جيىرما بەس جىلدىقتاعى وداق جۇمىسىنىڭ ارتىقشىلىعى مەن كەمشىلىگىن ءبىلۋ ماقساتىندا وسىعان دەيىن سۇحبات الۋ ءۇشىن وداق ءتوراعاسى نۇرلان ورازالينگە بىرنەشە رەت حابارلاسقانبىز. ىسكەر باسشىنىڭ ۋاقىتى تاپشى بولعاندىقتان، جولداعان ساۋالدارىمىزعا جاۋاپ الا المادىق. الداعى ۋاقىتتا ول كىسىمەن سۇحباتتاسۋعا ءالى دە ءۇمىتتىمىز.
ەسەسىنە ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلەرىنە حابارلاسىپ، ءبىرلى-جارىم سۇراعىمىزدى جولداعان بولاتىنبىز. بۇگىن مەيىرحان اقداۋلەت ۇلىنىڭ وداققا قاتىستى پىكىرىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
-تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى شيرەك عاسىردا جازۋشىلار وداعى قازاق ادەبيەتى ءۇشىن نە ىستەدى؟ جازۋشىلار وداعىنىڭ كەلەسى ءتوراعالىعىنا كىم لايىقتى؟
-جيىرما بەس جىلدىقتا قازاق ادەبەيەتىنىڭ قاي جانرى كەنجەلەپ، قانداي جانرى العا شىقتى؟ وسى ۋاقىت اراسىندا ادەبەيەتىمىزگە تىڭ وزگەرىس الىپ كەلگەن قالامگەرلەردى اتاي الامىز با؟ ءبىزدىڭ بۇگىنگى ادەبيەتكە نە جەتىسپەيدى؟
جازۋشىلار وداعى – ءبىزدىڭ ءبارىمىز ءۇشىن ءقادىرلى، اياۋلى ۇيىم ەدى. زامان ءجۇز سەكسەن گرادۋسقا اۋناپ، قوعام «دامىعان سوسياليزمنەن» دەرەۋ «جابايى كاپيتاليزمگە» وتكەن زاماتتا ابدىراڭقىراپ قالدى. وداقتىڭ دۇنيەدەن وتكەن قازاقى قالامگەرلەردى جەر قوينىنا تاپسىرۋعا عانا قاۋقارى جەتكەن كەزدەر بولدى. بەرىدە وداق شاماسى جەتكەنشە ادەبيەتتىڭ جوقشىسى بولدى. ارينە، قولىنان كەلگەنشە. وداقتى وسى كۇيدە ۇستاپ قالعانى ءۇشىن ونىڭ باسشىلارىنا راحمەت ايتۋ كەرەك – «باياعىداي بولمادى» دەگەن بايبالام مەن «ءوزىمدى ەلەمەدى» دەيتىن وكپەنىڭ ەشبىرى ءجون ەمەس. وكپەشىل جۇرت مىنانى اڭدامايدى: قازىرگى كاپيتاليستىك مەملەكەتكە ادەبيەتتىڭ قاجەتى جوق – مۇندا ءبىر عانا قاعيدا بار – «مىقتىسىڭ با – قانداي جولمەن بولسا دا بايى!». اقىنىڭ، جازۋشىڭ بار، ءبارىڭ «ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور، شەتەلدە سولاي!». دەمەك، ادەبيەت تاۋارعا اينالدى. قوعامداعى ءقادىرى كەمىدى. ساۋداعا ءتۇستى. اقشالىنى تاۋىپ، سوعان سۇيەنبەسەڭ، كىتاپتىڭ ەڭ وزىعى دا جارىق كورمەيتىن كەز تۋدى. اقشاعا سۇيەنىپ اقىماقتى الدارقاتارلىق دەڭگەيدەگى «جازۋشى-اقىندار» كوبەيدى. كورىنگەن اقشالى كىسى كىسىلىگى جوق اكە-شەشەسىن دە «الاشتىڭ ارداقتىسى» ەتىپ كورسەتەتىن ءداۋىر تۋدى...
جازۋشىلار وداعى نە ىستەي الادى بۇعان؟ سوندىقتان، اياۋلى وداقتىڭ اياۋعا بولاتىن دارەجەگە تۇسكەنى راس. سول جاعدايدا وتىرىپ ادەبيەتكە سەپ بولا العانى ءۇشىن راحمەت دەۋگە بولاتىن شىعار.
وداق اينالاسىندا ءبارىمىز ۇيالارلىقتاي داۋ-شار كوبەيدى. ءبارىنىڭ ويى ادەبيەتتى ويلاۋ ەمەس، قالاي دا وداقتىڭ باسشىلىعىنا كەلۋ. نە وزگەرەدى ودان؟
ماسەلە ءتوراعادا ەمەس. (مەنى ۇسىنسا، مەن ساباسا دا بارماس ەدىم – بەس-ون تيىنى مەن «باسقارىپ وتىرمىن» دەگەن جۇبانىش بولماسا، بۇل نە بەرەدى ماعان؟)
ءتوراعانى ەمەس، وداقتىڭ بولمىسىن، تابيعاتىن زەرتتەۋ كەرەك. وداق – كەشەگى سوسياليستىك قۇرىلىمنىڭ پەرزەنتى. بۇكىل ادەبيەتتى باقىلاۋدا ۇستاۋ ءۇشىن جاسالعان قۇرىلىم ول. سول سەبەپتى كوممۋنيستىك احلاقتى ۇستاناتىن (ساياساتقا قارسى ەمەس)، حالىقتى الديلەپ، قاجەت نارسەگە تاربيەلەيتىن ادەبيەتتى (بۇل جامان دا ەمەس!) كەشەگى قوعام مەيىلىنشە ەركەلەتتى. كىتابىڭدى شىعارىپ، وعان اقشا تولەدى، ادەبيەت ناسيحاتىن جۇيەگە قويىپ، ونىڭ ءرولىن ارتتىردى. تارالىم مولايدى، قالاماقى مول بولدى، پاتەر، ت.ت. بەردى پارتيا. جانە بۇل ءوزىن اقتادى – ءجۇز مىڭداعان تارالىممەن تاراعان مىڭداعان كىتاپتار ارزانعا ساتىلىپ، حالىققا كەڭ تارادى، جازۋشىلار، اقىندار «بۇيرەكتەن سيراق شىعارمايتىن»، بيلىككە ءقادىرلى، ەلگە سۇيىكتى كىسىلەر بولدى. قىسقاسى، ادەبيەت يدەولوگياعا تاماشا قىزمەت ەتتى. بۇدان حالىق تا زيان شەككەن جوق – ادامگەرشىلىگى جوعارى قوعام قالىپتاستى.
ادەبيەتتى كوممۋنيستەر وتە ەستى تۇردە پايدالانا ءبىلدى – قوعامدا قازىرگىدەي جان شوشىتارلىق قىلمىستار مەن ازعىندار وتە از ەدى.
قازىرگى كاپيتاليزمدە ونداي مۇددە – حالىقتى ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ – جوق دەسە دە بولادى. دەمەك، ادەبيەتتىڭ اسا قاجەتى بولماي تۇر بۇعان...
وداقتى زامان تالاپتارىنا وراي وزگەرتۋ كەرەك. ماسەلە سوندا... ايتپەسە، نۇرلاننىڭ ورنىنا تۇرلان كەلگەننەن ەشتەڭە وزگەرمەيدى. وداق كاسىبي (كاسىپوداق سياقتى) شىنايى، جۇرت (جازاتىن، ارينە!) ءوز ەركىمەن كىرەتىن، ءوز قاراجاتىن ءوزى تاباتىن، ەڭ باستىسى – قازاق ادەبيەتىنىڭ تاعدىرىنا، ونىڭ بولاشاق دامۋ جولدارىنا شىنىمەن الاڭدايتىن ۇيىمعا اينالىپ، جازۋشىلاردىڭ جوقشىسىنىڭ قىزمەتىن اتقارسا كانە؟
قازىرگى وداق مەن ءۇشىن اياۋلى نارسە. ءارى ايانىشتى...
وداقتىڭ قۇبىلاسى، كونسەپسياسى وزگەرمەيىنشە، ول اباي باسقارسا دا وسى كۇيدە قالادى...
ايتتىق: جازۋشىلار وداعىنا دا، جازۋشىلارعا دا «بايتال تۇگىل، باس قايعى» بولدى. ارينە، مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن ءتاپ-تاۋىر كىتاپتار شىعا باستادى (وندا دا ەش جۇيە، نەمەسە بەلگىلى ءبىر كريتەريي جوق!)، بىرەۋلەر سىيلىق الدى، بىرەۋلەر مەرەيتوي جاساپ، ماشينا ءمىندى، پاتەر الدى، ت.س.س. جىل قورتىندىلارى وتكىزىلە باستادى. «الاش» سىيلىعىن ۇلەستىردىك (باقىتىما وراي، مەن جوقپىن ول ساپتا!).
وسىنىڭ ءبارى ادەبيەتتىڭ كوركەيە تۇسكەنىن بىلدىرمەيدى. ادەبي بەدەل جاساۋ وڭاي: تەلەديدار، راديو، گازەت الدەبىرەۋلەردى سىقيتىپ ماقتاپ جاتادى – ال جازعانىن وقىعىڭ كەلمەيدى. ءسوز ءقادىرى كەتتى عوي – ءقازىر دانىشپان ەمەس، الاشتىڭ اقىنى ەمەس ەشكىم قالمادى عوي... وسىنىڭ ءبارى «قازاقبايسكي» بولىپ كەتتى.
بىزدە ءبىر عانا جانر جاقسى دامىدى، ول پوەزيا. تاماشا جاس اقىندار بار. دەگەنمەن، بارلىق ينسترۋمەنتارييلەرى (ۇيقاس، تەڭەۋ، ت.ت.) تابيعي تۇردە دامىعانىمەن قۇرعاق ءسوز ويىنى (سلوۆوبلۋديە) دە كوبەيگەن، ولەڭنىڭ كوبى جانىڭدى قوزعامايتىن بولدى. پوەزيانىڭ باستى مۇراتى سول ەمەس پە ەدى؟ پروزا... دامىدى دەپ ايتا المايمىن.
جالپى ادەبيەتكە سالداقىنىڭ (پروستيتۋتكا) جاساندى مىنەزى (ول دا باستى اينالدىرا الادى – سۇراپ كورىڭدەر باستىقتاردان...) ەپتەپ كىرە باستادى: ادەبيەت وقىرمانعا سالداقىلىقپەن جاعا المايدى. ول باسقا...
...ارينە، قاداۋ-قاداۋ جاقسى شىعارمالار بار، ولار، ءبىراق، تىم از.
ادەبيەتكە نە جەتىسپەيتىنىن مەن دە ايتا المايمىن. ناعىز جازۋشىلار شىعار؟!
دەرەككوز: ادەبيەت پورتالى
