ءاليحان بايمەنوۆ، وراز جاندوسوۆ، ساياسات نۇربەك، مارعۇلان سەيسەمباي سەكىلدى ساۋاتتى وقىرمانعا تانىستىرىپ جاتۋدى قاجەت ەتپەيتىن اۋزى دۋالى ازاماتتار ءسوز الىپ، ەلدىڭ بۇگىنگى بەتالىسىنا باعا بەردى.
قايدان كەلەمىز؟ قايدا بارامىز؟ باعدارىمىز دۇرىس پا، بۇرىس پا؟ بۇل ەلدىڭ بولاشاعى بار ما، جوق پا؟ ءتۇتىنى ءتۇزۋ ەلدەردىڭ قاتارىنا قاشان قوسىلامىز؟ ەكونوميكانى قالاي، ءقايتىپ كوتەرەمىز؟ بىلىكتى، ءبىلىمدى كادرلەردىڭ شەتەل اسۋىن قالاي تەجەيمىز؟ وسى جانە وزگە دە وزەكتى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەدى جيىنعا قاتىسقان جۇرت.
سولاردىڭ اراسىنان كاسىپكەر مارعۇلان سەيسەمبايەۆتىڭ ءسوزى ءوتىمدى شىققانى راس. بۇل ەلدىڭ بۇگىنگى كەلبەتىنە مۇلدە كوڭىلى تولمايتىنىن جاسىرماعان مارعۇلان سەيسەمبايەۆ بىلاي دەدى:
«الەكەڭ (ءوزىنىڭ الدىندا سويلەپ كەتكەن ءاليحان بايمەنوۆتى ايتىپ وتىر، رەد.) قازاقشا سويلەدى عوي. تارازى باسى تەڭ بولسىن، مەن ورىسشا سويلەيىن. ودان ايتار ويىمنىڭ ءمانى مەن مازمۇنى سۇيىلىپ كەتپەس.
بۇل – مەملەكەتتەر اراسىنداعى الامان. جاھاندىق قاۋىمداستىقتىڭ ءبىر مۇشەسى رەتىندە ءبىز بۇل جارىسقا قالاساق تا، قالاماساق تا قاتىسامىز.
ادامي كاپيتالدىڭ كورسەتكىشى نەعۇرلىم جوعارى بولسا، سوعۇرلىم مەملەكەت تە دامىعان دەپ ءبىلىڭىز. مەملەكەتتەر اراسىنداعى باسەكەنىڭ باستى ولشەمى – وسى. ينۆەستيسيا دا، تەحنولوگيا دا، سپورت تا، باسقاسى دا بۇل ولشەمنىڭ شاڭىنا ىلەسە المايدى.
ادامي كاپيتالدىڭ ورتاشا دەڭگەيىن شايقالتپاي ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن رۋح، ءتان جانە سانانىڭ ساۋلىعى قاجەت. قوعامي قالىپقا تۇسىرسەك، بۇل يدەولوگيا، ءبىلىم جانە دەنساۋلىق سالاسى دەگەندى بىلدىرەدى.
وسى ۇشەۋىنىڭ بۇگىنگى قازاقستانداعى اياق الىسى قانداي؟
بىزدە نە بار؟
بىزدە يدەولوگيا جوق. اتى دا، زاتى دا جوق. يدەولوگيا ادامدى سەرپىلتۋى، شابىتتاندىرۋى، تولقىتۋى ءتيىس قوي. يدەولوگيا ادامنىڭ ويىن اۋلاپ، بويىن باۋراۋى كەرەك. تاڭەرتەڭ توسەگىنەن تۇرسا دا وسى يدەولوگيانىڭ جولىندا ويانعانىن قاپەردەن شىعارماۋى قاجەت.
ايتالىق، اقش-تىڭ تاۋەلسىزدىك تۋرالى دەكلاراسياسى تۇنىپ تۇرعان يدەولوگيا.
«اقش-تىڭ ءاربىر ازاماتى ءتاڭىردىڭ الدىندا تەڭ جاراتىلعان. امەريكانىڭ ءاربىر ازاماتى باقىتتى بولۋعا، باقىتتى ومىرگە ۇمتىلۋعا قۇقىلى» دەيدى.
وسىدان ارتىق قانداي يدەولوگيا كەرەك؟ كەز كەلگەن جۇرەگىنەن ورىن تاباتىن ءتامسىل ەمەس پە بۇل؟
ال ءبىز قايتتىك؟ رۋحاني جاڭعىردىق پا؟ ونى نەگە ورىنسىز جەرگە تىقپالاي بەرەمىز؟ جاڭعىرۋعا جەتى قايناسا دا سورپاسى قوسىلمايتىن، جىلىگى تاتىمايتىن، بوققا كەرەكسىز شارالارعا بۇل باعدارلامانىڭ پلاكاتىن مەنمۇندالاتىپ ءىلىپ قويعان كىمگە مەدەۋ، كىمگە دەمەۋ؟
تۇس-تۇستان انتالاعان رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ پلاكاتتارىنا قاراپ، بۇل مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى يدەولوگيا ەمەس، اتىن جارنامالاپ جۇرگەن الدەبىر الپاۋىت كومپانيا ما دەگەن ويعا قالاسىڭ.
بۇل باعدارلامانىڭ بويىندا ادامدى سەلت ەتكىزەتىن، تۇڭعيىعىنا تارتىپ الاتىن تىلسىم كۇش جوق. سىزدەردى قايدام، ءوز باسىم رۋحاني جاڭعىردىم دەپ ايتا المايمىن».
وسى ارادا الگىدەن بەرى سەيسەمبايەۆتى ۇيىپ تىڭداپ وتىرعان قاۋىم قول سوعىپ قويدى. قولداعاندارى. كاسىپكەردىڭ سوزىمەن كەلىسكەنى دەپ تۇسىندىك. سالدەن سوڭ سەيسەمبايەۆ ۇزىلگەن اڭگىمەنى ءارى قاراي ساباقتادى.
«يدەولوگيا جوق ياكي قۇندىلىق جوق. قۇندىلىقسىز قوعامنىڭ ەرتەڭگە دەگەن سەنىمى جوق. قۇندىلىعى جوق ەلدە ءومىر ءسۇرۋ – ولمەستىڭ كۇيىن كەشۋ.
ءتىپتى توسەكتەن تۇرۋدىڭ ءوزى ازاپ.
سەبەبى توككەن تەرىڭنىڭ قايتىمى جوق، ەتكەن ەڭبەگىڭنىڭ جەمىسى جوق. قۇندىلىعى جوق قوعامدا قۇلىقسىزدىق تا، قۋلىق-سۇمدىق تا كوبەيەدى. كوڭىلسىزدىكتىڭ سوڭى كۇيزەلىسكە ۇلاسادى. قۇندىلىعى جوق قوعام ءومىردىڭ قىزىعىن كورمەيدى. سەبەبى قايدا، نەگە ۇمتىلارىن بىلمەيدى.
ەكىنشىسى – دەنساۋلىق. سىرقاتقا شالدىققان ادامنىڭ ەشتەڭەمەن شارۋاسى جوق. دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى سىن كوتەرمەيدى. ءسىز دە، ءبىز دە بىلەمىز مۇنى. جەمقورلىق مەديسينامەن بىتە قايناسىپ كەتكەن، دارىگەردىڭ بىلىمسىزدىگى مەن بىلىكسىزدىگىنە ەتىمىز ۇيرەنىپ كەتكەن».
سەيسەمبايەۆتىڭ ءسوزىن ارادان از ۋاقىتقا ۇزەلىك. امەريكادا دارىگەر قاتەلىگىنەن جىلىنا 250 مىڭعا جۋىق ادام كوز جۇمادى. البەتتە دارىگەر بىلىكسىزدىگى بىزگە عانا ءتان ەمەس، بارلىعىنا ورتاق ماسەلە دەگەندى بىلدىرەدى – بۇل.
اقش بۇل پروبلەمانى شەشۋدە: «اۆياسيا سالاسىنا قالاي قاراساق، مەديسيناعا دا سونداي كوزقاراسپەن قاراۋىمىز قاجەت» دەگەن ۇيعارىمعا كەلگەن. ەلدەگى دارىگەر بىتكەندى باقىلاۋدى ايگىلى ۇشقىش چەسلي ساللەنبەرگەن باسقاراتىن كوميسسيا ءوز جاۋاپكەرشىلىگىنە العان.
الىسقا ۇزاماي ءسوز كەزەگىن سەيسەمبايەۆقا بەرەلىك.
«ءۇشىنشى تۇعىر – ءبىلىم. وي. سانا. ءبىزدىڭ ويلاۋ دەڭگەيىمىزدىڭ ءوزى ءبىلىم دەڭگەيىمىزدىڭ كورسەتكىشى. مۇندا دا سول باياعى بەرەكەسىزدىك. بەلگىسىزدىك.
الەمنىڭ وزىق ويلى ەلدەرىمەن جارىسۋ ءۇشىن، الدىمەن جارامىزدى جازۋىمىز قاجەت.
جەمقورلىق، پاراقورلىق، جۇمىسسىزدىق، ودان تۋىندايتىن قاراقشىلىق، ۇرلىق-قارلىق، ۇمىتسىزدىك، تىلدەگى الا-قۇلالىق، ساپاسىز ءبىلىم مەن مەديسينا، جالاقىنىڭ ماردىمسىزدىعى، ەڭبەكتىڭ قادىرسىزدىگى، ساناسىن تۇرمىس بيلەگەن قوعامنىڭ رۋحاني جۇتاۋى مۇنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە – جارا. قازاقستاننىڭ ونە بويىنا شىققان...
بۇل تۇرىمىزدەن مەملەكەت اراسىنداعى الاماندا اسىعىمىز الشىسىنان تۇسەدى دەۋدىڭ ءوزى اقىماقشىلىق.
رۋحاني جاڭعىرعان جوقپىن
قازىرگى قازاقستاننىڭ اۋرۋى اسقىنىپ كەلەدى. دەرتى دەندەگەن ادامدى ءبىر جەرىنەن ءتۇرتشى، سىرقاتى سىزداپ سالا بەرەدى عوي. سولاي ەمەس پە؟
تۇنەۋكۇنى تۋريزم تاقىرىبىن تالقىلادىق. وسى سالاعا قىرعىن اقشا جۇمسايمىز، بىزگە كەلەتىن تۋريست ءتۇبى ۇڭىرەيىپ جاتقان، جان-جاعىنان جەل اندىزداعان، مۇڭسىك ءيسى مۇرىن جاراتىن تۋالەتىمىزدى كورەدى دە تۇڭىلەدى. ول ورالمايدى بۇدان كەيىن بۇل ەلگە.
ءتۋريزمدى دامىتقىڭ كەلسە، دارەتحاناڭدى تۇزە. كورىنگەن جەرگە رۋحاني جاڭعىرۋدى تىقپالاۋدىڭ قاجەتى جوق. ودان دا سول پلاكاتتارعا جۇمسالعان اقشانى جيىركەنبەي وتىرۋعا بولاتىن تەگىن، تازا، جىلى تۋالەت سالۋعا باعىتتا. قايتىمى بولادى قايتكەن كۇندە. سابەت ۇكىمەتىنىڭ سارقىنشاعى ىسپەتتەس الگىندەي دارەتحانالار شەتەلدىك ءتۋريستىڭ تۇسىنە كىرمەس ءۇشىن ولاردان تەز ارادا ارىلۋ كەرەك.
سولاي دەيدى سەيسەمبايەۆ. سولاي ەكەنى راس.
قىتايدا تۋالەت توڭكەرىسى بولعانىن بىلەسىز بە؟ 2015 جىلى 3 ملرد دوللار ءبولىنىپ، كۇللى ەل كولەمىندە 68 مىڭ زاماناۋي دارەتحانا سالىنىپتى. جۇڭگو بيلىگى مۇنى ازسىنىپ وتىر. 2020 جىلعا دەيىن تاعى 47 مىڭ تۋالەت جەرگىلىكتى حالىق پەن تۋريستەردىڭ يگىلىگىنە بەرىلەدى. بالكىم، بىزگە دە مۇنداي توڭكەرىس قاجەت شىعار. تۋالەت توڭكەرىسىن ايتامىز».
تاعى ءبىر تەڭەۋدى العا تارتا كەتەلىك. وتكەندە Atameken business channel-دە ءبىر شەنەۋنىك كەڭىنەن كوسىلدى. سوزىنە قاراعاندا سيفرلاندىرۋ باعدارلاماسى اياسىندا تۇتاس ەلگە ينتەرنەت تارتىلادى. الىس اۋىلداردىڭ ءوزى ينتەرنەتتىڭ قىزىعىن كورەدى. دۇرىس تا شىعار.
ءبىراق سيفرلاندىرۋدى تەك سونىڭ اياسىنا عانا سىيدىرىپ قويعان ءجون بە؟ ينتەرنەت ساۋدامەن اينالىساتىن كومپانيالار قازاقستاندا جەلى ازابىن ەمەس، جول ازابىن تارتادى ەكەن. تاپسىرىس بەرىلگەن تاۋار دىتتەگەن جەرىنە اپتالاپ ازەر جەتەدى. سيفرلىق ەكونوميكا جول جوندەۋدەن باستالادى، دەمەك.
جولىڭدى جوندە، تۋالەتىڭدى سال، سودان كەيىن بارىپ سيفرلىق ەكونوميكانى ءسوز ەت.
بۇل سوزىمىزبەن سەيسەمبايەۆ تا كەلىسەر دەگەن ويدامىز. كاسىپكەردىڭ كەلەسى پىكىرى جاستار جونىندە ءوربىدى.
كەتەدى. ورالمايدى...
«ءوز-وزىمىزدى الداۋدى دوعارۋ قاجەت. تۇك بىتىرگەن جوقپىز. تۇك ىستەلگەن جوق. قازاقستاندى ادام تۇراتىن ەلگە اينالدىرا المادىق. قولىنان ءىس كەلەتىن جاستار كەتكىسى كەپ تۇرادى بۇل ەلدەن. مۇمكىندىگىن پاش ەتە المايدى ويتكەنى. جاس ءومىرى قورلىقپەن وتەتىنىن بىلەدى. قۋلىق-سۇمدىق، الداۋ-ارباۋ، پارا بەرۋ، پارا الۋمەن عانا ءومىر كەشەتىن ەلدە ءوزىن وگەي سەزىنەدى.
تۇزەلگىسى كەلمەيتىنى ەلدەن كەتەتىن ميلى باستاردىڭ قاتارى كوبەيە تۇسەدى.
بولاشاقپەن باسقا ەلگە باراتىن جاستار ول جاقتاعى ءومىردى كورەدى دە كۇرت وزگەرەدى. ءبىز جاقتاعى ءومىردى كورەدى دە بۇل ەلدە ءبىر كۇن دە ايالداعىسى كەلمەيدى. تۋراسىن ايتايىن، ءدال ءقازىر ءبىز «بولاشاق» ارقىلى ەرتەڭ باسقا ەلگە ەڭبەگى سىڭەتىن كادرلار دايىنداپ جاتىرمىز.
ونى ايتاسىز، مەنىڭ ءوزىم شەتەلدە تۇراتىن قىزىمدى ەلگە قايتارا الماي ءجۇرمىن. Bloomberg-تە باس مامان بولىپ ىستەيدى.
«وقىتتىم. توقىتتىم. ەندى ەلگە ورال. وسى ارادان ورنىڭدى تاپ. قازاققا تۇرمىسقا شىق. قۇدا بولايىن، قۇيرىق-باۋىر جەيىن. نەمەرە سۇيەيىن» دەسەم، «اكە، العان ءبىلىمدى قازاقستاندا قايدا جاراتام؟ بۇل ەلدەگى جۇيەگە بەيىمدەلەم دەپ ويلامايمىن. تىنىسىم تارىلادى. وزەگىم ورتەنەدى. پاراقورلىق، جەمقورلىق، تانىس-تامىر ارقىلى كوتەرىلۋ، حالىقتىڭ كوزىن الا بەرە مەملەكەتتىڭ اقشاسىن توگىپ-شاشۋ، مۇنىڭ ءبارى – مەنىڭ تۇسىنىگىمە جات. قايتپايمىن. كەلگىم كەلمەيدى. ورالمايمىن» دەيدى ول.
وسىنىڭ ءبارى نەدەن؟ توناۋ پسيحولوگياسى قالاي قالىپتاستى؟ ءوز ەلىمىزگە دەگەن اياۋشىلىق نەگە ءولدى؟
بۇل ەلدى دارەتكە كىرىپ-شىققان سياقتى ۋاقىتشا تۇراق سانايمىز، ويتكەنى.
كەم-كەتىگىنە كوز جۇما قارايمىز، توز-توزى شىقسا تۇكىرگەنىمىز بار. سەبەبى جەكەنىڭ قۇقىعى قورعالمايدى بۇل ەلدە. جەكەنىڭ مۇلكىنە كولدەنەڭ كوك اتتى كوز الارتپايدى دەگەن سەنىم جوق. «مىناۋ مەن سالعان ءزاۋلىم ءۇي، ەرتەڭ بۇل مەنىڭ ءۇرىم-بۇتاعىما قالادى» دەگەن سەنىم جوق. ءبىر كۇنمەن، بۇگىنمەن ءومىر سۇرەدى ءبارى دە. تابانىمىزدىڭ استىنداعى ۇلانبايتاق جەرگە، تەرەڭنەن تامىر تارتاتىن تاريحىمىزعا لايىقتى ەمەسپىز ءدال بۇگىن».
سەيسەمبايەۆ ءسوزىن سولاي دەپ تۇيىندەدى.
دايىنداعان، دۋمان بىقاي
