشىن 4 جىل بويى جۇمىس ىستەۋى كەرەك ەكەن. ءتورت جىل قالاي كۇن كورەدى؟ ءبىر عانا كۆوتامەن بەرىلگەن ءبىر 50-60 مىڭ تەڭگە نەگە جەتەدى؟ ءسىز 17 ملن قازاققا عانا ەمەس، سىرتتا جۇرگەن 11 ملن قازاققا دا پرەزيدەنتسىز. سولاردىڭ ءبارىن باۋىرعا باسۋ كەرەك، ىشكە تارتۋ كەرەك. بىزدە ۇلتتىق كادرلار نەگە جوق؟ اناۋ يليا ءيليندى ايتامىز، وعان مەن قۋانبايمىن. ويتكەنى، ول مەنىڭ قانىم ەمەس. مەن قازاقتان شىققان داۋلەت تۇرلىحانوۆقا، بەكزات ساتتارحانوۆقا قۋانام. ءسىز وعان رەنجىمەڭىز. مەن سولاي جارالعانمىن. ءسىز دە ىشىڭىزدەن ءسويتىپ ويلايتىن شىعارسىز»، – دەپ ويىمداعىنىڭ ءبارىن ايتتىم.
ەلباسىنىڭ ءوزى دە «سىرتتا كۇڭكىلدەگەننەن گورى وسىندا ويلارىڭدى اشىق ايتىڭدار، ۇشەۋىڭدى سول ءۇشىن شاقىرتتىم»، – دەپ باسىنان ەسكەرتكەن ەدى.
