XX عاسىر ‒ اۋىرتپالىققا، ازا مەن جازاعا تولى عاسىر ەدى: رەپرەسسيا، سوعىس، دۇركىن-دۇركىن اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگىن، ەميگراسيا، كولونيزاسيا، گەنوسيد، ت.ب. سوعان قاراماستان قانقۇيلى ءھام اۋمالى-توكپەلى زاماندا قازاققا، الاش جۇرتىنا ايانباي ەڭبەك ەتىپ، ارتىنا مۇرا قالدىرعان ۇلتشىل ازامات كوپ. جاس تالاپ وتكەننەن ساباق، بۇگىننەن ونەگە، تاريحتان تاعىلىم الۋ ءۇشىن اۋەلى قازاققا قالتقىسىز بەرىلگەن بەكەم ەرلەردى ۇمىتپاعانى ابزال. سولاردىڭ ءبىرى ‒ وراز جاندوس.
ول جيىرما جىلعا تارتا ەلدىڭ وقۋ-اعارتۋ، عىلىمي، قوعامدىق-ساياسي باعىتىنداعى قۇزىرەتتى ورىنداردا قىزمەت اتقاردى. بۇل رەتتە، اكادەميك، الاشتانۋشى-عالىم، تاريحشى كەڭەس نۇرپەيىس 2007 جىلى جارىق كورگەن «تاريحي تۇلعالار» كىتابىندا بىلاي دەپ جازادى: «وراز جاندوسوۆ ءىرى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قازاقستان مەن تۇركىستاننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە قوعامدىق-ساياسي ءومىرىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشى، شەشەن، ءارى پۋبليسيست، ۇلت ماسەلەسى مەن اگرارلىق شارۋاشىلىق ماسەلەسىنىڭ دە بىلگىرى بولدى». راسىندا، وراز سان-سالالى ارنادا قىزمەت قىلدى: جەر-سۋ رەفورماسىن ازىرلەۋ، شارۋا، ديقان، باتراكتار ۇيىمدارىن قۇرۋ، ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىس جۇمىستارىن باسقارۋ ىسىنە بەلسەنە ارالاستى. سونداي-اق، ول تۇركىستان كپ مۇسىلمان كوميسسياسىنىڭ وبلىستىق بيۋرو ءتوراعاسى، جەتىسۋ وبلىسى ريەۆكوم ءتوراعاسى، «قوسشى» وداعىنىڭ وبلىستىق كوميتەت ءتوراعاسى، قازاق كسر حالىق اعارتۋ كوميسسارى، تۇركىستان كپ وك ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جانە ت.ب.قىزمەتتەرءدى ابىرويمەن اتقارعان-دى. ماسەلەن، 1920 جىلى تاشكەنتتە وتكەن تۇركىستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ V سەزى كەزىندەگى قاۋلى-قارار نەگىزىندە قۇرىلعان «قوسشى» وداعى كەيىندەرى اتاۋىن وزگەرتىپ، «كەدەي» وداعى بوپ وزگەرەدى. وعان ا. اسىلبەكوۆ، س. سەيفۋللين، س. مەڭدەشيەۆ، ا. روزىباكييەۆ، گ. كوروستەليەۆ، ءا. جانگەلدين، ج. بارىبايەۆ، ت.ب. جەتەكشىلىك ەتكەنى ايقىن. 1921 جىلى اتالمىش ۇيىم قاتارىن جەتىسۋ وبلىسىنىڭ وزىندە ون سەگىز مىڭعا جۋىق ادام تولىقتىرعان، وڭىر-وڭىردە بولىمشە-ۇياشىقتار (ياچەيكالار) اشىلعان. «قوسشى» الدىندا ەڭبەك ارتەلدەرىن قۇرۋ، كەدەيلەرگە جەر ۇلەستىرۋ، شارۋالاردى بىرىكتىرۋ، ولاردى قۇرال-سايمانمەن قامتاماسىز ەتۋ، سالىق جيناۋ، ەڭبەكشىلەردىڭ ساياسي وي-ساناسى جانە مادەني دەڭگەيىن كوتەرۋ سەكىلدى مىندەتتەر تۇردى. سول تۇستا دەكرەت، ناسيوناليزاسيا، تاپ تارتىسى، ازىق-تۇلىك سالىعى، جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات (نەپ)، پرولەتاريات، كووپەراسيا (سەرىكتەستىك)، ەكسپروپرياسيا سياقتى تۇسىنىكتەر كەڭىنەن قولدانىلا باستاعانى راس. وكىنىشتىسى سوندا، جاپپاي ۇجىمداستىرۋ (كوللەكتيۆيزاسيا) كەزىندە «قوسشى» وتىزىنشى جىلعى ويرانعا تاپ بولادى، اقىرى تاراتىلادى. دەسەك تە، وراز قيقىم ۇلى جاتاقتاردىڭ جاعدايىن وڭالتۋ جولىندا قىرۋار جۇمىس اتقاردى.
وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، ت.ع.ك.، دوسەنت گ.ج. وسكەمباي «وراز قيقىم ۇلى جاندوسوۆتىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى» ماقالاسىندا بۇيدەيدى: «وراز جاندوسوۆ «قوسشى» وداعىن باسقارۋ بارىسىندا ءارتۇرلى قوعامدىق جۇمىستارعا بەلسەنە ارالاستى. اسىرەسە، تۇركىستان رەسپۋبليكاسى سياقتى وڭتۇستىكتە قالىپتاسقان وزىندىك ەرەكشەلىگى بار وڭىردە ايەلدەر ماسەلەسى قايشىلىقتارعا تولى بولدى. و. جاندوس قازاق ايەلدەرىنىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى ولاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋدا، ءبىلىم الۋىنا، ساۋاتتى بولۋىنا بايلانىستى كوپتەگەن ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىردى. جەرگىلىكتى جەرلەردەگى قوعامدىق ۇيىمدارعا ايەلدەردى تارتۋ، كونفەرەنسيالار مەن سەز ماتەريالدارىمەن تانىستىرۋ، سايلاۋعا قاتىسۋعا مۇمكىنشىلىك تۋعىزۋ، كەڭەستىك قۇرىلىسقا ايەلدەردى قاتىستىرۋ سياقتى ماسەلەلەردى العا قويدى».
سونداي-اق، وراز جاندوس حالىقتى ساۋاتتاندىرۋ، مەكتەپتەگى ءبىلىم بەرۋ جۇمىسىن قاداعالاۋ، قازاق بالالارىن وقىتۋ، قاراڭعىلىق، ناداندىقتى جويۋ، جاقسى، بىلىكتى ۇستاز-مۇعالىمدەردى تارتۋ جاعىنا ەرەكشە ءمان بەردى. الايدا، اقتوبە، ورىنبور، بوكەي، ورال، قوستاناي (تورعاي) توپىراعىن قامتىعان 1921-1922 جىلعى اشارشىلىق «مادەني قۇرىلىستىڭ» ارى قاراي قانات جايۋىنا كەسىرىن تيگىزدى. اتاپ ايتقاندا، مۇعالىمدەرگە جالاقى، حالىققا ازىق-تۇلىك، جاتىن ورىن، كيىم-كەشەك جەتىسپەۋشىلىگى ءىستى ودان سايىن قيىنداتىپ جىبەردى.
و. قيقىم ۇلى «جەتىسۋ وبلىسىنداعى كەڭەستىك كۇرىلىستىڭ دامۋى تۋرالى ويلار» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەيدى: «قوسشى» وداعى جولداستىق كووپەراتيۆتەر اۋىل مەن سەلولارداعى ەڭبەكشى بۇقارا مەن كەدەيلەر قوعامى بولىپ قايتا قۇرىلۋى كەرەك. بۇلاي بولماسا، ول ءوزىنىڭ قىزمەتىنە شىنايى نەگىز تابا المايدى، ونىڭ ىدىراۋى ءسوزسىز. الايدا، بۇل قايتا قۇرىلۋ بارىسىندا كەڭەستىك قوعامنىڭ داستۇرلەرىن ناسيعاتتاۋدى ساقتاپ قالۋى ءتيىس. كەرىسىنشە، «قوسشى» وداعى كەڭەستىك جانە مادەني قۇرىلىستىڭ بازاسى بولىپ قالۋى كەرەك». شىنىندا دا، «قوسشىنىڭ» الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، ساياسي ءرولى زور بولدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. مىسالى، 1918 جىلى قازاق ءتىلىنىڭ جاي-جاپسارىنا، شەتكە ىسىرىلىپ بارا جاتقانىنا نارازى بولعان جاس وراز: «ءىس قاعازدار قازاق تىلىندە جۇرگىزىلسىن!..» ‒ دەپ باستاما كوتەرەدى. مۇنىمەن قاتار، تاريحي تۇلعا ۆەرنىي اتاۋىن الماتى دەپ وزگەرتۋ تۋراسىنداعى بۇيرىققا قول قويعان، اۋىلداعى قازاق بالالارىن وقىتۋ ءۇشىن مەكتەپ اشۋ ىسىنە مۇرىندىق بولعان، وتىرىك كوسەمدەر مەن ارامزا مولدالارمەن كۇرەسىپ، ولاردىڭ قازاق قوعامىنا تەرىس اسەر ەتپەۋىن باقىلاعان، قىزعىشتاي قورىعان، بۇگىنگى «جەتىسۋ» (بۇرىنعى «كومەك») گازەتىنىڭ شىعۋىنا ىقپال ەتىپ، رەداكتورى قىزمەتىن اتقارعان.
مادەنيەت، وقۋ-اعارتۋ سالاسىنىڭ بىلگىرى، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى وراز جاندوس 1910 جىلى ليەۆ تولستوي اتىنداعى ۆەرنىي قالالىق كىتاپحانا، ال كەيىن 1920 جىلى جەتىسۋ وبلىستىق كوپشىلىك كىتاپحانا اتاۋىن مەملەكەتتىك كوپشىلىك كىتاپحانا بوپ وزگەرۋىنە ىقپال ەتىپ، العاشقى ديرەكتورى بولادى. بۇل ‒ قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسى. مىنە، وراز قيقىم ۇلىنىڭ قىسقا عۇمىرىندا الاشقا تيگىزگەن پايداسى وراسان. ول كىسىگە «كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاۋى»، «كونترا»، «جاپون تىڭشىسى»، «حالىق جاۋى» سەكىلدى نەگىزسىز جالا جابىلىپ، 1938 جىلى الماتىداعى نكۆد اباقتىسىندا اتىلعان.
اتاقتى كەنەن ءازىرباي ءوزىنىڭ «ورازجانىندا»: «ورازجان، سەركەسى ەدىڭ جەتىسۋدىڭ/ جاسىڭنان تالاپتانىپ وقۋ قۋدىڭ» دەپ لايىقتى باعاسىن بەرسە، قايراتكەردىڭ شوبەرەلەرى ‒ ءجان-الي مەن ءدوس-الي ابدۋللايەۆتار اتاسىن بىلاي دەپ ەسكە الادى: «جىرتىق ءۇيدى جەل تابار، وتىرىك ءسوزدى شىن تابار» دەگەندەي، وراز جاندوس 1957 جىلدىڭ 1 تامىزىندا كسرو-نىڭ جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري كوللەگياسىمەن اقتالدى». ءوز حالقىنىڭ جارقىن ادامدارىنىڭ ءبىرى ‒ و. قيقىم ۇلىنداي ەردىڭ ونەگەگە تولى ءومىرى ‒ كەيىنگى جاسقا ۇلگى. ونىڭ تۇلعاسىن، ءبولمىس-بىتىمىن، ەڭبەگىن ناسيحاتتاۋ، دارىپتەۋ – ۇلىق ءىس، ۇرپاققا امانات، بۇگىنگە تاعىلىم! بيىل تۇعىرى بيىك تۇلعانىڭ 125 جىلدىعى. قايراتكەردىڭ قىلعان قىزمەتى ۇلت جادىندا، حالىق جۇرەگىندە ماڭگىلىككە ساقتالادى.
الىبەك بايبول،
«Qyr balasy» قق باسقارما مۇشەسى،
ءادەبيەتتانۋشى-عالىم،
الاشتانۋشى، جازۋشى-دراماتۋرگ.
