دەربەستىك دەگەن نە؟
– راحمان مىرزا، بۇگىندە ەلىمىزدەگى جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ دەربەستىگىن كەڭەيتىپ، اۆتونومدى وقۋ ورىن دەڭگەيىنە كوتەرۋ ماسەلەسى قولعا الىنىپ جاتىر. جالپى، ءىرى وقۋ ورىندارعا دەربەستىك بەرۋ ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ جاقسارۋىنا قانشالىقتى اسەر ەتەدى؟ ەلىمىزدە وقۋ ورىندارعا دەربەستىك بەرۋدىڭ زاڭنامالىق قۇقىقتىق بازاسى قالىپتاسقان با؟
– ءقازىر دۇنيەجۇزىندەگى دامىعان ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىندا، ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا كۇن سايىن وزگەرىستەر ورىن الۋدا. سوندىقتان بىزدە زامان اعىمىنا بەيىمدەلىپ، دۇنيەجۇزىندە ورىن الىپ جاتقان تىڭ وزگەرىستەردى جاتسىنباي قابىلداۋ ماڭىزدى. كەڭەس زامانىندا ارنايى باعدارلاما بەكىتىلىپ، سونى شەڭبەرىنەن اۋىتقىماي جۇمىس ىستەۋگە ۇيرەنگەن ءبىزدىڭ عىلىمي ورتا اۆتونومدى ۋنيۆەرسيتەتتەردى قۇرۋ ءىسىن ءالى جەتە تۇسىنبەي وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. مۇنداي رەفورما وقۋ ورىنعا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. وسىنداي مارتەبەگە يە بولعان وقۋ ورىننىڭ بارلىق قىزمەتكەرلەرى جاڭا جۇيەگە ساي بولۋى ءتيىس. كوپشىلىك اراسىندا وزگەرىستىڭ ءمانىن تۇسىنبەيتىن ادامدار بۇرا تارتسا، جاڭا جۇيە دۇرىس جۇمىس ىستەمەيدى. سوندىقتان وقۋ ورىنداردىڭ دەربەستىگىن كەڭەيتۋگە تۇتاس ۇجىم دايىن بولۋى شارت.
قازىرگى تاڭدا اقش-تىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرى وزدەرىنىڭ دەربەستىگىن كەڭەيتىپ، عىلىم مەن تەحنولوگيانى دامىتۋدا كوش باستاپ كەلەدى. وقۋ ورىنداردىڭ دەربەستىگى دەگەن نە؟ اڭگىمە باسىندا زاماننىڭ كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن دامىپ جاتقانىن ايتتىق قوي. ءقازىر عىلىم مەن تەحنولوگيا قارقىندى دامىپ كەلەدى. اقش ۋنيۆەرسيتەتتەرى ءبىر تەحنولوگيانى، بولماسا ءبىلىم بەرۋدىڭ جاڭا ءبىر ادىستەمەسىن ەنگىزۋ ءۇشىن قۇزىرلى ورىنداردان رۇقسات سۇراپ، ونى بەكىتىپ، ۋاقىتىن تەككە جوعالتپايدى. ءوز ارالارىندا تالداپ، تارازىلاپ، قاجەتتى شەشىمدى بىردەن قابىلدايدى. دەربەستىك دەگەن وسى. بىزدەر ءبىر تەحنولوگيانى بەكىتەمىز دەپ جوعارىعا قاجەتتى قۇجاتتى جيناستىرىپ، قاندايدا ءبىر تەحنولوگيانىڭ پايداسىنا كوز جەتكىزەمىز دەپ جۇرگەندە ول ەسكىرىپ قالادى. سوندىقتان قازىرگى دامىعان زاماندا ىرگەلى وقۋ ورىندارعا دەربەستىك بەرۋ ماسەلەسى – زامان تالابىنا ساي تۋىنداپ وتىرعان ماسەلە دەپ قاراستىرعان ءجون. ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارى ستۋدەنتتەرگە جاڭا باعىتتا وقىتىپ، ءبىلىم بەرۋى ءۇشىن ءوز بەتىنشە ارەكەت ەتەتىندەي مۇمكىندىككە يە بولۋى كەرەك.
– قازاقستاندا دەربەستىككە ۇمتىلىپ، ونىڭ پايداسىن كورىپ وتىرعان وقۋ ورنى بار ما؟
– بار. بۇگىندە «نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى» وسى باعىتتا جۇمىس ىستەپ جاتىر. مەنىڭشە، بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى جەتىلدىرە ءتۇسۋىمىز كەرەك. قازىرگى تاڭدا ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى وقۋ ورىندارعا ءتيىستى قاراجاتىن ءبولىپ كەلەدى. مينيسترلىك ءىرى وقۋ ورىنداردىڭ ىشكى جۇمىستارىنا قاتتى ارالاسىپ جاتقان جوق. وقۋ ورىندارى وقۋ باعدارلامالارىن وزدەرى دايىندايدى. بۇدان باسقا وزگە ەلدەگى قانداي وقۋ ورىندارمەن ارىپتەستىك قارىم-قاتىناس ورناتۋ ماسەلەسىن وزدەرى شەشىپ وتىر. وسىلايشا ەلىمىزدە وقۋ ورىندارىنىڭ دەربەستىگىن ارتتىرۋدىڭ العاشقى قادامى ءساتتى جۇزەگە اسا باستادى. دەربەستىك وقۋ ورىندارىندا ستۋدەنتتەرگە ساباق بەرىپ، عىلىممەن اينالىساتىن مامانداردىڭ ءوز مۇمكىندىگىن كورسەتۋگە كەڭىنەن جول اشاتىنى انىق. ءقازىر بۇل باعىتتاعى جۇمىستى ورىستەتەتىن ارنايى زاڭ تالقىلانۋدا. جىل اياعىنا دەيىن زاڭ قابىلدانىپ قالۋى مۇمكىن. ال اۆتونومدى ۋنيۆەرسيتەت بولۋعا ەلىمىز بويىنشا ءىرى 10-15 وقۋ ورنى تالپىنۋدا. ارينە، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى دەربەستىككە ۇمتىلعان ۋنيۆەرسيتەتتەرگە ارنايى تالاپتار قويىپ وتىر. اۆتونومدى ۋنيۆەرسيتەت اتانۋعا ۇمتىلعان ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ وقىتۋشىلىق قۇرامى، ءتيىستى زەرتحانالىق جۇيەسى جانە ستۋدەنت جاستارعا جان-جاقتى ءبىلىم بەرەتىن ماتەريالدىق بازاسى بولۋى شارت.
بىر-بىرىنە قايشى قۇجاتتار
– باقىلاۋشى مەكەمەلەر تاراپىنان قارسىلىق بولىپ جاتقان جوق پا؟
– ارينە، باقىلاۋشى مەكەمەلەر ءبارىن ۋىسىندا ۇستاعىسى كەلەدى. ولار «وقۋ ورىندارىن ۋىستان شىعارىپ، ءبىلىم بەرۋ ساپاسىن تومەندەتىپ المايمىز» دەپ ءوز ۋاجدەرىن ايتىپ، باقىلاۋدىڭ كەيبىر تەتىكتەرىن ساقتاپ قالۋعا كۇش سالىپ جاتىر. مەنىڭشە، ءقازىر وقۋ ورىندارىنا باقىلاۋ كوپ. سول باقىلاۋشى مەكەمەلەردىڭ ۇدەسىنەن شىعامىز دەپ عىلىم مەن ءبىلىم بەرۋ سالاسى ءبىرشاما اقساپ كەلەدى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان 20 جىل ىشىندە ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىن 17 ادام باسقاردى. ءار مينيستر تۇرلىشە جارلىق اشىپ، ءوز ويىن ىسكە اسىردى. سوڭعى ۋاقىتتارى ءار ءمينيستردىڭ كەزىندە بەكىتىلگەن قۇجاتتار بىر-بىرىنە قايشى كەلىپ، وقۋ ورىندارىنىڭ قيىن جاعدايلارعا تاپ بولىپ جاتقانىن كەزدەستىرۋگە دە بولادى. سوندىقتان ۋنيۆەرسيتەتتەرگە دەربەستىك بەرۋدىڭ ءمانى زور دەپ ەسەپتەيمىن.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان 20 جىل ىشىندە ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىن 17 ادام باسقاردى. ءار مينيستر تۇرلىشە جارلىق اشىپ، ءوز ويىن ىسكە اسىردى. سوڭعى ۋاقىتتارى ءار ءمينيستردىڭ كەزىندە بەكىتىلگەن قۇجاتتار بىر-بىرىنە قايشى كەلىپ، وقۋ ورىندارىنىڭ قيىن جاعدايلارعا تاپ بولىپ جاتقانىن كەزدەستىرۋگە دە بولادى. سوندىقتان ۋنيۆەرسيتەتتەرگە دەربەستىك بەرۋدىڭ ءمانى زور دەپ ەسەپتەيمىن.
– راحمان مىرزا، ءقازىر الەمدە عىلىمنىڭ ءتيىمدى باعىتتا دامىپ جاتقانىن ايقىندايتىن كورسەتكىش عالىمداردىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارمەن اينالىسىپ، ينفاكت-فاكتورلىق كورسەتكىشى جوعارى عىلىمي جۋرنالدارعا ماقالا جاريالاپ، سىلتەمەگە يە بولۋىمەن ولشەنىپ جاتىر عوي. قالاي ويلايسىز، سوڭعى ۋاقىتتارى جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ ۇستازدارى ماقالا جاريالاۋ ءىسىن ناۋقاندىق جۇمىسقا اينالدىرىپ جىبەرگەن جوق پا؟
– قالاي بولعان كۇندە دە بىزدەر بالالارعا ساپالى ءبىلىم بەرۋگە مىندەتتىمىز. وقۋ ورىندارىندا عالىمدار ءبىر تاقىرىپتى ايقىنداپ، سول تاقىرىپ بويىنشا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ، ءوز قازانىندا ءوزى قاينايدى. ال ونىڭ زەرتتەۋى عىلىمنىڭ دامۋىنا قانشالىقتى پايدا اكەلىپ جاتقانىن ەشكىم سارالاپ، باسىن اۋىرتىپ جاتقان جوق. وسى تۇرعىدان العاندا عىلىمي جۇمىسپەن اينالىسقان ادام جازعان دۇنيەسىن حالىقارالىق جۋرنالداردا جاريالاپ، الەم عالىمدارىنىڭ تالقىسىنا سالۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. يدەيا تارتىمدى بولسا، بەدەلدى عىلىمي جۋرنالدار وزدەرى-اق ماقالانى جاريالايدى. عىلىمدا تىڭ جاڭالىق اشقان ادام ءوزىنىڭ دۇنيەسىن بىر-ەكى بەتكە سىيدىرىپ، حالىقارالىق جۋرنالدارعا جاريالاپ، ءوز باعاسىن الاتىن مۇمكىندىككە يە. بۇل ءۇشىن 10-15 بەتتىك ماقالا جازۋدىڭ قاجەتى شامالى. جالپى، بۇل جۇيە بىزگە ەنىپ جاتقانىنا كوپ ۋاقىت بولعان جوق. سوندىقتان ناۋقاندىق سيپات الىپ جاتقانىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ءقازىر بۇل ماسەلە زەردەلەنۋ ۇستىندە. كوشتىڭ جۇرە تۇزەلەتىنىن ۇمىتپاعان ءجون. و باستا كەيبىر پىسىقايلار اقشا تابۋدى كوزدەگەن شەتەلدىڭ ءبىرقاتار جۋرنالدارىنا تيىن-تەبەنىن بەرىپ، ماقالالارىن شىعارتىپ، كەۋدەلەرىنە نان ءپىسىپ ءجۇردى. قازىرگى تاڭدا قۇزىرلى ورىندار الەمدىك عىلىمي ورتادا مويىندالعان عىلىمي جۋرنالداردى ىرىكتەپ جاتىر.
مەن سىزگە ءبىر قىزىق جايتتى ايتايىن. ءقازىر ورتا ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا كەيبىر پىسىقايلار وزگە ەلدەرگە بارىپ، ءبىر ەلەۋسىز ەلدى مەكەننىڭ مەكتەبىندە وليمپيادا ۇيىمداستىرىپ، تۇلەكتەرىنە باس جۇلدەنى الىپ بەرىپ، ەلگە كەلگەن سوڭ «حالىقارالىق وليمپيادانىڭ جۇلدەگەرى» دەگەن جالعان اتاقپەن سىناقسىز جوعارعى وقۋ ورىندارىنا قابىلدانعانىن ەستىگەندە قاتتى تاڭقالدىم. الداعى ۋاقىتتا بىزدەر عالىمداردىڭ قانداي جۋرنالدارعا ماقالا جاريالاپ، وقۋشىلارىمىزدىڭ قانداي وليمپيادالارعا قاتىستىراتىنىمىزدى ايقىنداپ انىقتاپ الۋىمىز كەرەك. عىلىمي جۋرنالدارعا ماقالا جاريالاۋ ءۇردىسى العاشقى تاجىريبە بولعاننان كەيىن كەمشىلىكتەرى بىردەن كورىنىپ قالدى. الداعى ۋاقىتتا بۇل ماسەلە ءوز شەشىمىن تاباتىنىنا سەنىمدىمىن.
ءقازىر ورتا ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا كەيبىر پىسىقايلار وزگە ەلدەرگە بارىپ، ءبىر ەلەۋسىز ەلدى مەكەننىڭ مەكتەبىندە وليمپيادا ۇيىمداستىرىپ، تۇلەكتەرىنە باس جۇلدەنى الىپ بەرىپ، ەلگە كەلگەن سوڭ «حالىقارالىق وليمپيادانىڭ جۇلدەگەرى» دەگەن جالعان اتاقپەن سىناقسىز جوعارعى وقۋ ورىندارىنا قابىلدانعانىن ەستىگەندە قاتتى تاڭقالدىم.
عىلىمنىڭ ءتىلى...
– قازىرگى تاڭدا مەملەكەت عالىمداردان باستاپ ستۋدەنتتەرگە دەيىن شەتەلدىڭ باي عىلىمي مالىمەتتەر قورىن ەركىن پايدالانۋى ءۇشىن قارجى ءبولىپ، عىلىمي اقپاراتتىڭ قولجەتىمدىلىگىن ارتتىرىپ وتىر. وسى مۇمكىندىكتى ءبىزدىڭ عالىمدار مەن جاس ىزدەنۋشىلەر ءتيىستى دەڭگەيىندە پايدالانىپ وتىر ما؟
– مويىنداۋىمىز كەرەك، كوپتەگەن عالىمدارىمىز اعىلشىن ءتىلىن ەركىن بىلمەگەندىكتەن عىلىمي اقپاراتتى تولىق يگەرە الماۋدا. اعا بۋىننىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنە نازار اۋدارساڭىز، ولار ەلىمىزدەگى جانە باياعىداعى دەرەككوزدەرىنە سىلتەمە جاسايتىنىن بايقايسىڭ. بۇگىندە وزىق تەحنولوگيا قازاقستاندا ومىرگە كەلىپ جاتقان جوق. زاماناۋي دۇنيەلەردىڭ كوپشىلىگى باتىستا پايدا بولۋدا. ال ول جاقتاعى عالىمدار عىلىمي ەڭبەكتەرىن اعىلشىن تىلىندە جازاتىنى بەلگىلى. ەگەر بىزدەر عىلىممەن شىنداپ اينالىسۋدى ويلاساق، سولاردىڭ ەڭبەگىمەن تانىسۋىمىز كەرەك. سوندىقتان مەملەكەتتىڭ عىلىمي مالىمەتتەر قورىنا وتاندىق عالىمدار مەن ىزدەنۋشىلەردىڭ قول جەتىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءىسىن قولدايمىن. بۇگىندە «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن وقىپ كەلگەن جانە اعىلشىن ءتىلىن بىلەتىن جاستارىمىز عىلىمي مالىمەتتەر قورىن ەركىن پايدالانىپ جاتىر. ال اعا بۋىن بولسا وسى كوشكە ىلەسا الماۋدا.
– ستۋدەنتتەرگە ارنالعان عىلىمي وقۋلىقتاردىڭ اۋدارىلۋ ىسىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– بۇل وتە شەتىن ماسەلە. ءقازىر ەلىمىزدە ءبىر ماماندىق بويىنشا ون شاقتى ستۋدەنت قانا ماماندانىپ جاتۋى مۇمكىن. ون بالاعا ارناپ وقۋلىق شىعارمايمىز دەپ ايتۋعا بولمايدى. ونىڭ ۇستىنە ءبىلىم بەرۋ ءۇردىسى ءجيى وزگەرىپ جاتىر. سوندىقتان 5-10 جىل بويى ستۋدەنتتەر وقيتىن وقۋلىق جازۋ قيىن بولىپ تۇر. بۇل ماسەلەنى جاستارعا مەكتەپ جاسىنان باستاپ اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتىپ شەشۋگە بولادى. بولماسا اعىلشىن تىلىندەگى اقپاراتتى تىكەلەي قازاق تىلىنە اۋداراتىن باعدارلامالاردى جەتىلدىرۋىمىز كەرەك. جالپى، ەلىمىزدە مۇنداي باعدارلاما بار. بۇگىندە سونى قازاقشا ۆيكيپەديانى جاساعان جىگىتتەر جەتىلدىرىپ جاتقانىن ەستىدىم. وسى باعدارلامانىڭ كومەگىمەن اعىلشىن تىلىندەگى عىلىمي اقپاراتتاردى ستۋدەنتتەرىمىز ەركىن وقيتىن دەڭگەيگە جەتۋى ءتيىس. قازىرگى تاڭدا مينيسترلىكتىڭ قولداۋىمەن جيىرما شاقتى وقۋلىق قازاق تىلىنە اۋدارىلۋدا. جالپى، وقۋلىق ماسەلەسىن شەشۋدە جان-جاقتى ويلاپ، جاستاردىڭ كەشەندى ءبىلىم الۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزعان ءجون.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
نۇرلان جۇماحانوۆ،
«ۇعتاو» اق-ى قوعاممەن بايلانىس ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى.
