(قاز- قالپىندا)
1986 جىلدىڭ كۇز ايى. ۋكراين سسر-نىڭ حاركوۆ قالاسىندا ەكى جىلدىق ازاماتتىق بورىشىمدى وتەپ كەلىپ، الماتىداعى جامبىلدىڭ تەحنولوگيا ينستيتۋتى فيليالىنا (بۇرىنعى افدتيلپپ) ستۋدەنت بولىپ قابىلداندىم. كەڭەس اسكەرى قاتارىندا ءوز مىندەتىمدى ابىرويمەن اتقاردىم - سەرجانت بولدىم، ماقتاۋ قاعازدارىم بار، ءبولىم كومانديرى جوعارعى وقۋ ورنىنا تۇسۋگە جەڭىلدىگى بار «رەكومەنداتەلنوە پيسمونى» ءوز قولىمەن تابىس ەتكەن ەدى. ءسويتىپ، قىزىعى مەن قۋانىشى مول ستۋدەنتتىك ءومىر باستالىپ تا كەتتى.
«وربيتا» ىقشاماۋدانىنان جاتاقحانا الدىق. شاعىن بولمەدە جەرلەسىم – جاركەنتتىڭ كوكتال اۋىلىنان نارتبايەۆ سايلاۋ، گۋريەۆتىڭ ( اتىراۋ) يندەر اۋدانىنان قاعازوۆ قيزات، سول الماتىنىڭ جاقىن ماڭايىنان كارانوۆ تىلەك، ءبارىمىز بىرگە تۇردىق. تورتەۋىمىز دە اسكەرگە بارىپ كەلگەنبىز، ۇشەۋىمىز قۇرلىق اسكەرىندە، ال، تىلەك - تەڭىز فلوتىندا بولعان، سول ءۇشىن دە، كەيدە ونى «ماريمان» - دەپ، قويامىز. ساباق باستالدى. «ۆىشمات»، «سوپرومات»، «يستوريا كپسس» ت.ب. پاندەر جۇرەدى، ءبارى ورىس تىلىندە، ءبىراز قيىنداۋ. ۋاقىت دەگەن زىمىراپ، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا جاڭا جىلعا دا از قالدى؟!
بۇگىن، 16-جەلتوقسان... يا، بۇل كۇن اشىق كۇنگى تۇسكەن نايزاعايداي، جارق! – ەتىپ، جادىمىزدا ماڭگى ساقتالىپ قالدى. ادەتتەگىدەي تاڭعى اسىمىزدى ءىشىپ، وقۋ كورپۋسىنا بارۋ ءۇشىن ايالدامادان №91ء-شى اۆتوبۋسقا وتىرىپ تارتىپ كەتتىك. اۋديتوريادامىز، ۋاقىتىمەن ساباعىمىز دا باستالدى. ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ ساباققا كەشىگىپ كەلگەن سەمەيلىك ءبىر جىگىت (ەسىمىن ۇمىتىپ قالدىم) «كوشەدە قازاقتار توپ-توپ بولىپ قاپتاپ ءجۇر، قولدارىندا پلاكات، ورتالىق الاڭعا (ول كەزدە برەجنيەۆ اتىنداعى) كەتىپ بارادى» - دەدى. ءبىز ونشا ءمان بەرە قويمادىق. سالدەن سوڭ كوشە جاقتان كوپ ادامدار دابىرى، ماشينالار تەجەگىشىنىڭ ىسىلى، سيگنالدار داۋىسى ۇدەپ، ازان-قازان بولعان، جايسىز جاعداي كۇشەيە ءتۇستى. ساباق جايىنا قالىپ، ءبارىمىز تەرەزەگە ۇمتىلدىق. «يستوريا كپسس» -تان، لەكسيا وقىپ جاتقان قاسەنوۆ اعايىمىز تارتىپكە شاقىردى. «تىنىشتالىڭدار! سەندەر، جوعارعى وقۋ ورنىنىڭ ستۋدەنتىسىڭدەر، سوندىقتان انا كوشەدەگىلەرگە قوسىلماڭدار! ولار، بۇزاقىلار، سەندەر بولاشاق ينتەللەگەنتسىڭدەر!» - دەپ، ءسوزىن اياقتادى. اعايىمىز سول كەزدە 50-60 جاس اراسىنداعى، ەگدە كىسى بولاتىن. لەكسياسىن ارى قاراي جالعاستىردى، ءبىراق كوپ ۇزاماي سارت ەتىپ، ەسىك اشىلدى دا، بەس-التى قازاق جىگىتى مەن ەكى-ۇش قىز كىرىپ كەلدى دە جارىسا سويلەدى:
«قازاقتار، بارسىڭدار ما؟ جىگىتتەر، قىزدار، جۇرىڭدەر! كوشەگە شىعىڭدار! ورتالىق الاڭعا بارامىز، قونايەۆتى ورنىنان الىپ تاستاپتى!»، – دەگەن، داۋىستار ساڭقىلداپ جاتتى.
الدىڭعى ورىندا وتىراتىن، الماتىنىڭ الاتاۋ سوۆحوزىندا تۇراتىن نۇرعانات اتىپ تۇرىپ:
- چە تاكوە؟ كتو ۆى تاكيە؟ - دەپ ۇلگەرگەنشە، دەرەۋ ءبىر جىگىت قاسىنا جەتىپ كەلدى دە:
– قازاقسىڭ با؟ نەگە ورىسشا سويلەيسىڭ؟ – دەگەنى سول ەدى، قاسىنداعىسى نۇرعاناتتى ءبىر قولىمەن جاعاسىنان ۇستاپ، وزىنە قاراي تارتتى دا، باسىمەن پەرىپ قالدى. ونىڭ مۇرنىنان قان ساۋ ەتە ءتۇستى. اعايىمىز قاعاز-قالامىن جيناپ الدى دا، اقىرىن باسىپ ەسىكتەن شىعىپ كەتتى.
[caption id="attachment_21617" align="alignleft" width="480"]
(سول جاقتان ءبىرىنشى: نارتبايەۆ س.، ورتادا مەن، قاعازوۆ ق.، تۇرەگەپ تۇرعان: باقىتجان).[/caption]
سول ساتتە ۇزىن بويلى، يىقتى كەلگەن، مىعىم دەنەلى ءبىر جىگىت:
– قازاقتار! الاڭعا كەتتىك! -دەپ ايقاي سالدى. ءبىز ءدۇر ەتىپ كوتەرىلىپ دالىزگە شىقتىق. قاپتاعان قازاق جىگىتتەرى مەن قىزدارى. ساباق بەرەتىن، باسشى مۇعالىمدەردىڭ ءبىرى جوق، كەيىن بىلدىك، ولار ءبارى كافەدراعا كىرىپ ىشىنەن بەكىتىپ الىپ، سوندا وتىرىپتى. ەسىك الدىندا 60-70-تەي ادام جينالىپ، ورتالىق الاڭعا تارتتىق. 28 – پانفيلوۆشىلار پاركىن كەسىپ ءوتىپ، گوركيي كوشەسىنە شىقتىق. پاركتەگى «ماڭگىلىك الاۋ» ەسكەرتكىشىنىڭ قاسىندا 100-گە تارتا ميليسيا ءبىزدى ءبىراز بوگەپ تۇردى، كەيىن جول بەردى. سول ەكپىنمەن بارىپ «وتىرار» قوناق ءۇيىنىڭ الدىنا ءبىراق توقتادىق. بۇل جەردە 200-300-دەي جاستار جينالىپتى، كوشەنىڭ ورتاسىندا تروللەيبۋستى توقتاتىپ قويىپتى. ۇستىندە 3- 4 جىگىت تۇر، كەزەك- كەزەك ءسوز سويلەدى. ەسىمدە قالعانى: «جىگىتتەر! قىزدار! ورتالىق الاڭعا بارامىز! ءتارتىپ ساقتاڭىزدار! بەيبىت دەمونستراسيا جاسايمىز! بۇل ءبىزدىڭ ورتالىق ۇكىمەتكە نارازىلىعىمىز. تەك قانا بەيبىت دەمونستراسيا! ەشقانداي تارتىپسىزدىك بولماسىن!!! بۇنى ايتقان 30-40-تار شاماسىنداعى جىگىت اعاسى ەدى، باس كيىمىن قولىنا سىعىمداپ ۇستاپ العان. كوپشىلىك دۋ ەتىپ قولداۋ كورسەتتى. ءارى قاراي ءبارىمىز قول ۇستاسىپ ءجۇرىپ كەتتىك.
قازىرگى ارباتتىڭ ماڭايىنا جاقىنداعاندا، (انىق قاي جەر ەكەنى ەسىمدە جوق) ەتاج ۇيلەردىڭ بالكوندارىنان ورىس ۇلتىنىڭ ايەلدەرى، قىزدارى، بالالارى جۇمىرتقا لاقتىرىپ، قولدارىن شىعارىپ، بەت-اۋىزدارىن قيسالاڭداتىپ، «زەمليا ۆاشا، ۆلاست ناشا!» دەپ ايقايلاپ، تاعى باسقا جامان سوزدەر ايتىپ، كەلەمەجدەپ باقتى. ءبىزدىڭ قىز – جىگىتتەر دە ولارعا جۇدىرىقتارىن ءتۇيىپ، جاۋاپ قاتىپ جاتتى.
وسى كەزدە ءبىر وقىس جاعداي بولدى. الدىڭعى جاقتان ايقاي-شۋ، شىڭعىرعان داۋىستار شىعىپ، «شەتكە قاشىڭدار!»، - دەگەن داۋىس ەستىلدى. كوپشىلىك قاق جارىلدى. ەندى بايقادىق: ورتادا كوك ءتۇتىنى بۋداقتاپ، قار تازالاعىش كوك تراكتور بىزدەرگە قارسى بار جىلدامدىقپەن كەلە جاتتى. تراكتوردىڭ الدىڭعى جانە ارتقى جاعىنداعى قار تازالاعىشى شىر اينالىپ، پىشاعى جالاڭداعان قاساپشى سەكىلدى كورىندى. ابىروي بولعاندا ءبارى شەتكە ىعىسىپ ۇلگەردى، ال، كوزى قانتالاعان تراكتورشى بۇرىلىپ الىپ، قايتا شابۋىلعا شىقتى. ءتۇتىنى بۇرقىراپ، وڭدى-سولدى جايپاپ كەلەدى. «ولەمىز بە؟! توقتاتىڭدار!» - دەگەن داۋىستار جان-جاقتان شىعىپ جاتتى. بىر-ەكى قىزدىڭ قورىققاننان جان داۋىسى شىقتى. سول-اق ەكەن، تراكتورعا قارسى بەتوننىڭ سىنىعى، كىرپىشتىڭ سىنىعى، اركىم قولىنا ىلىنگەنىن قارشا بوراتتى. ەسىك تەرەزەسى بىت-شىتى شىككان تراكتور باعىتىنان جاڭىلىپ، جول شەتىندەگى بارديۋردەن اسىپ بارىپ، ارىققا ءتۇسىپ شوڭقيدى. تراكتوريستى كابينادان جۇلىپ الىپ، بىردەمدە تەپكىنىڭ استىنا الىپ، مىلجا-مىلجاسىن شىعاردى. تراكتوردىڭ الگى قار تازالاعىشى ءالى دە بار جىلدامدىقپەن اينالىپ جاتتى. جان-جاقتان ميليسيا مەن دند (دوبروۆولنايا نارودنايا درۋجينا) قاپتاپ كەلىپ، تراكتوريست ورىس جىگىتىن كوتەرىپ الىپ كەتتى. بايقاعانىم، ميليسيا مەن دند قۇرامى تەك سلاۆيان تەكتىلەر ەدى. ءبارىنىڭ يىق تۇسىندا قىزىل «پوۆياستكا»، قولدارىندا تاياقشالارى بار. ولاردىڭ بىزگە تەسىرەيىپ قاراعان قانتالاعان كوزدەرىنەن: «نە ىستەپ الاسىڭدار! ءالى سەندەرگە كورەسىنى كورسەتەمىز!» - دەگەندەي، بىتىسپەس دۇشپاندىق پەن قاتىگەزدىكتى وقىعانداي بولدىم. «ءوز جەرىمىزدە ءوزىمىزدىڭ قور بولىپ، مىنا كەلىمسەكتەردىڭ زور بولۋىن- اي» - دەگەن، ءوقىنىش وزەگىمدى ورتەپ ءوتتى...
قايتادان ءبارىمىز قول ۇستاسىپ، ۇرانداتىپ، ءشامشى اعامىزدىڭ اتاقتى «مەنىڭ قازاقستانىم» ولەڭىن ايتىپ، ارى قاراي شەرۋىمىزدى جالعاستىرىپ اكەتتىك. مەن العاش رەت وسى كەزدە بەلگىسىز ءبىر تۇيسىك ارقىلى – ۇلتتىق رۋحتى جاندۇنيەممەن سەزىنىپ، كوزىممەن كوردىم. بۇل ەشتەڭەمەن تەڭ كەلمەس الاپات سەزىم ەدى. اسىرەسە، قىزداردىڭ باتىرلىعى مەن جاسىنداي جارقىلداعان ۇلتجاندىلىعىنا ءتانتى بولدىم. ورىسشا وقىعاندارىنىڭ ءوزى، سونداي ءبىر، ەستىگەندە جانعا جاعىمدى اكسەنتپەن، اسقاق داۋىسپەن، «مەنىڭ قازاقستانىمدى» شىرقاعاندا، جۇزدەرى، بۇكىل ءجان-تانى، «ەلىم!!!» - دەپ، ەلجىرەگەنىن ءتۇيسىندىم. قازاقتىڭ نەبىر مارقاسقا ۇلاندارىن دا سوندا كوردىم. ءالى دە ەسىمە تۇسسە ءوزىمدى باسقادان باقىتتى جانە بيىك سەزىنىپ، كەرەمەت ءبىر كۇيگە بولەنەمىن.
سودان، ءارى ورتالىق الاڭعا جاقىن قالعاندا (ۇمىتپاسام مير كوشەسى عوي دەيمىن)، مۇزداي قارۋلانعان اسكەرلەر توسقاۋىلىنا جولىقتىق. سىرەسىپ تۇر، بەينە ءبىر تاس قامال. ەكى جاعىمىزدا انتالاعان ميليسيا مەن دند، ءبىز قورشاۋدا قالدىق. ءبىر كەزدە قولىندا داۋىس كۇشەيتكىشى بار (رۋپور) ەتجەڭدى، تولىق مايور، الدىعا شىعىپ ءسوز سويلەدى. ءسوز اياعىندا: «تاراڭدار!» – دەدى دە، ءبىزدى بوقتىق سوزبەن بالاعاتتاي باستادى. نامىسقا شىداماعان ءبىر قازاق جىگىتى اتقان وقتاي بولىپ قاسىنا جەتىپ باردى، الگى مايوردىڭ قورىققانى سونشا، كوزى الاقتاپ، دالباقتاپ قاشا جونەلدى.
وسى ءبىر جايسىز جاعدايدان كەيىن اسكەرلەر سانى كوبەيە باستادى، قورشاۋ تارىلىپ، جاعدايىمىز قيىندادى. سول ساتتە «ەندى بىزگە جول بەرمەيدى، توپ-توپ بولىپ تاراڭدار! كۇش قولدانسا شىعىن بولادى، قىزدارعا وبال! قايتىڭدار!» - دەگەن، داۋىستار بىردەن-بىرگە لەزدە تارالا باستادى. ونى ايتقان باعاناعى تروللەيبۋستا ءسوز سويلەگەن جىگىت اعاسى ەدى. ءبىرشاما ۋاكىتتان سوڭ توپقا ءبولىنىپ تاراي باستادىق. قاي جەر ەكەنى ەستە جوق، كوشە-كوشە، بۇلىڭ-بۇلىڭمەن ءجۇرىپ وتىرىپ كەش كىرە جاتاقحاناعا دا جەتتىك-اۋ.
قاراڭعى تۇسە ءااسي-دىڭ (الماتينسكيي ارحيتەكتۋرنو-سترويتەلنىي ينستيتۋت) ستاديونىندا جان-جاقتاعى جاتاقحانالاردان 70-80-دەي ستۋدەنتتەر جينالدى. ءبىزدىڭ جاتاقحانادان – سايلاۋ، قيزات، باقىتجان، تىلەك، بەكەن «دەسانتنيك» ت.ب. ماقساتىمىز نارحوزدىڭ (ينستيتۋت) جانە باسقا سول ماڭايداعى جاتاقحانالارعا بارىپ «ەرتەڭ الاڭعا شىعۋ تۋرالى» حابارلاما جاساۋ. قالىڭىراق كيىنىپ (دۋبينكا تيسە كىشكەنە دەمەۋ بولسىن دەپ) توپ-تپوقا ءبولىنىپ، نارحوزعا قاراي تارتىپ كەتتىك. قيزاتتى شەتكە شىعارىپ «مەنىڭ جەلكە تۇسىمدى قورعاي ءجۇر، مەن سەنى قورعاپ جۇرەمىن، نەگە دەسەڭ بىرەۋ-مىرەۋ قاراقۇستان قويىپ كەتىپ جۇرمەسىن»، – دەدىم، ول ماقۇلداي كەتتى. ال، الدىدان كەلگەنگە دەس بەرمەسىمە كوزىم جەتەدى. ساۆو-نىڭ (سرەدنە-ازياتسكيي ۆوەننىي وكرۋگ) جانىنداعى بىرنەشە جاتاقحاناعا كىرىپ «ەرتەڭ الاڭعا شىعىڭدار!» دەپ حابارلاما جاساپ شىقتىق. قايتار جولدا تاعى دا توسقاۋىل. شىڭعىرعان سيرەنا، جان-جاقتان جارقىراعان ماشينانىڭ شامدارى، ميليسيا، دند، ابالاعان يتتەر... ازان-قازان، ايعاي شۋ، ورىسشا بالاعاتتاعان نەبىر بوقتىق سوزدەر. وڭكەڭدەپ جۇگىرىپ كەلەگەن ءدند-تى سۇلاتىپ سالدىم. اراقتىڭ ءيىسى مۇڭك!- ەتە قالدى. قيزات بىرەۋىن تەۋىپ قۇلاتتى. ۇمار-جۇمار جۇلقىلاسىپ جاتقاندار، اينالانى ءتۇسىنىپ بولمايسىڭ. ءبىر جىگىتتىڭ جان داۋىسى شىقتى، دۋبينكا ءتيدى عوي دەيمىن، «قاشىڭدار! قاشىڭدار!» توبىمىزدىڭ بىت-شىتى شىقتى، قيزات ەكەۋىمىز قول ۇستاسىپ قاشتىق، ايتپەسە، قاراڭعىدا اداسىپ قالاتىن ەدىك. بەت العان جاققا ايتەۋىر وكپەمىزدى قولعا الىپ جۇگىرىپ كەلەمىز. ايعاي-شۋدان ۇزاعان سوڭ، ءبىراز وتارىپ دەمىمىزدى الدىق. سودان، سايىن كوشەسىن ورلەي جاتاقحاناعا جاقىنداعاندا جولدان بەكەندى جولىقتىردىق. جاتاقحانانىڭ ارت جاعىنان كەلىپ ەكىنشى ەتاجدىڭ بالكونىنا تايادىق، ەكەۋىن يىعىما كوتەرىپ شىعارىپ جىبەردىم. مەنىڭ كەزەگىم كەلدى، ءبىرىنشى ەتاج تەرەزەسىنىڭ رەشەتكاسىنان ورمەلەپ بالكونعا ىلىنسەم، ەكەۋى ەكى قولىمنان تارتىپ كوتەرە المايدى. «ەي، ءزىل قارا تاسسىڭ عوي» - دەپ، قويادى بەكەن. ەكى-ۇش قايتارا سالبىراپ تۇرىپ، جەرگە قۇلادىم. تەرەزەنىڭ رەشەتكاسى جۇلىنىپ كەتتى، ءال ءبىتتى. سويتكەنشە بۇرىشتان ءبىر توپ ادام ماعان قاراي جۇگىرىپ كەلە جاتتى. ىشتەي ويلادىم: «ءبىتتى ءبارى! سوققى، دۋبينكا، تۇرمە...» جاقىنداعاندا قيزاتتىڭ داۋىسى قاتتىراق ەستىلدى: «بىزدىكىلەر» دەدى. جۇگىرىپ الدارىنان شىقتىم، 4-5 ءااسي-دىڭ جىگىتتەرى ەكەن. ەنتىگىپ تۇرىپ: «جىگىتتەر! ەكىنشى ەتاجعا كوتەرىپ جىبەرىڭدەرشى!» - دەپ ەدىم، سوزگە كەلمەدى، تىك كوتەرىپ بالكونعا شىعارىپ جىبەردى. «راحمەت، جىگىتتەر!»، - دەپ ەم، ولار دا «جاقسى» - دەپ، ءوز جاتاقحانالارى جاققا جۇگىرە جونەلدى. جاتاقحانا بۇرىشىنان ءبىر توپ دند مەن ەكى ميليسيا جۇگىرىپ شىكتى. ۇشەۋمىز اپىر-توپىر ىشكە ەندىك، اسحانا ەكەن. ودان ءارى قىزداردىڭ بولمەسىنە كىرىپ، ءۇستى-باسىمىزدى رەتكە كەلتىرىپ، كيىمنىڭ جىرتىلعان جەرلەرىن قىزدارعا تىكتىرىپ الدىق.
ءدال سول كەزدە تەلەديداردان مۇقاشيەۆ دەگەن كىسى ءسوز سويلەپ جاتقان. ول كىسى ءوزى باتىس جاقتىكى، قيزات، باقىتجاندار ءبىزدىڭ جەرلەسىمىز دەپ جۇرەتىن. ىلە-شالا ستۋدسوۆەت كىرىپ كەلدى (جاتاقحاناداعى ستۋدەنتتەردىڭ باسشىسى)، بىزدەن ءبىراز جاس ۇلكەن قىرعىز جىگىتى بولاتىن، ءوزى كوممۋنيست. بىزگە تيىسە سويلەدى: «قايدا جۇرسىڭدەر؟ تەكسەرۋ بولدى، سەندەر بولمەلەرىڭدە جوقسىڭدار عوي، جازىپ الىپ كەتتى» - دەپ، ۇدەپ بارادى. ءبىز دە قاباعىمىزدى ءتۇيىپ، ءزىلدى داۋىسپەن: «قويساڭشى!» - دەپ، تىكە قارادىق، «ءبىز وسىندا قىزدارمەن ءشاي ءىشىپ وتىردىق، ەشقايدا بارمادىق!»، ول جاسقانشاقتاپ، كوزىن تايدىرىپ اكەتتى دە، بىردەن تۇسىنە قويدى. ءقايتىپ اۋىز اشپاستان اينالىپ شىعىپ كەتتى.
سايلاۋ دا كەلىپ ۇلگەرىپتى، تەك تىلەك قانا كەلگەن جوق. تۇنىمەن ۋايىمداپ شىقتىق. ەرتەسى ءتۇس اۋا كەلدى، ول تۇنگى الاساپىراندا ميليسياعا ۇستالىپ قالىپتى. ابىروي بولعاندا ول: «مەنى ايالدامادان ۇستاپ الدى، اۆتوبۋس كۇتىپ تۇرعان ەدىم»، – دەگەننەن تانباپتى.
ەرتەسى، 17 جەلتوقسان. جاتاقحانادا ءبارىمىزدى تىزىمدەپ، تەكسەرىپ ، قاتاڭ ەسكەرتۋ بەرىپ، ساباققا جونەلتتى. اۋديتوريادا وتىرمىز، بۇل جەردە دە تەكسەرۋ، ابىر-سابىر، ايتەۋىر «ساباق» - دەگەن اتى عانا. ءبىر پاردان سوڭ «سەنى شاقىرىپ جاتىر؟» دەدى. جۇگىرىپ دالىزگە شىقسام، ءبىزدىڭ جاتاقحانادا تۇراتىن، كورشى بولمەدەگى باقىتجان (گۋريەۆتىك، قيزاتتىڭ دوسى ) ول ءبىراق، باسقا وقۋ ورنىندا (تەحنيكۋمدا) وقيتىن، قاسىندا ءتۇرى بوزارىپ، ءابىرجىپ كەتكەن انام تۇر. «تاتە، قايدان ءجۇرسىز؟» -دەگەنىم سول، «قۇلىنىم-اي، امان-ساۋ ەكەنسىڭ عوي!» دەپ، باس سالىپ قۇشاقتاپ، ءسۇيىپ جاتىر. داۋىسىندا ءدىرىل بار، ابدەن ۋايىمداعانى جۇزىنەن كورىنىپ-اق تۇر. «...مىنا دۇربەلەڭدى ەستىپ، ۇيدە وتىرا المادىم، سەن بىردەڭەگە ارانداپ قالدى ما دەپ، جانىم ءجاي تاپپاعان سوڭ، ءوز كوزىممەن كورىپ كەلەيىنشىدەپ، «اكەڭدى دە تىڭداماي وسىلاي قاراي تارتىپ كەتتىم» - دەيدى...
ۇرپاعى ءۇشىن وت پەن سۋ تۇگىلى، توزاققا دا قايمىقپاي كىرەتىن، قايران انا جۇرەگى – اي!!! مىنا دۇنيەدە ساعان تەڭ كەلەر قۇدىرەت جوق-اۋ، ءسىرا! مەنى كوزىمەن كورىپ، كوڭىلى ورنىنا تۇسكەن انامدى «سايران» اۆتوبەكەتىنەن جاركەنتكە شىعارىپ سالدىم.
[caption id="attachment_21618" align="alignright" width="268"]
انام ك.احمەتجان قىزى[/caption]
جاتاقحانعا كەلىپ، ءبىراز جۇرگەن سوڭ، سوۆحوز الاتاۋعا نۇرعاناتتىڭ ۇيىنە تارتىپ كەتتىم. كەشەگى جاعدايدان سوڭ نە بولعانىن بىلەيىن دەگەن وي كەلدى. سەبەبى، ونىڭ اكەسى ءانۋار مەن شەشەسى ايكەن تاتە مەنى ءوز تۋىستارىنداي كورۋشى ەدى. اعانىڭ رۋى البان. نارىنقولدىڭ جالاڭاش دەگەن جەرىنەن، ءوزى ورگاندا قىزمەت ەتەدى، ميليسيا كاپيتانى بولاتىن (ۇمىتىپ قالماسام). ايكەن تاتە قولىندا ۇتىك، جارقىلداي قارسى الدى. اماندىقتان سوڭ، تاتەمىز «قالي، ۇيگە كىر، انە ءبىر باتىر جاتىر، تانىسىڭدار»، - دەدى. تۇپكى بولمەگە وتسەم، توردەن شاشى قالىڭ، قايراتتى، سوم دەنەلى، ءجۇزى كەلىستى جىگىت باسىن كوتەردى، مەن قول بەرىپ امانداستىم، ول قولىن سوزعاندا ىڭىرسىپ، اۋىرسىنىپ كەتتى. ەندى بايقادىم، ءبىر جاق شەكەسى، بىلەگىندە، يىعىندا دومبىققان ىسىك بار ەكەن. «نە بولدى؟» – دەگەن سۇراعىما، «دۋبينكا عوي» - دەپ، قىسقا جاۋاپ قايتاردى.تانىستىق. ەسىمى - يساتاي، گۋريەۆتىڭ (اتىراۋ) بالىقشى اۋدانىنان ەكەن. ءقازپي-دىڭ حۋدگرافىندا وقيتىندىعىن، الاڭدا بولعانىن ايتتى. ەكەۋمىز دە ءبىر جىلدىڭ ءتولى، قۇرداس بولىپ شىقتىق.
[caption id="attachment_21619" align="alignleft" width="674"]
قازپي حۋدگرافىنىڭ ستۋدەنتى: يساتاي.[/caption]
...ورتالىق الاڭداعى سۇمدىق وقيعا جايلى وسى يساتايدان ەستىدىك. ورىمدەي جاس قىزدار مەن جىگىتتەردىڭ قالاي سوققىعا جىعىلعانىن، قار ۇستىندە تىزەرلەپ، ەتپەتتەپ ساعاتتاپ جاتقىزعانىن، قىستىڭ قاقاعان ايازىندا، ءورت سوندىرگىش ماشينادان قالاي سۋ شاشقانىن، ودان قالسا دۋبينكامەن سوققىلاپ، اۆتوبۋستارعا مالشا تيەگەنىن، بەلگىسىز جاققا الىپ بارا جاتقاندا، وسى جۇيىتكىپ كەلە جاتقان اۆتوبۋستان «اقىرى ءبىر ءولىم عوي» - دەپ، تەرەزەسىن شاعىپ جان-جاققا سەكىرىپ، قاشقاندارىن ايتتى. سول ءال فارابيدىڭ بويىندا، اۆتوبۋستىڭ ارتىنان كەلە جاتقان سولداتتار دا ماشينادان ءتۇسىپ يتپەن قالاي قۋالاعاندارىن، ولاردان ازەر دەگەندە قاشىپ قۇتىلىپ، كوپىر استىندا سۋ ىشىندە ءبىرتالاي ۋاقىت تىعىلىپ جاتقانىن (جەلتوقسان ايىندا) ەستىگەندە جاعامىزدى ۇستادىق... ءۇستى-باسىمدى كورىپ ەشكىم جولامايدى دەيدى، يسا ەندى ءۇسىپ ولەتىن بولدىم-اۋ دەگەندە ايكەن تاتەگە جولىعىپتى، جاعدايىن ايتقان ەكەن، تاتەمىز دەرەۋ ۇيگە ەرتىپ كەلىپ، كيىمىن تۇگەل سىپىرىپ الىپ جۋىپ، وعان اعانىڭ كيىمىن كيگىزىپ، وراپ جاتقىزىپ قويىپتى. مەن كەلگەندە سول يساعانىڭ كيىمىن ۇتىكتەپ جاتقان كەزى ەكەن. كەشكە قاراي، ءانۋار اعا دا جۇمىستان كەلدى. تۇندە قارعالى جاقتا كەزەكشىلىكتە بولعانىن، كوپتەگەن قىز-جىگىتتەردى بوساتىپ جىبەرگەنىن، قولىنان كەلگەن بار كومەگىن جاساعانىن ايتتى. ءانۋار اعانىڭ ءوزى سونداي قىزمەتتە (ميليسيا) جۇرسە دە، بۇل ساياسي وقيعانى ءسوز جۇزىندە دە، ءىس جۇزىندە دە، جان-تانىمەن قولدايتىنىن سەزدىم، ىشتەي ريزا بولدىم.
«بۇگىن وسىندا قوناسىڭدار، ەكەۋىڭ دە ەشقايدا بارمايسىڭدار»، – دەپ ءانۋار اعا كەسىپ ايتتى. يساعا ەكەۋمىزگە قاتار توسەك سالىپ بەردى، اركىم ءوز ويىمەن جاتىر. مەن دە قالىڭ وي قۇشاعىنا بەرىلدىم. كەشەلى بەرى بولعان وقيعالاردى، ەستىگەن سۇمدىقتاردى ەسىمە الىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزدىم. «قازاق» بولعانىما شەكسىز قۋاندىم، تۇلا بويىمنان ىستىق وت ءجۇرىپ ءوتتى. ءبىراق، قاس قاعىمدا ىشتەي ءبىر اششى وكسىك وزەگىمدى ورتەپ كەلىپ، تاماعىما تىرەلدى. تىنىسىم تارىلىپ، كوزىمە جاس ءۇيىرىلدى، يساتاي سەزىپ قالماسىن دەپ، ءبىر جاعىما اۋناپ ءتۇستىم، كوزىمنەن ىستىق جاس بۇرق ەتە ءتۇستى، كوزىمدى تارس جۇمىپ، تىستەنىپ جاتقان كۇيى تالىقسىپ ۇيىقتاپ كەتىپتىم. ەرتەسى ءۇي يەلەرىنە العىسىمىزدى ايتىپ، ورتالىققا كەلدىك، يساعا كازپي-گە، مەن تەحقا ساباققا كەتتىك. سودان مەن وقۋدان شىعىپ، الماتىدان كەتكەنشە يساتايمەن جاقىن دوس بولىپ كەتتىك. مەن العاش ۇيلەنگەندە يساعا ماعان كۇيەۋ جولداس بولدى. دوستىعىمىز بەن سىيلاستىعىمىز جاراسىپ، تالاي قىزىقتى بىرگە وتكىزدىك، تۋعان باۋىرداي بولدىق...
وسى وقيعادان كەيىن، اياق استىنان كرىلوۆ دەگەن ورىس پايدا بولدى(اتىن ۇمىتىپ قالىپپىن). لكسم كازاحستانمىن – دەدى. كۇندە كەشكە ءبىزدىڭ بولمەدە ءبىزدى كۇتىپ وتىرادى. اڭگىمە ايتادى، انانى-مىنانى سۇرايدى، بىردەڭەلەردى جازىپ الادى. ءبىز كۇدىكتەنە باستادىق، ول كەلىپ وتىرا قالعاندا، بىزدە توسەگىمىزدى سالىپ جاتىپ الامىز. ول اياق جاقتا وتىرادى، قولىندا قالامى مەن قاعازى. سوزگە تارتادى، سۇراقتار قويادى. جاۋاپ بەرمەي، تەرىس قاراپ ءبىز جاتامىز. ءبىر كۇنى ول: «جىگىتتەر، ءبارىڭ اسكەردە بولدىڭدار، جوعارعى وقۋدا وقيسىڭدار، ءوز ويلارىڭدى ورتاعا سالىڭدارشى» - دەدى. مەن، شىداماي وزىنە قارسى سۇراق قويدىم:
– قالاي ويلايسىز، قازاقستاننىڭ 19 وبلىسىنان ءبىر قازاق، نە بولماسا وسى قازاقستاننىڭ ءبىر ورىسى قونايەۆ اتامىزدىڭ ورنىنا وتىرۋعا لايىق بولمادى ما؟ ءوزىڭىز ايتىڭىزشى قالاي بۇل، نەگە وسىلاي بولدى؟ – دەپ، ەدىم.
– وي، جارايسىڭ! وتە دۇرىس، سەن ءوز ويىڭدى اشىق ايتا الادى ەكەنسىڭ عوي. مىنە...، – دەگەنشە، سوزگە تىلەك ارالاستى:
– مەن فلوتتا اسكەري مىندەتىمدى وتەدىم، سۇڭگۋىر قايىقتا بولدىق، سينگاپۋر، مالايزيا ت.ب. كوپتەگەن شەت ەلدەردە بولدىم، ءبىراق سوندا كومانديرىمىز ورىستار، ءبارىبىر ءبىزدى «باسقا ۇلتسىڭدار»، - دەپ بولەتىن، – دەدى.
كرىلوۆتىڭ كوزى جايناپ، قۋانىپ، قاعاز، قالامىن ىڭعايلاپ، بىزگە دەم بەرە باستادى.
سويتكەنشە، مىنا جاقتان قيزات باسىن كوتەرىپ ساڭق ەتتى: «ەي، ۇيىقتاڭدار!». سونان سوڭ، داۋىسىن ءسال باسەڭدەتىپ، «قالي، تىلەك، بۇل ساياسي جاعىنان وتە تەرەڭ ماسەلە، ەرتەڭ ءبارىمىز دە قۇريمىز» دەپ، باسىن بۇركەپ، تەرىس اينالىپ جاتتى. بىزدە وسى جاعدايدان كەيىن جاق اشپادىق. الگى، كرىلوۆ تاعى ءبىر اپتاداي كەلىپ ءجۇردى، ءبىر كۇنى ءبىر ورىس قىزدى ەرتىپ كەلدى. ەكەۋى قاعاز، قالامىن الىپ كۇندە قۇلقيىپ وتىرادى، ءبىز ۇيىقتاعانشا. ءبىز كوڭىل اۋدارمايمىز، سويلەسپەيمىز، جاۋاپ بەرمەيمىز. ەكى اپتاداي ۋاقىتتان سوڭ جوق بولدى، ايتەۋىر قۇتىلدىق قوي. ودان كەيىن ينستيتۋتتا جينالىس باستالدى. تىلەكتى - كومسومولدان، كەيىن ينستيتۋتتان شىعاردى. بۇل ءىس-شارا سول كەزدەگى جاستار ءۇشىن پسيحولوگيالىق تۇرعىدان وتە قاتتى سوققى ەدى. تىلەكتىڭ جاعدايى وتە قيىن بولدى. ونى وقۋدان شىعارعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي ۇيىنە ىزدەپ باردىق. قاتتى ۋايىمداعاننان اناسى اۋرۋحاناعا ءتۇسىپتى. تىلەك كۇندىز-تۇنى سول اناسىنىڭ قاسىندا ەكەن، جۇيكەسى سىر بەرگەن كورىنەدى. تىلەكتى جولىقتىرا الماي، اناسىن اياپ، ەگىلىپ جىلاعان اپكەسىن كورىپ، سالىمىز سۋعا كەتىپ، كوڭىلسىز قايتا ورالدىق. بۇل جاعداي بىزدەر ءۇشىن دە وڭاي بولمادى...
كەيىننەن ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن – سايلاۋ، مەن، قيزات وقۋدان شىعارىلدىق. وقۋدان شىعىپ قالىپ، كوڭىل قۇلازىعان جايسىز كۇندەردىڭ بىرىندە ءانۋار اعامىزدىڭ ۇيىنە باردىم. اماندىق-ساۋلىقتان كەيىن ءسوزىمىز جاراسا قويمادى...
ءانۋار اعا، ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن، جانارىن تىكە قاداپ: «ءجۇزىڭ سولعىن عوي، نە بولدى؟»، –دەدى. مەن بەينە ءبىر قىلمىسكەردەي جەرگە قاراعان كۇيى «وقۋدان شىعىپ قالدىم»دەدىم. سول كەزدە ىستەپ جۇرگەن جۇمىسىن دوعارا سالىپ ارىرەكتە جۇرگەن ايكەن تاتە قاسىمىزعا كەلدى، ءسىرا سىرتتاي باقىلاپ تۇرعان بولۋى كەرەك. «وۋ، قالەش، قاراشى انا الاتاۋعا؟!» دەپ ساڭق ەتتى. مەن كوزىمدى سىعىرايتقان قالپىمدا الىستاعى الاتاۋعا بەتىمدى بۇردىم. «كوردىڭ بە، انا تاۋدى: اتام قازاق ايتقان «الاتاۋ بىردە قارلى، بىردە قارسىز، ەرجىگىت بىردە مالدى، بىردە مالسىز» -دەپ، تۇسىرمە ۇنجىرعاڭدى، جىگىت ەمەسسىڭ بە؟!»، -دەگەنى، كەنەت سول ءسوزدىڭ اسەرىنەن دەنەم جەڭىلدەپ قالعانداي، بويىمدى تىكتەپ، كەۋدەنى كەرە دەم الدىم، وي-سانامدا ۇلكەن ءبىر سەرپىلىس پايدا بولدى. «راسىندا دا، اعا-تاتە ءبىر جاقسىلاپ ءشاي ىشەيىكشى»، – دەدىم، ەكەۋىنە كەزەك قاراپ. كۇلىمدەگەن ايكەن تاتە «ەندى اڭگىمە باسقاشا»، – دەپ، داستارحانعا جۇگىردى.
اڭگىمەمىز جاراسىپ، جايراڭداسىپ ءبىرتالاي ۋاقىتتان سوڭ، سانامدى باسقان ءزىل باتپان قايعىدان ارىلىپ، ءوزىمدى جەڭىل سەزىنىپ، كوڭىلدى قالپىمدا جاتاقحانعا ورالدىم. ادام جانىن سەزىنىپ، تۇسىنە بىلەتىن سۇڭعىلا، ادامگەرشىلىكتى بويىنا تۋ ەتكەن، تەكتىلىكتىڭ وشپەس ونەگەسىن كورسەتكەن اسىل انا ايكەن تاتە، ارداقتى ءانۋار اعا سىزدەردى دە كورمەگەلى ءبىرتالاي جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى-اۋ...
سول ءبىر قيلى كەزەڭدە، ءبىزدىڭ تەحنولوگيا ينستيتۋتىندا قازاق جاستارىنىڭ قۋدالانۋىنا، وقۋدان شىعارىلۋىنا جامبىلدان (قازىرگى تاراز) اۋىسىپ كەلگەن وقىتۋشى مۇحامەتكالييەۆ پەن دەكاننىڭ ورىنباسارى رەتيۆوۆ (ەۆرەي ۇلتىنان) كوپ «ەڭبەك» ءسىڭىردى. سوندا سول اعالارىمىز كوپتەگەن جاستاردىڭ كەلەشەگىنە بالتا شاپتىق- اۋ دەپ ويلادى ما ەكەن دەگەن سۇراق قانشا جىل وتسە دە، ءالى كوكەيىمنەن كەتەر ەمەس.
...ءقازىر ويلاپ وتىرسام، مىناۋ قامشىنىڭ سابىنداي عانا قىسقا عۇمىردا، ءبىزدىڭ وي-سانامىزدا تەرەڭ ءىز قالدىرعان، بۇل دا ءبىر ءومىرىمنىڭ بەل-بەلەستەرى ەكەن عوي...
قالي يبرايىمجانوۆ
الماتى وبلىسى،
پانفيلوۆ اۋدانى،
جاركەنت قالاسى.
