ءار ۇلتتىڭ قالىپتاستىرعان ءوز ءداستۇرى، ءوز سالتى بولادى. كەي سالتتار – سول ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ ساقتالىپ قالۋىنداعى العى شارتتارىنىڭ ءبىرى. قازاقتىڭ سان عاسىر بويى قالىپتاستىرعان، بۇزۋعا بولمايتىن داستۇرلەرىنىڭ ءبىرى – جەتى اتاعا تولماي قىز الىسۋعا تىيىم سالۋ. ساننىڭ دا فيلوسوفيالىق ۇعىم بەرەر تۇستارى مول. باتىس ەلدەرىن دە كوپ جاعدايدا 13 سانىن جاماندىق شاقىراتىن سان رەتىندە سەزىنەدى. مۇمكىن، بۇل دا ءبىر ولاردىڭ ۇستانعان جولى بولار. وسى سياقتى قازاق ۇعىمىنداعى 7 سانى قاسيەتتى سان ەسەپتەلەدى.
«جەتى سانى – ادامزات پەن تابيعات اراسىنداعى ءبىرىزدى بايلانىس، ولاردىڭ تەرەڭ تامىرلىعى، الەم ساۋلەتى (جەتى اتا، جەتى ۇرپاق، جەتى عالام، جەتى امال)»، – دەپ جازادى «قازاق اتاۋلارى مەن بايلامدارى» دەگەن كىتاپتا. بۇدان ۇعارىمىز، جەتى سانىنىڭ بايلانىستىق قاتىناسىندا تەرەڭ سىر بار ەكەن. بۇل تۋرالى جانىبەك حاننىڭ زامانىندا ءومىر ءسۇرىپ، ارتىنا كەسەك مۇرا قالدىرعان وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلىنىڭ «شيپاگەرلىك بايان» دەگەن ەڭبەگىندە حانعا: «...قاندىق ۋىلما، مەرەزدىك، ميقۇلالىق، الالىق، شالا جارىم سىرقاتتار بولادى. ودان ساقتانۋ ءۇشىن جەتى اتادان اسقاندار قىز الىسىپ قۇدالاسپاعى شارت. وتىز، قىرىق اتا ارالاسسا ۇرپاق ساپالى بولماق» دەپ كەڭەس بەرەدى. وسى كەڭەستى ەستىگەن جانىبەك حان: «ەگەر كىمدە كىم جەتى اتاعا تولماي تۇرىپ قىز الىسسا، ءولىم جازاسى كەسىلەدى»، – دەگەن جارلىق شىعارادى. وسى جارلىق كەيىن كەلە قازاقتىڭ سالتىنا اينالىپ كەتتى.
ءتىپتى، جەتى اتاعا تولماي قۇداندالى بولۋ رۋ سۇيەگىنە تاڭبا باسقانمەن بىردەي بولىپ سانالاتىن دارەجەگە جەتتى. بۇدان سىرت، قازاقتىڭ ەجەلگى نەكە سالتىندا «ءبىر انادان ءسۇت ەمگەن ەكى رۋدىڭ بالاسى نەكەلەنۋگە بولمايدى» دەپ شەك قويعان دەگەن دەرەكتەر دە بار. وسىعان بايلانىستى ەكى رۋدىڭ بالالارىنىڭ نەكەلەنىپ قالۋىنان ساقتانۋ ءۇشىن جاقىن رۋلار ارالىق ساقتاپ قونىستانعان ءارى ۇرپاق ساپالى بولسىن دەپ جەتى وزەننىڭ نەمەسە جەتى بەلدىڭ ار جاعىنان، اۋىلى الىس، قونىسى شالعاي رۋلاردان قىز الىساتىن بولعان. وسى تۋرالى ءبىر اڭىزدا تەزەك تەرىپ جۇرگەن ايەل ۇيدە قالعان بالاسىن ەمىزەتىن ۋاعى بولعاندا، الىستاپ كەتكەن جەرىنەن ۇيىنە جەتكەنشە ومىراۋىنان ءسۇت اعىپ كەتەدى دە شاراسىز وزەنگە ومىراۋىن ساۋعان ەكەن. سودان اۋىل ادامدارى الگى وزەننەن سۋ الماي، جەتى وزەن اتتاپ بارىپ سۋ الاتىن بولىپتى. وسى تۋرالى قازاق حالقىندا «جەتى اۋناعان سۋ تازا» دەگەن ماقال دا بار. مىنە، بۇلاردان قازاق حالقىنىڭ ۇيلەنىپ، وتاۋ قۇرۋعا دەگەن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىگىن كورۋگە بولادى (مۇمكىن، ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ ابىلعا قابىلمەن بىرگە تۋعان قىزدى، قابىلعا ابىلمەن بىرگە تۋعان قىزدى ۇيلەندىرۋى دە وسى زاڭدىلىقتان بولار).
فرانسۋز گەوگرافى ەليزە رەكليۋ: «بۇكىل ەۋروپالىق رەسەيدىڭ كولەمىندەي جەردى ەدىل جاعالاۋىنان تارىم القابىنا دەيىن، ءامۋداريانىڭ اياعىنان ەرتىسكە دەيىنگى ءوڭىردى الىپ جاتقان قازاق ۇلتىن بوگدە اسەرلەرگە ۇشىراماعان ەڭ تازا تۇرىك ناسىلىنە جاتقىزۋعا بولادى. ولار جاقىننان قىز الىسپايتىن ەگزوگاميستەرگە جاتادى»، – دەپ جازسا، 1736 جىلى كىشى ءجۇز ءابىلقايىردىڭ ۇلىسىندا بولعان اعىلشىن سۋرەتشىسى كەستل دجون: «مۇندا جۇرگەنىمە سانداعان ايدىڭ ءجۇزى بولدى. قىرعىزداردىڭ (قازاقتاردىڭ) ءتۇر-تۇلعاسى مەن دەنساۋلىعى وتە كۇشتى. بۇعان قوسا ايتارىم، وسى ساپارىمدا بۇلاردىڭ اراسىنان بىردە-بىر مۇگەدەك پەن اۋرۋ ادامداردى ۇشىراتا المادىم. مۇنىڭ باستى سەبەبى، قىرعىزداردىڭ (قازاقتاردىڭ) جىلقىمەن ەتەنە بايلانىسىندا جاتقان ءتارىزدى»، – دەگەن.
ەليزە رەكليۋ قازاقتاردىڭ جاقىنىنان قىز الىسپايتىنىن اشىق جازسا، ال كەستل دجون اۋرۋدىڭ تىم ازدىعىن جىلقىمەن ەتەنە بولعاندىعىنان دەپ كۇماندانا شەشىم جاسايدى. جىلقىنىڭ دا پايداسىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى، دەسە دە بۇنداعى دەنساۋلىقتىڭ كۇشتى بولۋى تاعى سول قان تازالىعىندا جاتقانى بەلگىلى جايت.
قازاقتىڭ عۇلاما اقىنى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ «قالقامان – مامىر» داستانىندا دا جەتى اتاعا تولماي ۇيلەنبەكشى بولعان قوس عاشىق قالقامان مەن مامىرعا بەرىلگەن اۋىر جازا ءسوز بولادى. اۋىر جازانى اتقارۋشى – مامبەتاي بايدىڭ قولباسشىسى، باتىر كوكەناي. ارينە، ادامدىق مەيىرىمدىلىكپەن قاراساق، كوكەنايدىڭ ۇكىمى شەكتەن شىققان قاتىگەزدىك ەكەنى اقيقات. ءبىراق، جوعارىداعى جاعدايلاردى ەسكەرسەك، كوكەناي باتىر ۇلت، ءتىپتى، ادامزات ءۇشىن ۇلكەن ەرلىك جاساپ وتىر. ەگەر قالقامان مەن مامىردى ۇيلەندىرسە، ودان كەيىنگى جاستاردىڭ دا سولاي جالعاسا بەرۋىن توسۋ مۇمكىندىگى از بولار ەدى. ادامنىڭ ەمەس، مالدىڭ دا تازالىعىنا ەرەكشە ءمان بەرەتىن قازاق ۇرپاقتارىنىڭ ساۋ دەنەلى بولۋىن باستى كوزدە ۇستاعانى بەلگىلى جايت. داستانداعى ۋاقيعا جەلىسىنە سۇيەنسەك، قالقامان مەن مامىردىڭ ءۇش-تورت اتا عانا ارالاعان جاقىن جاندار ەكەنىن كورەمىز. داستاندا بۇل تۋىستىق:
انەت باباڭ – ارعىننىڭ ەل اعاسى،
ءارى بي، ءارى موللا، عۇلاماسى.
ورتا جۇزگە ۇلگى ايتقان ءادىل ەكەن،
سول كەزدە توقسان بەسكە كەلگەن جاسى.
كىشىك دەگەن – باباڭنىڭ ءوز اتاسى،
مامبەتەي ول – كىشىكتىڭ ءبىر اعاسى.
مامبەت سوپى، كىشىكتىڭ شەشەسى ءبىر،
قاتاعان تۇرسىن حاننىڭ حانشاسى.
ءبىزدىڭ جەتىنشى اتامىز ايتەك دەگەن،
باباڭنىڭ ءبىر تۋىسقان ءىنىسى ەكەن.
ايتەكتىڭ بايبىشەدەن جالعىزى – ولجاي،
توقالىنان ءبايبورى قالقامانمەن، – دەپ جازىلادى.
جىرداعى ءىز بويىنشا جاقىندىقتى قۋساق كىشىك ارعىننىڭ سول كەزدەگى ەلگە ۇيتقى بوپ وتىرعان انەت باباڭنىڭ اكەسىنىڭ اكەسى بولۋى مۇمكىن. جىرداعا «كىشىك دەگەن – باباڭنىڭ ءوز اتاسى» دەلىنەدى.
قازاقتىڭ جەتى اتاسىنىڭ توپتاستىرىلۋى بىلاي: بالا ~ اكە ~ اتا ~ ۇلكەن اتا ~ بابا ~ ءتۇپ اتا ~ تەك اتا. ال مامبەتەي باي كىشىكتىڭ اعاسى. سوندا انەت باباڭ مامبەتەيدىڭ دە نەمەرە بالاسى سياقتى بولىپ كەلەدى. ال قالقاماننىڭ اكەسى ايتەك – انەت بابانىڭ ءىنىسى. دەمەك، ايتەكتە مامبەتەيگە نەمەرە بالا سياقتى جاقىن بولدى دەگەن ءسوز.
جىرداعى جەلى بويىنشا وسىلاي جىكتەپ، قالقامان مەن مامىردىڭ جاسىن ەمەس، قازاقي جولىن قۋساق، مامىر قالقاماننىڭ ۇلكەن اناسى بولىپ كەلەدى. ويتكەنى، مامىردىڭ جولى انەت باباڭنىڭ اكەسىمەن تەڭ تۇر. ال قازاقي ۇعىمدا اناسىن بالاسى الۋ دەگەن ولىممەن بارابار ۇعىم. قالاي ەكەنىن كىم ءبىلسىن، قازاق اۋىز ادەبيەتىندە كوپ كەزدەسەتىن جايت بايلاردىڭ ياكي پاتشالاردىڭ ۇلى جوق بوپ سۋرەتتەلەدى. داستانداعى مامبەتەي بايدىڭ دا ۇلى جوق، تەك كىندىگىنەن جالعىز قىز مامىر عانا. سوندىقتان دا، مامىردى ەسكى سالت بويىنشا بەسىك قۇدا دەگىزىپ ەشكىممەن اتاستىرماعان. ۇلشا كيىندىرىپ وسىرگەن. بۇل ۋاقىتشا بولسا دا اكەنىڭ ءوز كوڭىلىن جۇدەتپەۋ ءۇشىن ىستەگەن ءىسىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالماق.
داستاندا بۇل تۇس بىلاي بەرىلەدى:
سول بايدىڭ ون بەس جاسار قىزى – مامىر
ءارى سۇلۋ، ءارى ەستى، ەركەكشورا.
ونان باسقا بالا جوق الگى بايدا،
ونى قىز دەپ ەش ادام ايتۋ قايدا.
بايدىڭ كوڭلى جابىرقاپ قالاما دەپ،
جۇرت ءجۇردى قۇدا بولام دەي الاماي دا، – دەپ سۋرەتتەلەدى.
اكەسىنىڭ كوڭىل قالاۋى بويىنشا قولىنا قۇرىق الىپ جىلقى باعىپ جۇرگەن مامىرعا جىلقىشى قالقامان ءوز ىنتىقتىعىن بىلدىرەدى. قالقامان تالابىنا تاباندا جاۋاپ بەرمەگەنىمەن، ەندىگى جەردە مامىر ۇلشا ءجۇرۋىن قويىپ، قىزدارشا كيىنەدى. بۇل ارالىقتا مامىرعا دا باسقا بىرەۋ قۇدالىق ءتۇسىپ ۇلگىرەدى. وزىنە باسقا بىرەۋدىڭ قۇدالىق تۇسكەنىن سەزگەن مامىر قالقامانعا بولعان جايدى ايتىپ، ەكەۋى ۋادەلى جەردە كەزدەسەدى. جۇرەكتىڭ قالاۋىمەن جاقىندىقتى ۇمىت قالدىرعان قالقامان مامىردى الىپ قاشپاقشى بولادى. وسى كەزدە مامىر قالقامانعا:
قىز العان جوق جاقىننان توبىقتى ءازىر،
ولتىرەم دەپ جۇرمەسىن ءبىزدى قازىر.
ءوزىمدى اياپ تۇرعام جوق، سەنى ايايمىن،
سەن ساۋ بولساڭ، بولار ەم مەن-اق ءنازىر، – دەپ، ءدال ەكەۋىنە دەيىن ارعىننىڭ ىشىندەگى كىشى رۋ توبىقتىنىڭ قىز الىسپاعانىن تىلگە تيەك ەتەدى. ءبىراق، سونى بىلە تۇرا قالقامانعا ەرىپ قاشۋى، ءتىپتى، ابەستىك، ۇياتتى ءىس. بۇنىڭ سوڭى ءوزىنىڭ ولىمىمەن، قالقاماننىڭ ەلدەن كەتۋىمەن اقىرلاسادى.
وسى ۋاقيعادان كەيىن انەت باباعا بارعان ولجايعا، انەت بابا ءوزىنىڭ جامان ءتۇس كورگەنىن ايتادى. وسى تۇستا كوكەناي باتىردىڭ مىنەزىنىڭ ءبىر وبرازى «ءبىتىمسىز ءىس كەز بوپ قالار ما ەكەن، كوكەنايدىڭ مىنەزى قاتاڭ ەدى» دەپ اشىلا تۇسەدى. قاشاندا باتىردىڭ مىنەزى وسىلاي قاتاڭ بولارى اقيقات. حالىقتىڭ قورعاۋشىسى ءوز نامىسىنا ءھام ۇلت مۇددەسىنە بايلانىستى مامىردى توركىندەپ كەلگەن كەزىندە ساداقپەن اتىپ ولتىرەدى. ال وسىدان سوڭ انەتكە دە كىسى سالىپ، تەنتەگىڭدى ءولتىر، بولماسا ەلدەسپەيمىن دەپ كەسىم ايتادى. داستانداعى:
كوكەناي جيدى بارىپ مامبەتەيدى،
«ءولتىردىم تەنتەگىمدى ءوزىم » دەيدى.
باباڭا كىسى سالدى دامىل بەرمەي،
«ول نەگە قالقاماندى ولتىرمەيدى؟».
جاقىنىم قىزىمدى الدى، ۇنامايمىن،
قورلىققا تارتىپ العان شىدامايمىن.
ەگەر دە قالقاماندى ءتىرى قويسا،
ەل بولىپ كىشىكپەن باس قۇرامايمىن
وللاھي، ءبىز كەتەمىز، قازىر اۋىپ،
مەنەن باسقا تۋىسقان السىن تاۋىپ»، – دەپ كوكەنايدىڭ قاتال ۇكىمىن ايتادى. بۇل جەردەگى كوكەنايدىڭ قىلىعى شەكتەن شىققان قانىشەرلىك ەمەس، قايتا اسا جاۋاپكەرلىك، باتىرلىق ءىس. داستاننىڭ سوڭى تراگەديالى اياقتالادى.
1982 جىلى ادەبيەت سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى گابريەل گارسيا ماركەستىڭ «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق» رومانىندا وسى جايت ءسوز بولادى. وندا «...نارەستەنى اۋدارىپ، ەتپەتىنەن سالعان ساتتە عانا ولار بالانىڭ بويىندا باسقا ادامداردا جوق بەلگى بارىن بايقاپ قالدى، ەكەۋى دە ءبىر مەزگىلدە كورمەككە ەڭكەيدى. بۇل – توراي قۇيمىشاق ەدى. اۋرەليانو دا، امارانتا-ۋرسۋلا دا مۇنى قاپەرلەرىنە العان جوق. ولار بۋەنديالار اۋلەتىندە بولعان حيكايادان دا بەيحابار. ۋرسۋلانىڭ جەتى دۇنيەدە جاقىن جۇراعاتپەن قان ارالاستىرماڭدار دەپ زارلاعان وسيەتى دە ەستەرىندە جوق...» دەپ جاقىن تۋىس جۇبايلاردان توراي قۇيمىشاق بالا تۋعانىن ايتادى. بۇل وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلىنىڭ زەرتتەۋىنىڭ اقيقات ەكەنىن دالەلدەسە، مامىردى اتقان كوكەنايدىڭ قىلىعىن ەرلىك دەپ باعالاۋعا بولاتىنىن اشىپ كورسەتىپ بەرەدى. داستاندا دا اۆتور كوكەنايدى جامان كورسەتەتىندەي ءبىر اۋىز ءسوز قوسپاۋىنداعى سىر دا وسىدا جاتقان بولار. وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلىنىڭ «شيپاگەرلىك بايان» دەگەن كىتابىندا تۇسىك تاستاۋدىڭ سەبەبى دە قانداستىق ارالاسپالىلىق تۋىنداتقان شالا جارىمدىلىق تۋىلىسى قوزعىنداۋىنان بولاتىنى ءارى تۋعان بالادا قاندى ۋىلمادان ولەتىنى جازىلعان. سودان دا بولار، ساحارا فيلوسوفى قازاق «جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتىمدىكتىڭ بەلگىسى» دەپ، بالا ەس ءبىلىپ كەلە جاتقاندا-اق جەتى اتاسىن جاتتاتقىزعان. بۇل رۋعا بولىنۋشىلىك ەمەس، ۇلتتى تازا ساقتاۋدىڭ بىردەن-بىر جولى. ءدال وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، كوكەنايدىڭ جەبەسى ۇلت ءۇشىن اتىلعان جەبە ەكەنىن بىلەسىڭ ءارى ەرلىگى اركىمنىڭ ەسىندە ءجۇرۋى شارت دەپ تۇيسىنەسىڭ.
ءقۋانالى الماسبەك ۇلى
