– قىتايتانۋشى رەتىندە ىرگەمىزدەگى كورشىمىزگە قاتىستى پىكىرىڭىزدى بىلگىمىز كەلەدى. قازاقستانعا قىتايدان تونەر ءقاۋىپ قانشالىقتى؟ ناقتى قاتەر بار ما؟ الدە بۇل انشەيىن ۇرەي مە؟
– ءوزىمدى قىتايتانۋشى سانامايمىن. ماسكەۋدە جۇڭگو ءتىلىن وقىدىم. مىنە، سول كەزدە ءتىلدى عانا ەمەس، تۇتاس ەلدى زەرتتەپ بىلدىك. مەن قىتايدىڭ اسكەري تەرمينولوگياسىن جاقسى مەڭگەرگەنمىن. سەبەبى، مەن وقىعان ينستيتۋتتا اسكەري كافەدرا بولدى.
– اسكەري كافەدرانىڭ بولعانى دا تەگىن ەمەس قوي؟
– ءيا. جۇڭگو تىلىنە، ونىڭ ىشىندە قىتايدىڭ اسكەري لەكسيكاسىنا تەرەڭ ءمان بەرگىزىپ وقىتتى. بىزدەردەن سوعىس بولا قالعان كۇندە قاجەت بولاتىن ءتىلماشتار دايىندادى.
– دەمەك، سىزدەر انشەيىن ستۋدەنت بولماعانسىزدار، سولاي ما؟
– بالكىم. كەيىن مەن قىتايدا ەلشى بولدىم. كەي كەزدەرى اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ وتىرعان ادامداردى اسكەري تەرميندەردى تەرەڭ مەڭگەرگەنىممەن تاڭعالدىراتىنمىن. ەڭ قىزىعى، ول تەرميندەردىڭ ماعىناسىن ورىس تىلىندە ەمەس، جۇڭگو تىلىندە جاقسى تۇسىنەتىنمىن.
– بەيجىڭنىڭ قازاقستانعا قاتىستى ساياساتى قانشالىقتى وزگەردى؟
– جۇڭگو قوعامى ءوزىنىڭ الۋەتى مەن ايبىنى قانشالىقتى زور ەكەنىن سوڭعى كەزدەرى ناقتى باعامداي باستادى.
قىتايداعى ديپلوماتيانىڭ دەڭگەيى جوعارى. ول الەمدەگى الپاۋىت ەلدەرگە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە جۇڭگو حالقىنا دا باعىتتالىپ وتىر.
مەن شىڭجاڭدا، بەيجىڭدە بولعانمىن. سوڭعى ۋاقىتتا جۇڭگو حالقىنىڭ ىشكى «مەنى» ءوسىپ كەلەدى. ءوزىنىڭ قانشالىقتى الپاۋىت ەكەنىن سەزىنۋ جانە قالاسا كەز-كەلگەن مەملەكەتتى تىزە بۇكتىرەرىنە دەگەن سەنىم كۇن وتكەن سايىن كۇش الۋدا. بۇل قالاي كورىنىس بەرەدى دەسەڭىز، قىتايلىقتاردىڭ بويىندا مەملەكەتىن جەر-الەمنىڭ كىندىگى سانايتىن تۇسىنىك قايتا «تىرىلۋدە».
– جالپى ءبىزدىڭ جۇڭگو تۋرالى تۇسىنىگىمىز قانشالىقتى كەڭ؟ سىرتقى قاۋىپ-قاتەردى ءسوز قىلعاندا قىتايدىڭ ءبىر كۇندە قۇبىلىپ شىعا كەلمەسىنە كىم كەپىل؟
– مىنە، سوندىقتان دا قازاقستانعا جۇڭگو ينستيتۋتى كەرەك. كورشىمىزدى تەرەڭ زەرتتەپ تانۋىمىز قاجەت. قىتايدىڭ ءوز ىشىندە نە بولىپ جاتىر؟ ىشتەگى دۇنيە ەلدىڭ سىرتقى ساياساتتاعى ۇستانىمىنا قالاي اسەر ەتەدى؟ جۇڭگو قازاقستانعا قاتىستى نە ويلايدى؟ جۇڭگو ينستيتۋتى قۇرىلعان جاعدايدا وسىنداي ىستەرمەن اينالىسقانى ءجون.
– ەندەشە جۇڭگو عانا ەمەس، رەسەي جانە اقش ينستيتۋتىن دا قۇرۋ كەرەك قوي؟
– كەم دەگەندە رەسەي مەن جۇڭگو ينستيتۋتى قاجەت. بۇلار ءبىزدىڭ ءدال ىرگەمىزدەگى كورشىلەر، سونىمەن بىرگە ستراتەگيالىق ارىپتەستەر.
بۇل ەلدەردىڭ بولمىسىن، تابيعاتىن باسىنان-باقايىنا دەيىن ءبىلۋ ءۇشىن ارنايى كادرلار دايىنداۋ اسا ماڭىزدى.
– قىتايدى دا، رەسەيدى دە ءبىر كىسىدەي بىلەتىن عالىمدار بار عوي؟
– عالىمدار ازدىق ەتەدى. ارنايى قىزمەت مەكەمەلەرىنىڭ بەلگىلى بەر ەلگە قاتىستى جەدەل ءارى وزەكتى اقپاراتى قاجەت. سىرتقى قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ دەگەنىمىز وسى.
الايدا ءوز كورشىلەرىمىز تۋرالى ويلانباس بۇرىن، الدىمەن: «ءبىز كىمبىز؟ قانداي ەلمىز؟ قايدا بارامىز؟» دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ الۋىمىز كەرەك.
– ءبىر سۇحباتىڭىزدا ءسىز «بەيجىڭ ورتالىق ازياعا سوققى جاساۋ ءۇشىن دايىندىق جۇرگىزۋدە» دەپسىز. ءسوزىڭىزدى ناقتىلاي كەتەسىز بە؟
– بۇل ارادا ورتا ازياعا اسكەر نەمەسە اسكەري تەحنيكا جەتكىزىلىپ جاتىر دەگەنگە مەڭزەگەن جوقپىن. بۇل سوققى سوعىستان دا ءقاۋىپتى.
جۇڭگو ىشتەگى حالىقتى قازاقستانعا جاقىن ماڭداعى شەكارالىق ايماقتارعا جاپپاي قونىستاندىرۋدا. ۇلى جۇڭگو كوشى باستالۋعا جاقىن...
قازاقستانمەن شەكارالاس ايماقتاردا اينالاسى ءبىر ايدىڭ ىشىندە الىپ قالالار بوي كوتەرۋدە.
مۇنداعى حالىقتىڭ سانى ميلليوننان اسادى. ءبىر ايدا ءبىر قالا سالاتىن قۇرىلىس بريگادالارى بەيجىڭ قاجەت دەپ تاپسا، ەرتەسىنە-اق قولىنا قارۋ الىپ، دايىن اسكەرگە اينالىپ شىعا كەلەدى. مۇنداي قۇرىلىس بريگادالارىنىڭ سانى قازاقستان حالقىنىڭ سانىمەن تەڭ جانە ولار تىكەلەي بەيجىڭگە باعىنادى.
– قازاقستان مەن قىتايدىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا قانداي باعا بەرەسىز؟
– قازاقستان ەشقاشاندا قىتايعا قاراتا وتكىر ساياسي مالىمدەمە جاساعان ەمەس. داۋلى تەرريتوريالار قاتىستى تۇسىنبەۋشىلىك تۋىنداعاندا دا، شەكارالىق وزەندەر ماسەلەسىنە كەلگەندە دە ءبىز ءۇنسىز قالدىق.
– بۇل تۋرالى جۇڭگو نە دەپ ەدى؟
ولار اتالعان ماسەلەنى نازاردا ۇستايمىز دەگەن رەسمي مالىمدەمە جاساعان. الايدا شەكارالىق وزەندەردى جۇڭگو ءاردايىم جانە اركەزدە ءوز ماقساتىنا پايدالانىپ كەلدى. جۇڭگو ەشقاشاندا بۇل ماسەلەنى ەكى جاققا دا ءتيىمدى بولاتىن دەڭگەيدە شەشۋگە تىرىسقان جوق.
بۇعان دالەل قارا ەرتىسكە الىپ سۋ قويمالارىن سالدى، ىلەنى باقىلاۋعا الدى. قىتايدىڭ شارۋالارى باقشا جۇمىسىندا پەستيسيدتاردى قولدانادى. كەيىن وسىنداي حيميالىق زاتتار ارالاسقان سۋ ىلەگە قۇيادى. قاپشاعايدى وسىنداي زياندى زاتتارمەن بىلعانعان وزەن تولتىرىپ وتىر.
بىزگە قىتايمەن اراداعى سۋدىڭ كولەمى مەن ساپاسىن ناقتى تالقىلاۋ قاجەت.
– قىتايدىڭ قازاقستانداعى نەگىزگى مۇددەسى قانداي؟
– قىتايعا قازاقتىڭ مۇنايى دا مەن گازى دا قاجەت. ءبىراق، ءدال ءقازىر بەيجىڭگە قازاقستاندا جۇرگەن قىتايدىڭ سانىن ارتتىرۋ، كوبەيتۋ ماڭىزدى. سەبەبى، بۇل ەلدىڭ باس اۋرۋى – حالىق. حالىقتىڭ كوپتىگى.
نەگىزىندە قازاقستانداعى قىتايدىڭ سانى ءسىز بەن ءبىز ويلاعاننان الدەقايدا كوپ.
ال ءبىز ەڭ الدىمەن ءوز مۇددەمىزدى قورعاۋىمىز قاجەت. قىتايدىڭ مەكتەپتەرىندە «قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ ءبىر بولىگى «ادىلەتتى تۇردە» قىتايعا تيەسىلى بولۋى قاجەت» دەپ وقىتىلادى. ءبىراق، ءبىز بۇعان قارسى قانداي دا ءبىر امال-شارا قولدانىپ جاتقان جوقپىز. ءۇنسىزبىز.
– قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ەكسپانسياسىنان قۇتىلۋدىڭ جولى بار ما؟
– مىنە، وسى ءۇشىن دە جۇڭگو ينستيتۋتى قاجەت. قىتايدى زەرتتەسەك ونىڭ قۇپياسىن تابامىز، ءالسىز جەرىن اڭعارامىز. قازىرگى الەمدە سەنىڭ حالقىڭنىڭ سانى قانشا ەكەنى ماڭىزدى ەمەس.
ايتالىق، تايۆاندا قىتايدى 9 مەملەكەتكە ءبولىپ، 17 عاسىردىڭ كارتاسىنا قايتا ورالۋ قاجەت دەپ سانايدى. سەبەبى، سول كەزدە جۇڭگو قازىرگىدەي الەمگە ۇرەي تۋعىزاتىن قۇبىجىق كەيپىنەن ايىرىلادى. مۇنىڭ ءبارى قىتايدى زەرتتەپ-بىلۋدەن تۋعان دۇنيەلەر.
سۇحبات «مەگاپوليس» گازەتىنەن اۋدارىلدى.
دايىنداعان، دۋمان بىقاي
ماقالانى كوشىرىپ باساردا گيپەرسىلتەمەسىن كورسەتۋگە مىندەتتىسىز.
