قازاق قوعامىندا عاسىرلار بويى قالىپتاسقان سالت - داستۇرلەر ۇلتتىڭ رۋحاني تىرەگى بولىپ كەلەدى. الايدا كەيبىر "ءداستۇر" دەگەن اتپەن بۇركەمەلەنگەن ارەكەتتەر بۇگىنگى كۇننىڭ زاڭىنا دا، زامان تالابىنا دا سىيمايدى. سونىڭ ءبىرى - قىز الىپ قاشۋ. بىرەۋلەر ءۇشىن بۇل - كونەدەن قالعان ءداستۇر، بىرەۋلەر ءۇشىن - زورلىقتىڭ، قايعىنىڭ باستاماسى.

قىز الىپ قاشۋ-ادەبيەتتەگى كولەڭكەلى شىندىق

قىز الىپ قاشۋ تاقىرىبى - ادەبيەتتە ءارقالاي بەينەلەنگەن. كەي دە ول ءداستۇر رەتىندە كورسەتىلسە، كەي شىعارمالاردا بۇل قۇبىلىس قايعى مەن كۇرەستىڭ، زورلىقتىڭ كورىنىسى رەتىندە اشىلادى.

كلاسسيكالىق پروزاداعى بەينەلەر

جازبا ادەبيەتتە دە قىز الىپ قاشۋ ماسەلەسى ءتۇرلى قىرىنان سيپاتتالعان. قازاق قالامگەرلەرى بقل قۇبىلىستى كەيدە الەۋمەتتىك سىن رەتىندە، كەيدە ءداستۇرلى سانا مەن وزگەرمەلى قوعام اراسىنداعى كۇرەس رەتىندە كورسەتتى.

ءىلياس ەسەنبەرلين - "كوشپەندىلەر" تريلوگياسى

بۇل تاريحي رومان-ەپوپەيادا ەل بيلەۋشىلەرى مەن قاراپايىم حالىق اراسىنداعى قاتىناستار، ءداستۇر مەن ساياسات ارالاسقان شىنايى وقيعالار سۋرەتتەلەدى. مۇندا قىز الىپ قاشۋ ساياسي ماقساتتا، ءتىپتى كەك الۋدىڭ قۇرالى رەتىندە دە قولدانىلاتىن تۇستارى بار. بۇل - الىپ قاشۋدىڭ ماحاببات ەمەس، بيلىك پەن باسقىنشىلىق قۇرالىنا اينالعانىن كورسەتەدى.

مۇحتار اۋەزوۆ - "اباي جولى" ەپوپەياسى

اۋەزوۆتىڭ "اباي جولى" رومانىندا قازاق قوعامىنىڭ ىشكى قايشىلىقتارى، ءسالت-داستۇر مەن جەكە تاڭداۋ ەركىندىگى اراسىنداعى كۇردەلى بايلانىس كوركەم بەينەلەنەدى. وندا ەرىكسىز نەكە، اتاستىرۋ، قىزدىڭ تاڭداۋ قۇقىعى بولماۋى - ءجيى كوتەرىلەتىن الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. الىپ قاشۋ تىكەلەي بولماسا دا، ايەلدىڭ تاعدىرىنا ءوز ەركىنەن تىس شەشىم قابىلدانۋى وتكىر سىنالادى.

قازىرگى تاڭدا قاراپايىم ومىردە دە وسىنداي داستۇرگە تاپ بولعان ايەلدەر كوپ. استانا قالاسىندا تۇراتىن مادينا ك. ايتۋى بويىنشا:

"بۇل جاعداي مەنىڭ ەسىمدە ءالى تۇر. سول كۇنى تاڭەرتەڭ ايالدامادا تۇرعان جەردەن  قارا ءتۇستى كولىك جانىمنان كەلىپ توقتادى. ەكى جىگىت مەنى كولىككە يتەرىپ كىرگىزدى. قارسىلاسۋعا شامام كەلمەدى. كەيىن ءبىر ۇيگە كەلىپ توقتادى. ەسىكتىڭ الدىنا داستارقان جايىلىپ، ايەلدەر شاشۋ شاشىپ، مەنىڭ باسىما اق ورامال جابا باستادى. مەن كەلىسپەي جاتقان كەزدە ۇلكەن جاستاعى ءبىر ايەل تابالدىرىققا جاتىپ الدى. "مەنىڭ ۇستىمنەن اتتاپ وتسەڭ، باعىن اشىلمايدى، ساعان تەرىس باتامدى بەرەمىن" دەپ مەنى كوندىرۋگە تىرىستى. ءبىراق مەن قايتپاي، قاشىپ كەتتىم"،- دەيدى ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز.

"قاشان تۇرمىسقا شىعاسىڭ؟" - ماڭگى سۇراق

مەيلى ول تابىستى مامان بولسىن، شەتەلدە وقىسىن، عىلىممەن اينالىسسىن، ءبارىبىر نازىك جاندىلارعا قازاق قوعامىندا قويىلاتىن سۇراق بىرەۋ:

"قاشان تۇرمىسقا شىعاسىڭ؟"

ال ەگەر جاسى 25-تەن اسسا، تۋىستار مەن كورشىلەردىڭ اڭگىمەسى كۇشەيە تۇسەدى. قىزداردى "كارى قىز"، "جاسى كەلىپ قالعان"، "قىز بالا جاس كەزىندە تۇرمىسقا شىعۋى كەرەك" دەپ قىزدىڭ وزىنە دە، وتباسىنا دا رۋحاني اۋىرتپالىق اكەلەدى. ناتيجەسىندە كەيبىر قىزدار ءوزىنىڭ شىنايى قالاۋىن ەمەس، قوعامنىڭ تالابىن ورىنداۋعا تىرىسادى. وسىدان كەيىن ەرىكسىز، تەك ۋاقىتتان ۇيالىپ جاسالعان نەكەلەر كوبەيىپ جاتىر.

قوعامدىق قىسىم كوبىنە "ۇلتىمىزدىڭ تاربيەسى"، "ءسالت-داستۇر" دەگەن جەلەۋمەن بۇركەمەلەنەدى. الايدا، شىن مانىندە بۇل- جەكە ادام قۇقىعىن شەكتەۋ. شىن ۇيات- قىزدىڭ ءوز ءومىرىن سۇرە الماي، قوعامنىڭ ءۇمىتىن ورىنداۋ ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋى.

الەمدىك تاجىريبەگى الىپ-قاشۋ: زورلىق ەشقاشان ءداستۇر بولا المايدى

قىز الىپ قاشۋ - تەك ورتا ازياعا ءتان قۇبىلىس ەمەس. بۇۇ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، جىل سايىن الەم بويىنشا 15 ميلليوننان استام قىز بالا ءماجبۇرلى نەكەگە تاپ بولادى. ونىڭ كوپشىلىگى- الىپ قاشۋ نەمەسە وتباسىلىق قىسىم ارقىلى جۇزەگە اسادى.

قىرعىزستان

قىز الىپ قاشۋ وقيعالارى ءجيى كەزدەسەتىن ەلدەردىڭ ءبىرى. 2018 جىلى ايزادا كاناتبەكوۆا اتتى قىزدى الىپ قاشىپ، كەيىن ءولتىرىپ كەتكەن قايعىلى وقيعا قوعامدا ۇلكەن رەزونانس تۋعىزدى.

ەفيوپيا

ءبىر كەزدەرى قىز الىپ قاشۋ «نورماسى» قالىپتى قۇبىلىسقا اينالعان ەفيوپيادا 10-13 جاستاعى قىزداردى كۇيەۋگە بەرۋ ءجيى كەزدەسەتىن. ءقازىر بۇل ارەكەت قاتاڭ تىيىم سالىنعان، ءبىراق اۋىلدىق ايماقتاردا ءالى دە كەزدەسەدى.

ءۇندىستان مەن نەپال

كەيبىر شتاتتاردا اتا-انالاردىڭ كەلىسىمىنسىز ۇيلەنۋ - قوعام تاراپىنان قابىلدانبايتىن ارەكەت. مۇنداي جاعدايدايلاردا جاس جۇپتار زورلىق – زومبىلىققا تاپ بولادى. قىز الىپ قاشۋ- مۇندا دا ءماجبۇرلى نەكەگە اپاراتىن بىردەن-بىر جول رەتىندە قاراستىرىلادى.

بىرەۋلەر مۇنى ماحابباتتىڭ كورىنىسى دەپ اقتاعىسى كەلسە، ەندى بىرەۋلەر - ۇلتتىق بولمىستىڭ قالدىعى رەتىندە باعالايدى. ال شىن مانىندە، قىز الىپ قاشۋ - زورلىق- زومبىلىقتىڭ، پسيحولوگيالىق قىسىم مەن ادام قۇقىعىن تاپتاۋدىڭ ايقىن كورىنىسى. ءقازىر بۇل ارەكەت قازاقستاندا دا، الەم ەلدەرىندە دە قىلمىستىق جازاعا تارتىلاتىن اۋىر قۇقىق بۇزۋشىلىققا اينالدى.

قازاقستاندا قىز الىپ قاشۋ ارەكەتتەرى كوبىنە اۋىلدىق جەرلەردە تىركەلەدى. الايدا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ستاتيستيكانىڭ ناقتى كورىنىس بەرمەيتىنىن ايتادى. سەبەبى كوپ جاعدايدا جابىرلەنۋشىلەر ارىز جازۋدان باس تارتادى نەمەسە وتباسىلىق قىسىمنان قورقادى.

2025 جىلى قازاقستان قىلمىستىق كودەكسىنە ماڭىزدى وزگەرىستەر ەنگىزدى:

بۇرىن جابىرلەنۋشىنى ەرىكتى تۇردە بوساتقان ادام جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتىلاتىن.

ەندى بۇل نورما الىنىپ تاستالدى. قىز الىپ قاشقان كەز كەلگەن ادام قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلادى، جابىرلەنۋشىنىڭ كەيىن بوساتىلعانى ەسكەرىلمەيدى.

سونىمەن قاتار، جاڭادان ەنگىزىلگەن 125-1-باپ "نەكەگە ماجبۇرلەۋ" - ارقىلى قىلمىستىق ءىس قوزعالاتىن بولادى.

بۇل - قازاقستاندا ايەلدەردىڭ جەكە تاڭداۋ ەركىندىگىن قورعاۋ جولىنداعى ماڭىزدى زاڭنامالىق قادام.