ءالقيسسا.
مۋزىكا، تەاتر جانە بەينەلەۋ ونەرى نەمەسە باسقا دا ءداستۇرلى ونەر تۇرلەرىنىڭ پايدا بولۋ تاريحىمەن سالىستىرعاندا ادامزات كينونى كەش ويلاپ تاپتى. ارينە، كينو سينتەزدىك ونەر بولعاسىن، ونىڭ جارىققا شىعۋىنا بەلگىلى دەڭگەيدەگى عىلىمي-تەحنيكالىق العىشارتار كەرەك بولدى. الايدا بۇل ارادا ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز بۇل ەمەس. پايدا بولۋ تاريحىنا ءبىر عاسىردان ەندى عانا اسقان كينو بۇگىن دە ونەردىڭ ەڭ ىقپالدى سالاسىنا اينالدى.
كينونىڭ وزگە ونەر تۇرلەرىنەن ەڭ باستى ايىرماشىلىعى – ونىڭ ءوز بويىنا بىرىنەشە وزگە ونەر ەلەمەنتتەرىن قاتار سىيدىرا الاتىندىعى ەدى. وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى كوركەم كينوداعى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ونىڭ ءوز تابيعاتىنان الشاقتاۋى بولىپ وتىر. انىعىراق ايتقاندا، وسى ءبىر عاجايىپ ونەردىڭ ءتۇپ تامىرى قايدا جاتقانىن، ونىڭ پايدا بولۋىنا فوتو مەن سۋرەت ونەرى تىكەلەي ىقپال ەتكەنىن ەستەن شىعارىپ الىپ جاتامىز.
ءبىز نەگە ەلزات ەسكەندىردىڭ دەبيۋتتىق ءفيلمى تۋرالى اڭگىمەنى ارىدەن باستاپ وتىرمىز. سەبەبى، بۇگىنگى كينوتانۋ عىلىمىندا كينوكارتيناداعى رەجيسسۋرا ۇعىمى وتە تەرەڭ زەرتتەلەتىن تاقىرىپ. مەيلى، كوركەم كينو بولسىن، دەرەكتى فيلمدەر بولسىن، انيماسيالىق كينو بولسىن، فيلم ساپاسىنا ءبىرىنشى جاۋاپ بەرەتىن ولشەم سول ەكراندىق شىعارماداعى رەجيسسەرلىك شەشىمدەر جيىنتىعى بولماق. ونەرتانىمدا «نەنى كورسەتۋ ماڭىزدى، ال ونى قالاي كورسەتۋ ودان دا ماڭىزدى» دەيتىن ۇعىم بار. ونەر اتاۋلىعا ورتاق وسى ءبىر تىركەستەر ەكراندىق شىعارمادا رەجيسسەرگە تىكە باعىتتالادى.
فيلمگە ورالايىق. وقيعاسىنا ۇلى جازۋشى ورالحان بوكەيدىڭ «ءولىارا» شىعارماسى ارقاۋ بولاتىن قىسقا مەترلى فيلمدە نەبارى ءتورت كەيىپكەر بولادى. بۇلاي بولۋىنىڭ سەبەبى دە بار. وقيعا اۋىلدان موينى الىس، الدە ءبىر تاۋ ەتەگىندەگى وڭاشا جالعىز قىستاۋدا ءوربيدى. فيلمگە بىلدەي ءبىر پوۆەست ارقاۋ بولدى دەمەسەڭ، اسا كۇردەلى سيۋجەت تاپپايسىڭ. بار بولعانى شوپاننىڭ قىستاۋىنداعى ءبىر تاۋلىك ءومىرى عانا. عۇمىرىنىڭ ءورى ءبىتىپ، ەڭىسى قالعان قارت قويشىنى بارىنەن بۇرىن مازالايتىنى الدىنداعى ءبىر وتار قويى مەن ازىن-اۋلاق ءىرى-قاراسىنىڭ اماندىعى عانا ەدى. ال اۋىلدان الدەنەنى سىلتاۋراتىپ كەلىپ تۇراتىن ەلەكتريك جىگىتتىڭ قويشىنىڭ جاستاۋ ايەلىنەن «دامەسى» بار ەدى. ەڭ باستىسى، وسىناۋ وقشاۋ ومىرگە ءوزىنىڭ ءسابي جۇرەگىمەن كۋا بولىپ جۇرگەن، جانارى سۇراققا تولى 12-13 جاسار بالا بار-تىن فيلمدە.
كارتينا سيۋجەتى تۇنگى كورىنىستەن باستالىپ، تۇنمەن اياقتالادى. ءوز كەزەگىندە بۇل كارتينانىڭ باسى مەن اياعىنداعى فورمالىق تۇتاستىقتى بەرەتىن ءساتتى شەشىم بولىپ تابىلماق. العاشقى كادرلاردان ءبىز شوپان ايەلىنىڭ جانارىنداعى جاستى بايقايمىز. نەمەسە ەسىك الدىندا جايۋلى پوستەلدىڭ ار جاعىنان بەرىلەتىن ونىڭ شىلىم شەگىپ تۇرعان سۇلباسىنان ايەل جۇرەگىندەگى مۇڭدى تەز اڭعارامىز. رەجيسسەر اكتەرلارىنىڭ ىشكى الەمىن العاشقى كادرلاردان باستاپ اشا باستايدى. ارينە، وتە ءساتتى تۇردە. ايتالىق، ەرلى-زايىپتى ەكەۋدىڭ توسەك ۇستىندەگى بەينەسىنە رەجيسسەر تەرەزە ارقىلى سىرتتان ءوتىپ بارا جاتقان موتوسيكل جارىعىن پايدالانادى. نەمەسە تەمەكى شەگىپ تۇرعان ايەلدى اق ماتانىڭ ارتىنان اي جارىعى ارقىلى كورسەتەدى. تۇنگى كورىنىستەرگە جارىقتى بۇلاي «جاناما» بەرۋ شىنىمەن ۇلكەن شەبەرلىك.
بۇرىنىراقتا ءبىر دانىشپان كينورەجيسسەردىڭ (اتىن ۇمىتىپ تۇرمىن) ايتقانى بار ەكەن، «رەجيسسەردىڭ كىم ەكەنىن ونىڭ العاشقى فيلمىندەگى العاشقى كادرىنان-اق بايقاۋعا بولادى» دەپ... ەكراندىق تۋىندىداعى كەلەسى كورىنىس شوپان ءۇيىنىڭ ەرتەڭگى تىرشىلىگىنە اۋىسادى. تاعى دا تارتىمدى كادرلىق كومپوزيسياعا كۋا بولامىز. كينو ونەرىندە كادر تەرەڭدىگى (گلۋبينا كادرا) دەيتىن ۇعىم بار. بۇل دا ءوز كەزەگىندە فيلم اۆتورىنىڭ شەشىمىمەن بايلانىستى دۇنيە. بۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، ءبىز ءفيلمنىڭ كەزەكتى كادرىنىڭ ءبىرىنشى پلانىنان شوپان ءيتىن، ەكىنشى پلاننان ورىستەپ بارا جاتقان وتاردى كورسەك، كادردىڭ سوناۋ كوز جەتەر سوڭعى پلانىنان موتوسيكل مىنگەن ەلەكتريكتى بايقايمىز، ياعني، كورسەتىلەتىن ءۇش نىساندى ەلزات جەكە-جەكە كورسەتىپ جاتپايدى، ءبارىن ءبىر كادرعا ەپتى جيناقتاي بىلەدى.
[caption id="attachment_21239" align="alignleft" width="449"]
فيلم رەجيسسەرى ەلزات ەسكەندىر كورەيادا وتكەن كينوفەستيۆالىندە سويلەپ تۇر[/caption]
فيلم رەجيسسۋراسىنداعى ەڭ ايتۋلى كادر ەلەكتريكتىڭ قويشى ۇيىنە كەلگەنىنەن باستاپ كورسەتىلەتىن بەس مينۋتتىق، ۇزدىكسىز، ەرسىلى-قارسىلى پونورامالىق كورىنىس ەدى. اتالعان ءفيلمنىڭ ءتورت كەيىپكەرى تولىق قاتىساتىن وسى ءبىر سەنا ارقىلى رەجيسسەر كوپ دۇنيەنى كورسەتە العان بولاتىن. ءبىر ىرعاقتى، باياۋ كامەرا قوزعالىسى مەن ۇزدىكسىز ورىن اۋىستىرىپ وتىراتىن اكتەرلار ارقىلى كورەرمەن، ءتىپتى، كادر ىشىندەگى مونتاج بولىپ جاتقانىن بايقاماي دا قالۋى مۇمكىن. ءساتتى ميزانسەنا ەرىكسىز تاڭ قالدىرادى. ەكران الدىندا وتىرعان ءبىزدىڭ ەسىمىزگە گرۋزيننىڭ اتاقتى رەجيسسەرى وتار يوسەليانيدىڭ فيلمدەرىندە ءجيى قولدانىس تاباتىن پلان اۋىستىرۋ تاسىلدەرى مەن ورىستىڭ ۇلى رەجيسسەرى اندرەي تاركوۆسكيي قولداناتىن كەيبىر قولتاڭبالى شەشىمدەر تۇسەدى. ارينە، رەجيسسەر بۇل ارادا الەمدىك كلاسسيكاعا نازىك سىلتەمە جاسايدى، ونى جالاڭ كوشىرمەيدى.
رەجيسسەر ءار اكتەردىڭ ىشكى الەمىن، ەموسياسىن ارەكەتتەر مەن دەتالدار ارقىلى بەرەدى. ادەتتە كەيىپكەر الەمىن اشۋداعى تاپتاۋىرىن بولعان ءسوزدىڭ، مۋزىكالىق شەشىمدەردىڭ رولىنەن سانالى تۇردە باس تارتا وتىرىپ، فيلم اۆتورى تاماشا شەشىمدەرگە بارا العان بولاتىن. ەلزات ەلەكتريك پەن ايەلدىڭ اراسىنداعى جاسىرىن قاتىناستى بەرۋدە جايۋلى تۇرعان ءىش كيىمدەردى پايدالانسا، فيلمدەگى تاعى ءبىر تاماشا كادر رەتىندە شەشەسىن قىزعانعان بالانىڭ ەلەكتريككە قارسىلىعىن جۋىلعان كىردىڭ سۋىن قارسىلاسا سىعۋى ارقىلى بەرەدى. ارينە، بالا فيزيكالىق تۇرعىدا اناۋ ەلەكتريكتەن الدە قايدا ءالسىز، ءبىراق ول شەشەسىن قورعاعىسى كەلەدى. بالا وبرازى دە ءوز كەزەگىندە ءساتتى اشىلعانىن ايتۋ كەرەك. ادەتتە سۋرەتكەر ءۇشىن شىعارماشىلىقتاعى ەڭ ءبىر قيىن تۇس – بالا بەينەسىن شىنايىلىقپەن بەرە الۋ. كەلەسى ءبىر كادرلاردا بالا ەروتيكالىق سۋرەتتەرى بار گازەتتى وڭاشا الىپ شىعىپ، ودان «ءلاززات» الا باستايدى، ءارى بۇل كورىنىس تىكەلەي كورسەتىلمەيدى... ەندى ەسەيىپ كەلە جاتقان ەر بالانىڭ بولمىسىن ەكراندا بۇدان دا شىنايى قالاي بەرۋگە بولماق؟
60-جىلدارى فرانسيادان ورلەۋ العان الەمدىك كينو تىلىندەگى ۇلكەن وزگەرىس 90-جىلدارى قازاق «جاڭا تولقىنىندا» كورىنىس تاپقان ەدى. اۆتورلىق كينوكونسەپسيانىڭ باستى شارتتارى: مۇمكىندىگىنشە فيلم سەنارييى رەجيسسەردىڭ وزىنىكى بولۋى نەمەسە ونىڭ قاتىسۋىمەن جازىلۋى، ءتىپتى، ءوز ومىرىمەن بايلانىستى بولۋى قۇبا-قۇپ سانالدى. تازا كينو ءتىلىن ساقتاۋ ماقساتىندا مۇمكىندىگىنشە كاسىبي اكتەرلاردان باس تارتۋ نىسايى نەمەسە اكتەرلىك ويىنعا «تەاترلىق» رەڭ بەرمەۋ، مۋزىكانى از پايدالانۋ قاتارلى ەرەجەلەر بولدى. بۇل ايتىلعاندار كۇنى بۇگىنگە دەيىن ونەر كينوسىنداعى، كينو تەورياسى مەن سىنىنداعى ماڭىزدى ولشەمدەر قاتارىندا قاراستىرىلىپ كەلەدى. «ءولىارا» فيلمىنەن ءبىر جەردە عانا بەرىلەتىن تەرەڭ مۋزىكالىق كومپوزيسيانى بايقايمىز. كورەرمەن ساناسىنداعى ءفيلمنىڭ وزىندىك اتموسفەراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا اتالعان مۋزىكالىق شەشىم وڭ ىقپال ەتە الارى حاق. كاسىبي تەاتر اكتەرلارى قاتىسىپ وتىرسا دا، تەاترلىق ەلەمەنتتەردەن مۇلدە ادا، شىنايى كەيىپكەر بەينەسى ءفيلمنىڭ ءساتتى شىعۋىنا سەپتەسىپ تۇرعانداي. فيلمدەگى وپەراتورلىق تالعامنىڭ جوعارىلىعى دا بىردەن كوزگە شالىنادى.
ءولىارا قازاق ۇعىمىنداعى اي اراسى، بەلگىلى ءبىر ۋاقىت پەن كەزەڭدەردىڭ شەكاراسى ىسپەتتەس ماعىنا بەرەدى. جاھاندىق كەڭىستىكتەن قارار بولساق، ەل رەتىندەگى بۇگىنگى ءبىزدىڭ قوعامىمىز، سول قوعامدى جاساۋشى رەتىندەگى بىزدەر دە ءقازىر ءولىارا كەزەڭدە تۇرعاندايمىز.
ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان قىسقا عانا «ءولىارا» كينوتۋىندىسى دراماتۋرگيالىق، پسيحولوگيالىق، ەكرانيزاسيالىق تۇرعىدا ءالى دە كەڭ تالداۋعا تۇرارلىق دۇنيە. ءبىز بۇل ارادا تەك كەيبىر رەجيسسەرلىك شەشىمدەرگە عانا توقتالىپ وتتىك.
قۇرمەتتى وقىرمان، ابايدىڭ شىن ونەردىڭ ءتىلى تۋرالى ايتقان مىنا ولەڭ جولدارىمەن ءسوزىمىزدىڭ سىرگەسىن جيعىمىز كەلەدى:
وتكىردىڭ ءجۇزى،
كەستەنىڭ ءبىزى،
ورنەگىن سەندەي سالا اماس.
بىلگەنگە مارجان،
بىلمەسكە ارزان،
ناداندار ءباھرا الا الماس...
ءا. جانبولات، كينوتانۋشى
