تىنچتىك التىمىشوۆ، قىرعىزستان
وتكەن جىل ىردۋ-دىردۋعا تولى بولدى. رەسەي قىرىمدى تارتىپ الدى. ۋكراينا اۋماقتىق تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋعا تىرىستى. رەسەيدىڭ باسقىنشىلىق ارەكەتىنە قارسى باتىس ەكونوميكالىق سانكسيالاردى قولعا الدى. رۋبل مەن دوللار ايقاسقا ءتۇستى. ول از دەسەڭىز، ءبىر جىلدا مالايزيانىڭ ءۇش بىردەي ۇشاعى اپاتقا ۇشىرادى. افريكانىڭ الاقانداي اۋىلىندا پايدا بولعان ەبولا ۆيرۋسى جارتى الەمدى جالماپ كەتە جازدادى. ءوز تاراپىمىزدان ءبىز بىلتىرعى جىلدىڭ ەڭ باستى جاڭالىعى دەپ مۇناي باعاسىنىڭ كۇرت قۇلدىراۋىن ايتار ەدىك.
سەبەبى، اۋا مەن سۋدان كەيىنگى كەزەكتە كۇللى الەم مۇنايعا مۇقتاج. جاڭا جىلدىڭ الدىندا لوندون ساۋدا بيرجاسىنداعى ەڭ جوعارى ماركالى Brent مۇنايىنىڭ ءبىر باررەلى 54 دوللارعا، سلانستان الىنعان مۇنايدىڭ ءبىر باررەلى 50،5 دوللارعا باعالاندى. حالىقارالىق زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ دەرەگىنشە، 1 جىلدىڭ ارالىعىندا مۇناي باعاسى 40-45 % تومەندەگەن. سوندا مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ «قارا التىنعا» دەگەن سۇرانىس پەن ۇسىنىس قالاي عانا وسىنشالىقتى دەڭگەيگە تومەندەپ كەتتى؟
حالىقارالىق زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ دەرەگىنشە، 1 جىلدىڭ ارالىعىندا مۇناي باعاسى 40-45 % تومەندەگەن.
ءبىرىنشى سەبەپ: عىلىمي تەحنيكالىق دامۋ
جاپوندار مۇنايعا تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلۋدىڭ جولىن ىزدەستىرىپ جاتىر. ولار بىلتىرعى جىلى ەرەكشە ەڭبەكتەندى. ال بيىلعى جىلدىڭ باسىندا «تويوتا ميراي» (بولاشاق) دەپ اتالاتىن سۋتەگىمەن جۇرەتىن جەڭىل كولىكتى جاپپاي ساتا باستادى. كەلەر جىلدان باستاپ «حوندا»، «سۋبارۋ» سىقىلدى كولىك وندىرۋشىلەر ءدال وسى تەحنولوگياعا كوشپەك. ياعني، سۋتەگىمەن جۇرەتىن جۇزدەگەن، مىڭداعان، ون مىڭداعان كولىك ساتىلىمعا تۇسەدى دەگەن ءسوز. ال بۇل...مۇنايدىڭ ارقاسىندا كۇن كورىپ وتىرعان ەلدەرگە اسا جاعىمدى جاڭالىق ەمەس. وسىعان بايلانىستى مۇناي ەكسپورتتايتىن مەملەكەتتەردىڭ ۇيىمى – وپەك ويلانا كەلىپ، بۇرىنعى باعانى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن مۇناي ءوندىرۋدىڭ كولەمىن ازايتپاۋ قاجەت دەپ شەشتى. وپەك مۇشەلەرى نيگەريا، يران، اراب ەلدەرى ەندى 50 جىلدان كەيىن قارا التىنعا دەگەن سۇرانىس مۇلدەم ازايىپ، بۇگىنگى مول بايلىق قاجەتسىز قالارىنا قاتتى الاڭداۋلى.
ەكىنشى سەبەپ: كونتراباندا
بۇل قيسىنسىز ەستىلۋى مۇمكىن. ءبىراق، نەگىزسىز ەمەس. سيريا مەن ليۆيا سوڭعى جىلدارى ازاماتتىق سوعىستان كوز اشا الماي جاتىر؛ يران مەن يراكتىڭ شەكاراسىندا ءدىني ەكسترەميستىك قاقتىعىستار جيىلەپ كەتتى؛ «بوكو حارام»، يگيل سىقىلدى قارۋلى كۇشتەر كۇن وتكەن سايىن كۇش الىپ كەلەدى. ولار ءوز كەزەگىندە مۇناي وڭدەيتىن كاسىپورىندارعا، مۇناي ترانزيتىنە شابۋىل جاساۋدا. مۇنداعى ماقسات بەلگىلى. مۇناي ونىمدەرىنە يە بولۋ جانە قارا التىندى ءوز كانالدارى ارقىلى ساتۋ. وسى سەبەپتى بۇلارعا قارسى كۇشتەر، اتاپ ايتقاندا، اقش-تىڭ مەملەكەتتىك دەپارتامەنتى ەكسترەميستەردىڭ قارجى كوزىن جابۋ ماقساتىندا مۇناي باعاسىن كۇرت تومەندەتىپ جىبەردى.
رەسەي بيۋدجەتىنىڭ 50 پايىزىن مۇناي ەكسپورتى قامتاماسىز ەتەدى. «ءيا، ءبىزدىڭ تابىسىمىزدىڭ نەگىزگى ۇلەسى «قارا التىنعا» تيەسىلى. رەسەي مۇناي ساتۋدان جىلىنا 194 ملرد.، ال مۇنايدان گاز الۋ جانە ونى ساتۋدان 28 ملرد. دوللار تابىس تۇسىرەدى»، – دەگەن بولاتىن ۆلاديمير پۋتين.
ءۇشىنشى سەبەپ:اقش
اقش مۇناي وندىرۋدە تاقتاتاستىڭ قۇرامىندا كەزدەسەتىن بيوحيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ قاتتى بولشەكتەرىنەن مۇناي ءوندىرۋدىڭ ءداستۇرلى ەمەس تاسىلىنە كوشتى. ويلاپ كورىڭىزشى: وسى ماقساتتا سوڭعى 10 جىلدا اقش بۇل سالاعا 50 ملرد. دوللار سارپ ەتكەن. جانە اقشاسى دالاعا كەتكەن جوق. وسىنىڭ ناتيجەسىندە سوڭعى 4 جىلدا تاقتاتاستان مۇناي ءوندىرۋدىڭ كولەمى كۇرت ءوستى. بۇل كورسەتكىش جاعىنان امەريكا دايىن مۇناي وندىرەتىن وپەك-تىڭ وزىنەن اسىپ ءتۇستى. 2005 جىلى اقش تاۋلىگىنە 5،1 ملن. باررەل جاساندى مۇناي وندىرگەن بولسا، بۇگىنگى كۇنى بۇل كورسەتكىش كۇنىنە 9،1 ملن. باررەلدى قۇرايدى. ايتكەنمەن، جاساندى مۇنايدىڭ ساپاسى تابيعي مۇنايعا قاراعاندا تومەن ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك....
ءتورتىنشى سەبەپ: رەسەي
مۇناي باعاسىنىڭ كۇرت تومەندەۋى بەكەر بىلتىرعى جىلعا ساي كەلگەن جوق. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە ۋكرايناداعى جاعدايعا بايلانىستى. رەسەيدىڭ گەوساياساتىنا اقش جانە ونىڭ ىقپالى جۇرەتىن باتىس پەن اراب ەلدەرى قارسى جاۋاپ قاتتى. مۇنداعى ماقسات: رەسەي «جان باعىپ» وتىرعان قارجى كوزىن جابۋ (بىتەۋ) ەدى. بۇل مۇناي ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ءيا، رەسەي وپەك مۇشەسى ەمەس، الايدا، ول ۇيىمداعى باقىلاۋشىنىڭ مىندەتىن اتقارادى. مۇناي قورى جاعىنان 99 ەلدىڭ ىشىندەگى 8ء-شى ورىندا. 2013 جىلعى دەرەك بويىنشا جەر قويناۋىندا 80 ملرد. باررەل مۇناي قورى بار. رەسەي بيۋدجەتىنىڭ 50 پايىزىن مۇناي ەكسپورتى قامتاماسىز ەتەدى. «ءيا، ءبىزدىڭ تابىسىمىزدىڭ نەگىزگى ۇلەسى «قارا التىنعا» تيەسىلى. رەسەي مۇناي ساتۋدان جىلىنا 194 ملرد.، ال مۇنايدان گاز الۋ جانە ونى ساتۋدان 28 ملرد. دوللار تابىس تۇسىرەدى»، – دەگەن بولاتىن ۆلاديمير پۋتين. اقش پەن باتىس مۇنى جاقسى بىلەدى. الدىمەن ۋكراينا، ارتىنشا بالتىق ەلدەرى، كەيىننەن ەۋروپا رەسەي گازىن ساتىپ الۋعا كۇرت شەكتەۋ قويدى. مۇناي باعاسى ءدال بۇگىنگىدەي قارقىنمەن قۇلدىراي بەرسە ، مۇنىڭ اياعى رەسەي ءۇشىن اپاتقا اينالادى. نەگە؟ ويتكەنى مۇناي 30 دوللارعا تۇسسە دە، بۇل اراب ەلدەرىنىڭ قالتاسىن قاقپايدى. ولاردا مۇناي ءوندىرۋ وڭاي، ال رەسەيدە ازاپ. سوندىقتان مۇناي باعاسى 35 – 40 دوللارعا تومەندەر بولسا، ول ونىڭ وزىندىك قۇنىن اقتامايدى.
ال ءبىز قايتپەكپىز؟
مۇنايونىمدەرى تۋرالى ايتقاندا قىرعىزستان تولىقتاي رەسەيگە تاۋەلدى. بۇعان دەيىن ءبىز گازدى وزبەكستاننان، جانارمايدى قازاقستاننان تاسىمالدايتىنبىز. «قىرعىزگازدى» رەسەيگە بار بولعانى 1 دوللارعا ساتىپ جىبەرگەن كەيىن، گاز ماسەلەسىندە ءبىز تولىقاي ورىستارعا قاراپ قالدىق. ءبىراق بۇل ورىستاردىڭ ءوز ماسەلەسى. ولار بىزگە جەتەر گازدى وزبەكستان ارقىلى تاسىمالداي ما، الدە باسقا ءبىر ءادىسىن تابا ما، ول جاعى ءبىزدى الاڭداتپايدى. ءبىزدى الاڭداتاتىن ساۋال: «قارا التىن» باعاسىنىڭ تومەندەۋىنە بايلانىستى قىرعىزستانعا دا ارزانداعان مۇناي ونىمدەرى جەتكىزىلە مە، الدە...». الەۋمەتتىك جەلى مۇنى ازىردەن تالقىلاپ جاتىر: «مۇناي ارزانداپ جاتىر، ال قىرعىزستاندا جانارماي قىمباتتاۋدا»، – دەيدى بۇقارا. ياعني، الەمدىك تەندەنسيانىڭ بىزگە اسەرى از بولىپ تۇر. رەسەي بىزگە كەلگەندە بىلگەن باعاسىن قويا ما دەپ قاۋىپتەنەمىز.
P.S.ءبىزدى قازاقتارمەن ءجيى سالىستىرادى. ءبىراق ەكى ەلدىڭ ەكونوميكالىق قۋاتى جەر مەن كوكتەي. مۇناي قورى جاعىنان قازاقستان الەمدە 12ء-شى ورىندا. جەر قويناۋىندا 30 ملرد. توننا مۇناي قورى بار.
اينالىپ كەلگەندە ءبىز رەسەيگە الاقان جايۋعا ءماجبۇرمىز. وزگە جول جوق. ايتپەگەندە، جىلىنا 1 ملن. توننا بەنزين جانە 1 ملرد. تەكشە مەتر گازدى بىزگە كىم بەرەدى؟ وسى سەبەپتى كرەملدىڭ ينتەگراسيالىق ساياساتىنا باعىنىپ، ماسكەۋ قايدا ءجۇرۋدى، قايدا كىرۋدى بۇيىرسا، سوعان كونۋدەن باسقا امالىمىز جوق.
اۋدارعان، اياۋلىم شايماردان
