ەلىمىزگە اقپان ايىنىڭ سوڭىندا ماگاتە ميسسياسى وكىلدەرى مەن حالىقارالىق ساراپشىلار اتباسىن بۇردى. ولار قازاقستاننىڭ يادرولىق-ەنەرگەتيكالىق ينفراقۇرىلىمى مەن الەۋەتىمەن، العاشقى سالىناتىن اەس قۇرىلىسى بويىنشا جۇرگىزىلىپ جاتقان دايىندىق جۇمىستارىمەن تانىستى.
يادرولىق ينفراقۇرىلىمدى كەشەندى شولۋ جونىندەگى ميسسيا اەحا-عا مۇشە مەملەكەتتەر وكىلدەرنىڭ حالىقارالىق ساراپشىلارمەن بىرلەسىپ، ءارتۇرلى ەلدەگى وزىق تاجىريبە تۋرالى تەرەڭ تالداۋ جۇرگىزۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. INIR ميسسياسى توبىنىڭ كەز كەلگەن ۇسىنىسىن ورىنداۋ ميسسيانى وتكىزۋگە ءوتىنىش بەرگەن مۇشە مەملەكەتتىڭ قالاۋىندا قالادى. ۇلتتىق يادرولىق ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا ىقپال ەتەتىن INIR ميسسياسىنىڭ ناتيجەسى كەمشىلىكتەردى جويۋ بويىنشا ءىس-قيمىل جوسپارىن ازىرلەۋگە كومەكتەسەدى.
[caption id="attachment_87953" align="alignnone" width="1373"]
فوتو: ق ر ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى[/caption]
ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، اتالعان ميسسيانىڭ ماقساتى – حالىقارالىق ساراپشىلارمەن تاجىريبە الماسۋ ارقىلى قازاقستانعا يادرولىق-ەنەرگەتيكالىق ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ بويىنشا كەشەندى ەسەپ ازىرلەۋدە قولداۋ كورسەتۋ. بۇل ميسسيا قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا جۇزەگە استى. بۇعان دەيىن، ياعني 2016 جىلى وتكىزىلگەن INIR (Integrated Nuclear Infrastructure Review) ميسسياسىنىڭ ۇسىنىستارى مەن ۇسىنىمدارى قانشالىقتى ورىندالدى؟ جەتى جىلدا نە وزگەردى، نەگە كوڭىل ءبولىندى، بارىنە باعا بەرىلىپ، ەلدىڭ جەتىستىگى سارالانىپ، ءالى دە شەشىمىن تابۋى ءتيىس تۇيتكىلدەردى ناقتىلاۋعا مۇمكىندىك بەردى.
اۋەلى اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىكتىڭ (اەحا) «نەگىزگى كەزەڭدەر» ءتاسىلىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭىنىڭ ولشەمشارتتارى بويىنشا يادرولىق ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋدىڭ جاي-جاپسارىنا شولۋ جاسالدى. وندا قاراستىرۋ، دايىندىق، قۇرىلىس سياقتى دامۋدىڭ ءۇش كەزەڭى نەگىزىندە ءبىرقاتار ۇسىنىس جوباسى قامتىلعان. ەڭ الدىمەن قازاقستاننىڭ يادرولىق ەنەرگەتيكالىق باعدارلاماعا قاتىستى جۇكتەلگەن مىندەتتەمەلەردى ورىنداۋىنا دايىندىعىنا جان-جاقتى باعا بەرىلدى.
سونىمەن، يادرولىق ينفراقۇرىلىمعا تولىققاندى كەشەندى شولۋ جاساعان ساراپشىلار توبى ءتورت كۇندىك ميسسيا ناتيجەسىندە قازاقستان اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىكتىڭ (اەحا) يادرولىق ينفراقۇرىلىمدى شولۋ جونىندەگى الدىڭعى ميسسياسىنىڭ ۇسىنىمدارىن ورىنداۋدا ەداۋىر ىلگەرىلەۋشىلىك بارىن جەتكىزدى. ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ ايتۋىنشا، INIR ميسسياسىنىڭ جۇمىس توبى يادرولىق ەنەرگەتيكالىق باعدارلامانى ۇيلەستىرۋ، اتوم ەلەكتر ستانسياسىن قارجىلاندىرۋدى ءتۇسىنۋ، اپاتقا قارسى جوسپارلاۋ جانە راديواكتيۆتى قالدىقتارمەن جۇمىس ىستەۋ بويىنشا ۇسىنىمداردى قازاقستان تولىعىمەن ىسكە اسىرعانىن اتاپ ءوتتى. سونداي-اق، حالىقارالىق ساراپشىلاردان قۇرىلعان جۇمىس توبى اتوم ەنەرگەتيكاسى قۇرىلىسى مەن ينفراقۇرىلىمىنا كەتەتىن قارجىنى ناقتىلاۋ مەن ەسەپ-قيساپ جۇمىسىن ءتامامداۋعا، وسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرەتىن رەتتەۋشى ورگان مەن مەنشىك يەسىنىڭ (وپەراتوردى) جۇمىسىن ودان ءارى دامىتۋ جوسپارىن قولعا الۋعا جانە بۇعان ونەركاسىپتى تارتۋ ساياساتىن ازىرلەپ، ىسكە اسىرۋعا قاتىستى قوسىمشا جۇمىستاردى قوسا اتقارۋ كەرەكتىگىن دە قاداپ ايتتى.
ايتا كەتۋ كەرەك، ماگاتە-نىڭ باسشىلىق قاعيداتىنا سايكەس، ءى كەزەڭدەگى كەشەندى ەسەپ بويىنشا يادرولىق-ەنەرگەتيكالىق باعدارلاماعا قاتىستى مىندەتتەمە الۋعا دايىن بولۋ كەرەك. سەبەبى، بۇل يادرولىق-ەنەرگەتيكالىق باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ نەگىزدەمەسى مەن ستراتەگياسىن قامتيدى. وسى تۇرعىدا INIR ميسسياسى كومانداسىنىڭ باسشىسى، اەحا يادرولىق ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ سەكسياسىنىڭ يادرولىق ينجەنەرى مەحمەت دجەيحان قازاقستان 2016 جىلى وزىنە مىندەتتەلگەن ۇسىنىم مەن ۇسىنىستى ورىنداپ، يادرولىق ەنەرگەتيكالىق باعدارلامانى ىسكە اسىرۋدى قولعا الۋعا ناقتى كىرىسسە، ودان ءارى قولداۋ كورسەتۋگە دايىن ەكەنىن تىلگە تيەك ەتتى.
ال ەنەرگەتيكا ۆيسە-مينيسترى جاندوس نۇرماعانبەتوۆ قازاقستاننىڭ اتوم ەنەرگياسىن بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋ ىسىندەگى ۇمتىلىسىن اەحا جوعارى باعالايتىنىن ايتادى.
«INIR ميسسياسىن قابىلداعان ەلىمىز يادرولىق ينفراقۇرىلىمىنىڭ دايىندىعىنا شىنايى كاسىبي باعا الۋعا مۇددەلى. سەبەبى، INIR ميسسياسى قازاقستاننىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋعا قاجەتتى ينفراقۇرىلىمنىڭ قولجەتىمدىلىگىن جاقسارتۋ مەن قامتاماسىز ەتۋدى تالاپ ەتەتىن سالالار مەن جوسپار-باعىتىمىزدى ناقتىلاۋ ءۇشىن قۇندى قۇرال. بۇل ەلىمىزدىڭ يادرولىق ەنەرگەتيكالىق باعدارلاما بويىنشا جۇمىس ىستەۋىنە ۇلكەن قولداۋ. ميسسيا شەڭبەرىندە ساراپشىلار ەلىمىزدىڭ يادرولىق-ەنەرگەتيكالىق ينفراقۇرىلىم الەۋەتى مەن نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردى ۇيىمداستىرۋ دەڭگەيىن، اەس قۇرىلىسىنىڭ ورنىن تاڭداۋ جانە مامانداردى دايىنداۋ تۋرالى پىكىرىن ورتاعا سالدى. قازاقستان يادرولىق ەنەرگەتيكالىق باعدارلاماسى قاۋىپسىزدىكتىڭ ەڭ جوعارى ستاندارتى مەن وزىق حالىقارالىق تاجىريبەلەرگە سايكەس كەلۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بارلىق قاجەتتى شارانى ىسكە اسىرادى»، – دەدى ق ر ەنەرگەتيكا ۆيسە-مينيسترى جاندوس نۇرماعانبەتوۆ.
ايتا كەتۋ كەرەك، بۇگىندە ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋ بويىنشا «سامۇرىق-قازىنا» اق-مەن بىرلەسىپ دايىندىق جۇمىستارىنا كىرىسىپ كەتتى.
ق ر ەنەرگەتيكا ۆيسە-مينيسترى جاندوس نۇرماعانبەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، اەس – ءجىو-نىڭ وسۋىنە، ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا، ەنەرگەتيكالىق ءوندىرىستى ءارتاراپتاندىرۋعا، قورشاعان ورتاعا زياندى زاتتار شىعارىندىلارىن ازايتۋ ەسەبىنەن ەكولوگيالىق جۇكتەمەنى ازايتۋعا جانە جاڭا جۇمىس ورىندارىنىڭ اشىلۋىنا وڭ اسەرىن تيگىزەدى.
«اتوم ەنەرگياسىن تۇتىنۋ 1 پايىزعا وسسە، ەلدىڭ ءجىو-ى 0،32 پايىزعا ارتادى. ماسەلەن، يادرولىق وتىن تابلەتكاسىنىڭ سالماعى – نەبارى 4،5 گرامم بولسا دا، بۇل 350 كەلى مۇنايعا نەمەسە 400 كەلى كومىرگە تەڭ ەنەرگيا بولەدى. قازاقستاندا ۋراننىڭ قورى باي دەسەك، اەس-تى وتىنمەن قامتاماسىز ەتۋگە ءوز ۋرانىمىزدى پايدالانساق، دايىن ءونىمدى باسقا ەلدەرگە ەكسپورتتاۋعا مۇمكىندىك بار»، – دەيدى ۆيسە-مينيستر جاندوس نۇرماعانبەتوۆ.
ماگاتە ساراپشىلارى قازاقستاننىڭ اەس سالۋعا دەگەن ەكونوميكالىق الەۋەتىن وڭ باعالاعانى وسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن ماماندارعا سەرپىن بەردى. ەگەر بيىل اەس سالاتىن رەاكتور تەحنولوگياسى تاڭدالسا، كەمىندە 10-11 جىلدان كەيىن ەلىمىز ەنەرگيا تاپشىلىعى ماسەلەسىنەن قۇتىلۋى مۇمكىن.
