ماحمەتعالي سارىبەكوۆ، دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ۇلتتىق عىلىمي كەڭەستىڭ ءتوراعاسى:

–  اڭگىمەمىزدى قازاقستاننىڭ بۇگىنگى عىلىمي الەۋەتى، ونىڭ دامۋى مەن ەلىمىزدەگى عالىمداردى قولداۋعا ارنالعان باعدار­لامالار توڭىرەگىندە باستاساق.

– وسى جىلى اقپان ايىندا «عىلىم تۋرالى» زاڭ قابىلدانىپ،  ۇلتتىق عىلىم جۇيەسىنىڭ قۇرىلۋىنا نەگىز سالدى. مەملەكەت باسشىسى ءححى عاسىردى قازاقستاننىڭ التىن عاسىرىنا اينالدىرۋ ماقساتىندا ەلىمىزدىڭ جارقىن جولى – قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمدى، يننو­ۆا­سيالىق جوبالاردى، ەكونوميكا سالا­لارىن، ءعىلىم-بىلىمدى دامىتۋدىڭ داڭعىل جولىن كورسەتەتىن 10 ىلكىمدى يدەيانى جۇزەگە اسىرۋدى ماقسات ەتتى. ۇلكەن جەتىس­تىكتەرگە جەتۋىمىز ءۇشىن مەملەكەت عىلىمعا سۇيەنۋى ءتيىس. عىلىمسىز ەكونوميكا، العا ءوندىرىس تە جۇرمەيتىنى انىق. ال دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا جەتۋدىڭ باستى كورسەتكىشى – عىلىمعا كوڭىل ءبولۋ. قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدە 400-دەن اسا عىلىمي ۇيىم جانە وندا جۇمىس ىستەيتىن 20 مىڭعا جۋىق قىزمەتكەرلەر بار ەكەن. وتاندىق عالىمداردىڭ يننوۆاسيالىق يدەيالارىنا قولداۋ بەرىپ، عىلىمنىڭ دەڭگەيىن كوتە­ءرىپ، جەرگىلىكتى عالىمدارعا قولداۋ كورسەتۋ قاجەتتىگىن قاداپ ايتتى. يننوۆاسيالىق گرانت ءبولۋ ارقىلى الەۋەتتىك عىلىمي زەرتتەۋلەردى قارجىلاندىرۋ اياسىن كەڭەيتۋگە تاپسىرما بەردى. بۇل بارشامىزدى قۋانتادى.

–  جالپى،قازاقستاندا عىلىمنىڭ دامۋىنا جامبىلدىق عالىمدار قانشالىقتى ۇلەس قوسىپ ءجۇر؟ تمد جانە الەمدىك دەڭگەيدە عىلىم كەڭىستىگىندە ماقتانىشپەن اتالىپ جۇرەتىن اۋليەاتالىق عالىمدار بار ما؟

–  م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەم­لەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى عالىمدارىنىڭ وتاندىق عىلىمعا ۇلەستەرىنە توقتالا كەتەيىن. ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارى عىلىمي باعىتتاردى دامىتۋ، عىلىم مەن تەحنيكا دامۋىنىڭ باسىم باعىتتارىن ايقىنداۋ، قولدا بار رە­سۋرستاردى وسى باعىتتاردا شوعىرلاندىرۋ، ونەركاسiپتi دامىتۋدىڭ ەل ءۇشiن جاڭا تەحنولوگيالىق بازاسىن جاساۋ، عىلىمي سالادا جۇمىس iستەۋدiڭ نارىقتىق ەكونو­ميكاعا ءتان جاڭا تەتiكتەرiن قالىپتاس­تىرۋدا ايانباي ەڭبەك ەتىپ كەلەدى.

ۋنيۆەرسيتەتتە عىلىمي جۇمىستار تاقىرىپتىق جوسپارعا ساي 121 عىلىمي تاقىرىپ بويىنشا بيۋدجەتتىك ۋاقىت ەسەبىنەن جۇرگىزىلىپ كەلەدى. ولاردىڭ 74ء-ى  ىزدەنۋشى-باستامالىق  عزج جانە 47ء-سى ق ر پرەزيدەنتىنىڭ جولداۋى بويىنشا.  قۇرامى 14 عىلىمي باعدارلامالارعا ساي  4 ىرگەلى، 102 قولدانبالى جانە 15 ءتاجىري­بەلى-كونسترۋكتورلىق زەرتتەمەلەردەن تۇرادى. بۇگىنگى كۇنى  عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىس­تارى 8 فاكۋلتەتتە، 45 كافەدرادا، 3 عزي-دا، 6 عىلىمي ورتالىقتا، «ا.س. احمەتوۆ اتىنداعى نانوينجەنەرلى زەرتتەۋ ادىستەرى» ينجەنەرلى بەيىندى زەرتحاناسىندا جۇرگىزىلۋدە. عالىمدارىمىز وتاندىق عىلىمنىڭ دامۋىنا ايرىقشا ۇلەس قوسىپ كەلەدى. ولاردىڭ عىلىمي جاڭالىعىنىڭ وزەكتىلىگىن، ۇلەس سالماعىن ءتۇرلى بايقاۋلار ناتيجەسى بىلدىرەدى. سوڭعى جىلداردىڭ ناتيجەسىنە توقتالا كەتسەم:

2015 جىلى 4 عالىم (م.كوپبايەۆا –  «فيلولوگيا جانە جۋرناليستيكا» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ل.قوجامجاروۆا  – «بيولوگيا» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، م.ساحى – «حيميا جانە حيميالىق تەحنولوگيالار» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ءا.ىبىرايىم – «فيلولوگيا جانە جۋرناليستيكا» كافەدراسىنىڭ  دوسەنتى) ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ «جوو ۇزدىك وقىتۋشىسى» بايقاۋىنىڭ جەڭىمپازى اتاندى. 2015 جىلى «عىلىمي جانە عىلىمي-تەحنيكالىق قىزمەت» بيۋدجەتتىك باعدارلاما بويىنشا مەملەكەتتىك تاپسىرىس اياسىندا 11،300 ملن تەڭگە كولەمىندەگى 2 گرانت جەڭىپ الىندى.  ناقتىراق ايتساق، «انتروپومەت­ريچەسكيە يسسلەدوۆانيا ستوپ ناسەلەنيا كازاحستانا دليا رازرابوتكي وبۋۆنىح كولودوك ي رازمەرنو-پولنوتنوگو اسسورتيمەنتا يزدەليي» (عىلىمي جەتەكشىسى

س.مۋناسيپوۆ)  جانە «پوتوكي ريچچي نا وبوبششەننىح پروسترانستۆاح ۋوللاحا» (عىلىمي جەتەكشىسى ن.ابييەۆ) تاقىرىپ­تارىنداعى جوبالار. 2015 جىلى ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارىنىڭ 30 مونوگرافياسى، ونىڭ 10-ى گەرمانيادا جارىق كوردى. 2015 جىلى تۇڭعىش رەت ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ەكى عالىمى مەملەكەتتىك ستيپەنديا يەگەرى اتاندى. اتاپ ايتساق، «مۇناي-گاز ءىسى» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ب.ماناپبايەۆ تالانتتى جاستارعا ارنالعان مەملەكەتتىك عىلىمي ستيپەنديانى، ال «قارجى» كافەدراسىنىڭ دوسەنتى ا.مولدابەكوۆا قولدانبالى جانە ىرگەلى زەرتتەۋلەردى جۇرگىزۋگە بەلسەنە قاتىسقان عالىمدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك عىلىمي ستيپەنديانى جەڭىپ الدى. «پسيحولوگيا جانە پەداگوگيكا» كافەدراسىنىڭ دوسەنتى د.بايدالييەۆ، «جەڭىل ونەركاسىپ بۇيىم­دارىنىڭ تەحنولوگياسى مەن كونسترۋكسيالاۋ جانە ديزاين» كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى  ب.ابزالبەك ۇلى، V كۋرس ستۋدەنتى  ا.سينياۆسكايا ءداستۇرلى شىعارماشىل جاستارعا ارنالعان جامبىل وبلىسى اكىمىنىڭ سىياقىسىنىڭ «عىلىم» نوميناسياسى بويىنشا لاۋرەات اتانىپ، ءارقايسىسى 160 مىڭ تەڭگە سىياقىعا يە بولدى.

2015 جىلى ستۋدەنتتەر دە عىلىم سا­لا­سىندا ايتارلىقتاي جەڭىستەرگە قول جەت­كىزدى. ق ر تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى قورى جاراتىلىستانۋ، تەحنيكالىق جانە گۋمانيتارلىق عىلىمدار بويىنشا ستۋدەنتتەردىڭ ەڭ ۇزدىك عىلىمي جۇمىستارىنا جاريالاعان «بولاشاقتىڭ عالىمدارى» بايقاۋىندا 5 ستۋدەنت، ال  4 ستۋدەنت وسى قوردىڭ ستيپەندياسىنا جاريالانعان بايقاۋ ناتيجەسى بويىنشا جەڭىمپاز اتاندى. مىنە، بۇل ماراپاتتاردىڭ ءبارىن، عالىمداردىڭ وتاندىق عى­لىمعا قوسقان ەڭبەكتەرىنىڭ باعاسى دەپ بىلەمىن.

تمد دەڭگەيىندە تانىلىپ جاتقان عالىمدار بار. 2014 جىلى «ستاندارتتاۋ، مەيرامحانا ءىسى جانە قوناق ءۇي بيزنەسى» كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى ا.م.بايتورەيەۆكە «رەسەي جاراتىلىستانۋ اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى عىلىم دوكتورى جانە پروفەسسورى» اتاعى بەرىلىپ، عىلىمعا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن ا.نوبەل اتىنداعى التىن مەدالمەن ماراپاتتالدى.  سونىمەن قاتار رەسەي فەدەراسياسىنىڭ «ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىنىڭ ۇزدىك قىزمەتكەرى» اتاعى بەرىلدى. 2015 جىلى «سۋ رەسۋرستارى» كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى ءا.ءابدىرامانوۆقا ەۋروپا عىلىمي-وندىرىستىك كونسورسيۋمى ىرگەلى جانە قولدانبالى عىلىمدارىنىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن م.ۆ.لومونوسوۆ اتىنداعى جانە فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىن دامىتقانى ءۇشىن ي.نيۋتون اتىنداعى التىن مەدالدارىن تابىس ەتىپ، رەسەي فەدەراسياسىنىڭ «عىلىمي مەكتەپتىڭ نەگىزىن قالاۋشى»، «ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەرى» اتاعىن بەردى.

–  ءسىزدىڭ ويىڭىزشا پوتەنسيالى جوعارى عالىمداردىڭ شەت ەل اسۋىنا نە سەبەپ؟ عالىمداردى الەۋمەتتىك-ماتەريالدىق جاعىنان قولداۋ تەتىگىنىڭ دۇرىس جولعا قويىلماۋىنان با؟ ونىڭ ۇستىنە بۇگىندە ءىت ماماندارى قوعامعا اۋاداي قاجەت. مۇمكىن شەتەلدەردە دە وسى ماماندارعا سۇرانىس جوعارى شىعار؟

–  الەۋمەتتىك زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن عالىمدار قازاق عالىمدارىن ەلدەن جىراققا كەتۋگە يتەرمەلەيتىن جاعداي كىرىستىڭ تومەن دەڭگەيىنەن دەپ تۇسىندىرەدى.

مەنىڭ  پىكىرىمشە، شەتەلدە جۇرگەن قازاق عالىمدارىنىڭ قازاقستانعا قايتقىسى كەلمەۋى نەمەسە قازاقستاندىق عالىمداردىڭ شەتەلگە كەتۋىنىڭ ماتەريالدىق يگىلىكتەن گورى ماڭىزدى سەبەبى بار. ولارعا شەتەلدە تاپقان قارجىسىن قازاقستان دا بەرە الادى. ءبىراق ولاردىڭ كوبى «قازاقستاندا شىعارماشىلىق-عىلىمي تۇرعىدان توقىراپ قالامىز» دەپ قاۋىپتەنەدى. ياعني زەرتتەۋلەر جۇرگىزەتىن زەرتحانالىق بازالارىمىزدىڭ تومەن بولۋىنان دەپ ويلايمىن.

2009 جىلى سول كەزدەگى عىلىم جانە ءبىلىم ءمينيسترى باقىتجان جۇماعۇلوۆ قازاقستانعا قايتارۋعا شاقىرعان 125 عالىمنىڭ ءتىزىمىن جاساعان. مينيستر «ول عالىمدار وتاندارىنا قايتىپ كەلسە، قازاقستان جۇمىسپەن، جاقسى جالاقىمەن، باسپانامەن قامتاماسىز ەتەتىنىن» ايتقان. قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندىق 250-گە تارتا عالىم شەتەلدە جۇمىس ىستەيدى. ولار رەسەي، اقش،  كانادا، ۇلىبريتانيا، جۇڭگو، جاپونيا، بەلارۋس، اۆستراليا، فرانسيا، چەحيا،  شۆەيساريا، وڭتۇستىك كورەيا، ازەربايجان، ۆەنگريا، ليتۆا، شۆەسيا، اۆستراليا، گەرمانيا، يتاليادا جۇمىس ىستەپ جاتىر. مينيسترلىكتىڭ قولداۋىمەن قازىرگى ۋاقىتتا 30-عا جۋىق عالىمدارىمىز وتانىنا ورالدى. قازىرگى كۇندە دە ەل ۇكىمەتى شەتەلدە جۇرگەن عالىمدارىن ەلگە قايتارۋ شارالارىن جالعاستىرىپ كەلەدى. قايتىپ كەلگەن عالىمدارعا ءوز يدەيالارىن، تەحنولوگيا­لارىن، عىلىمي مەكتەبىن قازاقستاندا دامىتۋعا قاجەتتى جاعدايلار جاساۋ كەرەك. ەڭ الدىمەن، ولارعا شەت ەلدەن كەم ەمەس جابدىقتالعان زەرتحانالار قاجەت. وسى – باستى ماسەلە.

–  ءوزىڭىز باسقارىپ وتىرعان جوعارى وقۋ ورنىندا ونەرتاپقىشتىققا قولداۋ قان­شالىقتى؟ وسى ماسەلەدە جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ۇلەسى بار ما؟

–  ەلباسى ن.نازاربايەۆ ءوزىنىڭ «قازاقستان جولى – 2050: ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق» اتتى جولداۋىندا ەلىمىزدە عىلىمي قامتىمدى ەكونوميكا قۇرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن عىلىمنىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋعا، يننوۆاسيالاردى قولداۋعا، زياتكەرلىك مەنشىكتى قورعاۋعا باسا كوڭىل اۋدارۋ قاجەتتىلىگىن  ايتقان بولاتىن. سوندىقتان وسى باعىتتا ونەرتاپقىش­تاردىڭ ەل ەكونوميكاسىن وركەندەتۋدە ورنى ەرەكشە. ال، وتاندىق ونەرتاپقىش­تارعا قولداۋ كورسەتۋ – ماڭىزدى ىستەردىڭ ءبىرى. ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەت ايماقتاعى ەڭ ءىرى پا­تەنت يەلەنۋشى بولىپ تابىلادى. عا­لىم­دارىمىز جىل سايىن جاڭا قۇرىل­عىلار مەن جابدىقتارعا، مەحانيزمدەرگە، قۇرى­لىس ماتەريالدارىنا، ونەركاسىپتىك ۇلگى­لە­رىنە 35-40 قورعاۋ قۇجاتتارىن الادى.

ءبىزدىڭ ونەرتاپقىشتار رەسپۋبليكادا ونەرتاپقىشتىقتى ناسيحاتتاۋعا جانە قولداۋعا باعىتتالعان ونەرتاپقىشتىق سالاسىنداعى «شاپاعات» رەسپۋبليكالىق كونكۋرسىنا تۇراقتى قاتىسىپ كەلەدى.  جەتىستىكتەرى دە از ەمەس.

ءبىز جىل سايىن 12 ءساۋىر عىلىم قىزمەتكەرلەرى كۇنىنە ارنالعان سالتاناتتى ماجىلىستە ونەرتاپقىشتىق سالادا جەمىستى ەڭبەك ەتكەن عالىمدارعا «بەلسەندى ونەرتاپقىش» نوميناسياسىمەن ماراپاتتاۋدى داستۇرگە اينالدىرعانبىز. بiزدە ونەرتابىستار وتە كوپ. بiراق، ولار ءوندiرiسكە شىعا الماي وتىر. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن عىلىم مەن بيزنەس قاۋىمداستىقتىڭ ارا­سىنداعى قارىم-قاتىناستاردى رەتتەيتiن زاڭدىق نورمالار جوق بولدى. بيىلعى جىلى قولدانىسقا ەنگەن «عىلىم جانە عىلىمي-تەحنيكالىق قىزمەت ناتيجەلەرىن كوممەرسيالاندىرۋ تۋرالى» ق ر زاڭى  وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرىپ، ونەرتپاقىشتارعا جاڭا سەرپىن بەرمەك. بۇل زاڭ ايماق عالىمدارىنىڭ العان جۇزدەگەن يننوۆاسيالىق پاتەنتتەرى سورەلەردە شاڭ باسىپ جاتپاي، ىس-جۇزىنە اسىرۋعا مۇمكىندىك تۋدىرادى، ولاردىڭ تابىس اكەلۋىنە  جول اشادى. سونىمەن بىرگە، كوپتەگەن يننو­ۆاسيالىق پاتەنتتەر مەن پاتەنتتەردى كوممەرسيالاۋ بويىنشا ىرىكتەۋ جۇرگىزۋدى تالاپ ەتەدى. بولاشاقتا عالىمداردىڭ ونەرتابىستارى ەلiمiزدە وندىرىستىك عى­لىمنىڭ وركەندەۋiنە ءوز سەپتiگiن تيگiزەدi دەپ ويلايمىن.

–  اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

 

سۇحباتتاسقان ەرمان ابدييەۆ،

جامبىل وبلىسى

 

دەرەككوزى: aikyn.kz