– بىزدەر ءۇشىن اۋىل نەنى بىلدىرەدى؟ اۋىل – ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ بەسىگى. قازاقتىڭ ءتۇپ-تامىرى اۋىلدا جاتىر، اۋىل وتانشىلدىقتىڭ قاينار كوزى جانە بايىرعى داستۇرلەردىڭ بۇلاعى. سوندىقتان اۋىلدى دامىتۋ ماسەلەلەرى ءارقايسىمىزعا وتە جاقىن جانە تۇسىنىكتى. بۇل اۋىلدىق جەرلەردە تۇراتىن 42 پايىز قازاقستاندىقتارعا عانا ەمەس، بارشا قازاقستان حالقىنا قاتىستى ۇلكەن ماسەلە.
بۇگىندە جالپى تابىستىڭ وسۋىنە قاراماستان، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ جاعدايى جاقسى ەمەس ەكەنى تۋرالى پىكىر ءبىلدىرىپ ەشكىمدى تاڭقالدىرا المايسىڭ.
مۇمكىن ەلىمىزدە اۋىلشارۋاشىلىعى ونەركاسىپ رەتىندە وسىعان بايلانىستى توقتاپ تۇرعان شىعار؟ اۋىل شارۋاشىلىعى - قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزگى سالاسى. ەلىمىز ءارقاشان استىق وندىرۋمەن تانىمال. ال حالقىمىزدىڭ ءومىر سالتىنىڭ اجىراماس بولىگى مال شارۋاشىلىعى، ول ەجەلدەن ءار قازاققا ءينتۋيتيۆتى تۇرعىدا جاقىن، گەنەتيكالىق دەڭگەيدە تۇسىنىكتى.
وندا نەگە بارلىق تابيعي جانە تاريحي نەگىزدەر بولا تۇرا وتاندىق ازىق-تۇلىك ونىمدەرىنىڭ 80 پايىزى قول جەتىمسىز؟ بۇل ەلدىڭ تۇراقتىلىعى مەن ىشكى ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن قاجەت دەڭگەي. حالقىمىز تۋعان جەرگە ەرەكشە قۇرمەتپەن قاراپ كەلسە دە، نەگە اۋىل شارۋاشىلىعى كوپ جىلدار بويى ەكونوميكانىڭ پروبلەمالى سالاسى بولىپ كەلەدى؟ بۇل جاعداي بۇگىن بايقاپ وتىرعانىمىزداي قوعاممەن، اسىرەسە اۋىلدىق جەرلەردىڭ تۇرعىندارىمەن اۋقىمدى اڭگىمە، كاسىبي سۇحباتتى قاجەت ەتەدى، – دەدى ول.
د.نازاربايەۆا قازاقستاندا وڭىرلىك دامۋ مينيسترلىگى جوق ەكەنىن ەسكەرە كەتتى. سەنات – جەرگىلىكتى ءماسليحاتتار سايلاعان سەناتورلار ارقىلى وڭىرلەردى ينستيتۋسيونالدى تۇردە كورسەتەتىن جالعىز ۇلتتىق ورگان بولىپ وتىر. سوندىقتان اۋىلدىق جەرلەردى دامىتۋعا بايلانىستى ايماقتىق دامۋدىڭ الەۋمەتتىك پروبلەمالارى كوپ جاعدايدا سەناتتىڭ دا جاۋاپكەرشىلىك ايماعى ەكەنىن ەسكەردى.
– پارلامەنتتىك تىڭداۋلاردىڭ قارساڭىندا سەنات دەپۋتاتتارى ۇيىمداستىرۋمەن قاتار كوپتەگەن ماڭىزدى جۇمىستار اتقاردى. ءتيىستى دەپارتامەنتتەردىڭ، مەملەكەتتىك كورپوراسيالاردىڭ، فەرمەرلەردىڭ كاسىبي بىرلەستىكتەرىنىڭ وكىلدەرىمەن، وڭىرلەردە اۋىل شارۋاشىلىعىندا جۇمىس جاسايتىن ادامدارمەن ونداعان كەزدەسۋلەر ءوتتى. سالانىڭ پروبلەمالارى تۋرالى بىرەگەي جانە قاراما-قايشىلىقتارعا تولى ماتەريالدار جينالدى.
ساندىق جانە پايىزدىق كورسەتكىشتەردىڭ ءوسىپ جاتقانىنا قاراماستان، ءبىز كەيىنگى 10 جىل ارالىعىندا سالانىڭ توقىراۋعا ۇشىراعانىن كورىپ وتىرمىز. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ ۇلەسى 10 جىل ىشىندە 5 پايىزدان اسقان جوق، ال سوڭعى جىلدارى تۇراقتى تۇردە تومەندەپ كەلەدى (2019 جىلى 4،4%).
كوبىنە كەستەلەر مەن سانداردىڭ ارتىندا ادامداردىڭ ناقتى پروبلەمالارى تۇرعانىن كورە بەرمەيمىز. ءبىز سالانىڭ الەۋمەتتىك ولشەمىنە نازار اۋدارۋ كەرەكپىز. اۋىلدىڭ تۇرمىس سالتى مەن ءومىر فيلوسوفياسى قالاداعى ومىردەن مۇلدەم وزگەشە، – دەپ قوستى نازاربايەۆا.
سپيكەردىڭ سوزىنشە، ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، اعىمداعى جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا ەكونوميكا سالاسىنداعى ەڭ تومەنگى جالاقى اۋىل شارۋاشىلىعىندا بولعان.
اگرارلىق سەكتوردى تۇراقتى تۇردە جۇيەسىز رەفورمالاۋ جىلدارى اۋىل شارۋاشىلىعىن داعدارىسقا، ءوندىرىستىڭ كۇرت قۇلدىراۋىنا، وندىرۋشىلەردىڭ تابىستارىنىڭ تومەندەۋىنە، اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ، شيكىزات پەن ازىق-تۇلىك باعالارىنىڭ كوتەرىلۋىنە جانە باسقا دا كەلەڭسىز جاعدايلارعا الىپ كەلدى.
وسى رەفورمالار كەزەڭىندە ادامي فاكتور ەڭ ۇلكەن دەفورماسياعا ۇشىرادى، ول مىنا جاعدايلاردان كورىنەدى:
- اۋىلشارۋاشىلىعىندا جۇمىس كۇشىنىڭ قۇنسىزدانۋى؛
- اۋىلدىق جەرلەردە جۇمىس ورىندارى مەن جۇمىسپەن قامتۋ دەڭگەيىنىڭ قىسقارۋى؛
- اگرارلى ەڭبەك نارىعىنىڭ جەتىلمەۋى جانە شيەلەنىس كوەففيسيەنتىنىڭ جوعارىلاۋى؛
- الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىم وبەكتىلەرى مەن الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق قىزمەتتەردىڭ قىسقارۋى.
– اۋىل تۇرعىندارىنىڭ سانى ازايىپ، بىرتىندەپ ءبۇتىن ەلدى مەكەندەر جويىلىپ كەتىپ جاتىر. اۋىل حالقىنا ينفراقۇرىلىم وبەكتىلەرى قول جەتىمسىز بولعاندىقتان ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى زارداپ شەگىپ كەلەدى. مۇنداي جاعدايدا تۇرعىنداردىڭ الەۋمەتتىك كوڭىل-كۇيى قاناعاتتانارلىق بولمايدى جانە ولاردا تۋعان اۋىلىندا تۇرۋعا دەگەن ىقىلاس جوق.
بۇل سۇراقتاردىڭ بارلىعى مەملەكەت نازارىنان تىس قالماعان، مەملەكەت باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرىپ اۋىلداردى دامىتىپ، حالىققا بولاشاققا سەنىم مەن ءوزىنىڭ كىشى وتانىن كوركەيتۋگە دەگەن ۇمتىلىس بەرىپ، اۋىل تۇرعىندارىن جايلى ومىرمەن قامتاماسىز ەتۋگە تالپىندىرادى. 2010 جىلدان باستاپ قازاقستاندا 3 مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلداندى. اگروونەركاسىپتىك كەشەندى دامىتۋدىڭ قولدانىستاعى ءۇشىنشى مەملەكەتتىك باعدارلاماسى 2021 جىلى اياقتالادى. 2017-2021 جىلدار ارالىعىندا اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جالپى ءونىمىن 2 ەسەگە ارتتىرۋ جوسپارلانۋدا.
ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا 2017 جىلدان باستاپ 2019 جىلعا دەيىنگى اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ جالپى ءونىمى ءتورت جارىم تريلليون (4،5 ترلن) تەڭگەدەن اسپاعان، ال 2021 جىلعا قاراي سالانى دامىتۋ باعدارلاماسى اياسىندا ول سەگىز ءبۇتىن وننان ەكى تريلليونعا (8،2) دەيىن ءوسۋى كەرەك. باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ 3 جىلىندا 2 تريلليون تەڭگەگە جۋىق قاراجات تەك اگروونەركاسىپ كەشەنىن سۋبسيديالاۋعا جۇمسالعان. مەملەكەت بۇل سالانى بەلسەندى دامىتۋعا العىشارتتار جاساپ، جاعدايدى جاقسارتۋ ءۇشىن ۇنەمى شارالار قابىلداپ ءجۇر دەپ بىلەمىز. اۋىل تۇرعىندارى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان مەملەكەتتىك باعدارلامالاردان ەڭ كوپ جەڭىلدىكتەر مەن جاردەماقى الۋشىلار قاتارىندا دەپ ەسەپتەيمىز. ءبىراق ءىس جۇزىندە باعدارلامالار اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتىپ جاتىر ما؟
بىزدەرگە قۇرمەتتى ارىپتەستەر، مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ ءساتتى ءارى ناتيجەلى جۇزەگە اسىرىلۋىنا نە كەدەرگى ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك؟ باعدارلامانى دايىنداۋ بارىسىندا جۇيەلىك قاتەلىكتەر جىبەرىلەتىنى انىق، مەملەكەت قانشا كۇش سالسا دا سول ولقىلىقتار سالدارىنان بۇل سالا ۇزاق ۋاقىت توقىراۋدان شىعا الماي تۇر.
سوندىقتان ءبىز اگروونەركاسىپتىك كەشەن مەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ وكىلدەرىن، عالىمدار مەن ساراپشىلاردى، جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ دەپۋتاتتارىن جانە اۋىلدار مەن اۋىلداردىڭ تۇرعىندارىن ەلىمىزدەگى اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جونىندەگى كەڭ اۋقىمدى سۇحباتقا شاقىرامىز. بۇگىنگى كۇنى ەشكىمدە دايىن فورمۋلا جوق. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز جان-جاقتى اشىق جانە ءادىل تالقىلاۋ ارقىلى جاعدايدى جان-جاقتى كورۋ جانە باعالاۋ. سونىمەن قاتار، تابىستى ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن تەرەڭ زەرتتەي وتىرىپ، قازاقستاننىڭ وزىندىك اۋىلشارۋاشىلىق دامۋ جولىن تاڭداۋ. جۇمىستىڭ ناتيجەلى بولۋىن ءوز جاۋاپكەرشىلىگىمىزگە الۋ. تالقىلاۋدى باستاۋدى ۇسىنامىن، – دەدى داريعا نازاربايەۆا.
