(ارحەولوگ كۇندەلىگىنەن)
ول كۇندەر مەنىڭ جادىمدا ماڭگىلىككە ساقتالىپ قالعان. 1992 جىلدىڭ مامىر-ماۋسىم ايلارى. كەزەكتى ارحەولوگيالىق ەكسپەديسيا قۇرامىندا قازىرگى قحر ش ۇ ا ر ولكەسىنىڭ تۇرفان شۇراتىنىڭ وڭتۇستىك-باتىسىنداعى قاراشاحارعا تاياۋ ارگيبۋلاق اڭعارىندا، سۋباشى دەگەن جەردە قازبا جۇمىستارىن باستاپ كەتتىك. وندا مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ءىرى تاس جول ماگيسترالى سالىنىپ جاتقان. سول قۇرلىس تۇسەتىن جول بويىندا ءبىرسىپىرا كونە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى نىسانى ساقتالعان. سول نىسانداردىڭ بىرنەشەۋىندە ءبىزدىڭ ەكسپەديسيا قۇتقارۋ سيپاتىنداعى قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزدى.
قازبا جۇمىسى كەزىندە ايقىندالعانىنداي، ءبىزدىڭ ەڭ ءبىرىنشى زەرتتەۋگە العان نىسانىمىز ءحىح عاسىردىڭ 60-70ء-شى جىلدارى سين يمپەرياسىنىڭ اتاقتى اسكەري قولباسشىسى، گانسۋ پروۆينسياسىنىڭ گۋبەرناتورى، گەنەرال سزو سزۋنتاننىڭ يەتتيشاحار (شىنجاڭ دەپ اتالماي تۇرعان كەزدەگى شىعىس تۇركىستان، ياعني قاشعاريا، شىنجاڭ اتاۋى 1884ء-شى جىلى بەرىلدى – س.س.) حانى ياقۇپبەك ارمياسىمەن سوعىسقان كەزدەگى ءبىر اسكەري كازارماسىنىڭ ەسكى جۇرتى بولىپ شىقتى. قازبا كەزىندە ەسكى جۇرتتان قارۋ-جاراقتىڭ، تۇرمىستىق زاتتاردىڭ، كيىم-كەشەكتىڭ، اپيىن شەگەتىن قورقوردىڭ جانە ت.ب زاتتاردىڭ قالدىقتارى، سونداي-اق قىتايشا، ۇيعىرشا-شاعاتايشا قاعازعا جازىلعان حاتتاردىڭ جىرتىق جۇرناقتارى كوپ تابىلدى.تاسقا بادىزدەلگەن قىتايشا ەسكەرتكىش تاقتا دا تابىلدى. ارينە، بۇلار ءبىر ەل تاريحىنىڭ تاريحي تاعدىرىنىڭ شەشۋشى كەزەڭىن سيپاتتاپ بەرەتىن قۇندى زاتتاي ايعاقتار ەكەنى داۋسىز. ارحەولوگ-تاريحشى رەتىندە مەنى دە قاتتى قىزىقتىردى. الايدا....مەنى ودان دا ارمان قاتتى قىزىقتىرار جايت، كۇندىز ويىمدى، تۇندە ۇيقىمدى ءبولىپ، مازالاي بەرگەن جاعداي ول بولمادى. ول نە دەسەڭىز، تاۋەلسىزدىك العانىنا جارتى جىل دا بولماعان قازاقستانداعى جاعدايلار، جاڭالىقتار ەدى. كىشكەنتاي راديوقابىلداعىشىمدى كۇندىز قولىمنان، تۇندە قوينىمنان تاستامايمىن. سول كۇندەرى «قازاق راديوسى»، «ازاتتىق»، «امەريكا داۋىسىنىڭ» جانە ت.ب. راديولاردىڭ قازاقستان تۋرالى جاڭالىقتارى مەن ارناۋلى حابارلارى ءالى قۇلاعىمنان كەتپەيدى.
(ارحەولوگ كۇندەلىگىنەن ءۇزىندى): ... «بۇگىن كۇللى الاش ءۇشىن ەڭ ءبىر ەرەكشە ءمانى بار ۇلى كۇن بولعان ەكەن. «قازاق راديوسىنىڭ» بۇگىنگى كەشكىلىك حابارلارىنا (1992ء-شى جىل 5ء-شى ماۋسىم) قاراعاندا، بۇگىن قازاق پارلامەنتىندە قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش ەلدىك نىشاندارى-مەملەكەتتىك تۋى، ەلتاڭباسى، ەلدىك ءانۇرانى قابىلدانعان. مەملەكەتتىك تۋ كوك ءتۇستى، وندا التىن كۇننىڭ بەينەسى، كوكتە سامعاپ بارا جاتقان قىران بۇركىتتىڭ بەينەسى تۇسىرىلگەن. كوك ءتۇس - الاش ءۇشىن، جالپى تۇرىكتىلدەس جۇرتتار ءۇشىن دە قاسيەتتى دە، كيەلى ءتۇس، كوك تۇرىك، كوك اسپان، كوك ءتاڭىرى دەگەندەي... ال شۇعىلالى التىن كۇن – ازاتتىقتىڭ، قۇت پەن بەرەكە، باقىت پەن داۋلەتتىڭ، جاقسىلىقتىڭ ءرامىزى مەن نىشانى، قىران بۇركىت– بايىرعى باتىر قازاقتىڭ رۋحىنىڭ سيمۆولى، مىقتىلىقتىڭ، كۇشتىلىكتىڭ، باتىرلىقتىڭ نىشانى. مىنە، ەندى الاشتىڭ قاسيەتتى كوك تۋى وزگە تاۋەلسىز ەلدەردىكىمەن بىردەي بۇۇ-نىڭ الدىندا جەلبىرەپ تۇراتىن بولادى. جاساي بەر، الاش! كوك اسپانىڭ ماڭگىلىك اشىق، كۇنىڭ ءارقاشان وڭىنان تۋىپ، دامۋدىڭ اسقارىنا قىران قۇستاي تالماي سامعاي بەر!...».
[caption id="attachment_22344" align="alignright" width="375"]
ارحەولوگ س. سۇڭعاتايدىڭ ءوزى جوبالاپ سىزعان كوك تۋى[/caption]
مەن سول ءتۇنى كوز ىلمەي تاڭ اتىردىم دەسەم، ارتىق ايتقانىم ەمەس. سول كۇنى تاڭ اتپاي، الاڭ-ەلەڭدە سۋباشىنىڭ قۇم بارحاندارىن ءبىر ارالاپ شىعىپ، لاگەرگە كەلىپ، سونداعى قۇم توبەشىككە وتىرىپ، اق قاعازعا تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىك تۋىنىڭ نوبايىن جوبالاپ سىزىپ شىقتىم. (ءبىرىنشى سۋرەتتە). ونى تاڭعى اس كەزىندە ماقتانىش سەزىممەن ارىپتەستەرىمە كورسەتتىم. ولار مەنى ارىپتەس رەتىندە مە، جوق، الدە، شىن نيەتىمەن بە، بىلمەدىم، مۇمكىن ۇلتتىق سەزىمىمدى سىيلادى ما، ايتەۋىر، قۇتتى بولسىن ايتتى. سوندا ءبىر ارىپتەسىم توسىن ساۋال تاستادى: «سوندا قازاقتىڭ مەملەكەتتىك تۋى نەگە كوك ءتۇستى، كۇن مەن قىران بۇركىت بەينەلى بولعان، مىسالى، قحر (چجۋنحۋا جەنمين گۋنحەگو)-نىڭ مەملەكەتتىك تۋى نارتتاي قىزىل، بەس جۇلدىزدى عوي »، – دەپ سۇرادى. مەن وعان قازاقتىڭ مەملەكەتتىك تۋىنىڭ سيپاتى مەن ءمانىن جوعارىدا جازعانىمداي ايتىپ ءتۇسىندىردىم، ال قحر-دىڭ قىزىل تۋى قىتايدا جارتى عاسىرعا سوزىلعان ازاماتتىق سوعىستا توگىلگەن قاننىڭ بوياۋى دەپ بىزگە باستاۋىش مەكتەپتەن ۇيرەتكەن جوق پا؟»– دەگەنىم بار. سوندا ىمعا دا، دىمعا دا تۇسىنبەگەن ءبىر ارىپتەسىم: «سوندا ءبىزدىڭ قانىمىز قىزىل، قازاقتاردىڭ قانى كوك ءتۇستى بولعانى ما؟» – دەگەنى ەسىمدە. ە...ەەي، ءوزى ءبىلسىن.
(ارحەولوگ كۇندەلىگىنەن ءۇزىندى): ... «فيلوسوف-اكادەميك، جوعارى كەڭەس دەپۋتاتى جابايحان ءابدىلدين «قازاق راديوسىندا» ءبۇي دەدى: "جالپى، ءار نارسەنىڭ لوگيكاسى بولادى. قازاقستاندا انا ءتىل، مىنا ءتىل، ەكى ءتىل، ءۇش ءتىل مەملەتتىك بولادى دەگەن ەش تياناقسىز، ءتيىمسىز پىكىر، بىزدە قازاق مەملەكەتى عانا بار، وندا ەشبىر وزگە ۇلتتىڭ اۆتونومياسى بولماۋعا ءتيىس، ونداي پروۆاسى دا جوق، قازاقستان – قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتى، ءبىز كونستيتۋسيامىزعا قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى قازاق بولۋعا ءتيىس، ونىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى قازاق ءتىلى بولۋعا ءتيىس دەپ جازساق، ونىڭ دەموكراتياعا نۇقسان كەلتىرەتىن ءجونى جوق...(«قازاق راديوسى» 1992ء-شى جىل 5ء-شى ماۋسىم)".
سۋباشى – ەجەلگى ۇلى جىبەك جولىنىڭ ءبىر تارماعى وتەتىن اسا ماڭىزدى جول وتپە. تۇرفاننان قاشقارعا، ودان ارى فەرعاناعا باراتىن كونە ساۋدا كەرۋەنى مەن جورىقشى جاساۋىل قوسىنى وتەتىن بىردەن-بىر جول وسى. حان يمپەرياسىنىڭ ەلشىسى چجان سيان (ب.ز.د. ءىى عاسىر) جورىعى، تان يمپەرياسىنىڭ اتلاح (تاراز) شايقاسىنا قول باستاپ كەلگەن گەنەرالى گاو ءسيانچجيدىڭ جاساعى، بۋددانىڭ تاقۋا موناحى سيۋان سزاننىڭ كەرۋەنى، عىلىم مەن ءبىلىمدى، ىزگىلىك پەن يماني ءدىندى ۋاعىزداعان عۇلامالار كۋماراجيۋا، سىنكۋسالي تۋتىن دا، ماحمۇت قاشقاري دا، ايگىلى ارحەولوگ سۆەن گەدين دە وسى جولدان وتكەن. ال ءبىز ءحىح عاسىردىڭ سوڭىنداعى يەتتيشاحار حانى ياقۇپبەك پەن دۇنگەن كوتەرىلىسىنىڭ قولباسشىسى بەي يانحۋ قوسىنىن جازالاۋشى سزو سزۋنتان جاساقتارىنىڭ قانتوگىس سوعىستارىنان قالعان جادىگەرلەردى زەرتتەپ ءجۇرمىز.
ءبىر كۇنى ارىپتەسىم لي سزيۋن ەكەۋىمىز اڭعاردىڭ سولتۇستىك جاعىنداعى جوتانىڭ ءبىر الاڭقايىندا ورنالاسقان ەسكى وبانى ەرەكشە قىزىعۋشىلىقپەن قازبا جۇمىسىن جۇرگىزە باستادىق. قىزىعۋشىلىعىمىزدىڭ سەبەبى، وبانىڭ سىرتى ءتورت بۇرىشتى ەتىلىپ تاسپەن قورشالعان ەكەن، سىرتقى نوبايى كونە تۇرىكتەردىڭ جەرلەۋ ەسكەرتكىشىنە ۇقسايدى.
(ارحەولوگ كۇندەلىگىنەن ءۇزىندى): ... «...كۇن شىجىپ، قايناپ تۇر. لي سزيۋن ەكەۋمىز كۇنقاعار شاتىردىڭ استىندا كەڭەسىپ وتىردىق. ساعات 11-گە تاياۋ شاقتا كەنەت بۇكىل تاۋ مەن جوتا دىرىلدەپ، تەڭسەلىپ كەتتى. جەر سىلكىنىسى بولدى. سىلكىنىس شيرەك مينۋتقا دەيىن سوزىلدى. لاگەرىمىز ورنالاسقان ساي جاقتاعى بيىك جارلار وپىرىلىپ قۇلاپ، شاڭ اسپانعا كوتەرىلدى. امان-ەسەنبىز، زارداپ شەككەن جوقپىز. كەشكە تامان ارىپتەستەرىمىز ءبارىمىز راديوقابىلداعىشىمىزدى قوستىق. پەكين راديوسى دا، ءۇرىمشى راديوسى دا تىم-تىرىس، وسىنداي زور جەر سىلكىنىسى تۋرالى ەش حابار تاراتپادى. تۇندە مەن «قازاق راديوسى»، «ازاتتىق»، «امەريكا داۋىسى» جانە ت.ب. راديولاردى قوسىپ تىڭدادىم. ءبارى بەلگىلى بولدى. راديو حابارى: كەشە قىتايدىڭ باتىسىنداعى لوبنور پوليگونىندا ءىرى يادرولىق جارىلىس سىناعى ءوتتى. شۆەيساريا قورعانىس مەكەمەسىنىڭ بەرگەن مالىمەتىنشە، جارىلىستىڭ قۋاتى 1000 كيلو-توننا بولعان. بۇعان دەيىن اقش پەن بۇرىنعى سوۆەت وداعىنداعى يادرولىق جارىلىستاردىڭ قۋاتى 150 كيلو-توننادان اسپاعان....ەرتەسىندە مەن فرانسيا حالىقارالىق راديوسىنىڭ جۇڭگو تىلىندەگى حابارلارىن تىڭدادىم. وندا بۇگىن قحر-دىڭ سىرتقى ىستەر مينسترلىگى كەشە شىنجاڭ ولكەسىندەگى لوبنور پوليگونىندا يادرولىق سىناق جۇرگىزگەندىگىن مويىندادى، جارىلىس اۋماعىندا جارىلىستىڭ تۋدىرعان جەر بەتىندەگى سىلكىنىس دارەجەسى 7.5 بالدىق جەر سىلكىنىسىنە بارابار بولدى، بۇل قىتايدىڭ 1976 جىلدان بەرگى جۇرگىزگەن ەڭ ءىرى يادرولىق سىناعى بولدى. اقش ۇكىمەتى بۇل تۋرالى ەرەكشە وكىنىش جانە نارازىلىق ءبىلدىردى. بۇل جولعى جارىلىس شۆەيساريا باقىلاۋشىلارىنىڭ ايتۋىنشا، 1945ء-شى جىلعى اقش-تىڭ حيروسيماعا تاستاعان يادرولىق بومباسىنىڭ قۋاتىنان ەلۋ ەسە كۇشتى ەكەن... ». مەنىڭ توپشىلاۋىمشا، ءبىز ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىسىن جۇرگىزىپ جاتقان سۋباشى گەوگرافيالىق كورديناتى مۇلدەم قۇپيا ساقتالاتىن لوبنور پوليگونىنا (ما لان كەشەنى دەپ تە اتالادى) 150-200 كم كەلەتىن جەردە ورنالاسقان.
راديو حابارى بويىنشا، سول كەزدە قازاق ۇكىمەتى دە ءوز ەلىنىڭ ىرگەسىندە وسىنشاما جويقىن يادرولىق جارىلىس جاساعانى ءۇشىن قحر ۇكىمەتىنە نارازىلىق پىكىرىن بىلدىرگەن. قازاقستاننىڭ «نيەۆادا-سەمەي» انتيادرولىق قوزعالىسى دا، «اتتان» قوزعالىسى دا نارازىلىق اكسيالارىن وتكىزىپ، قازاق-قىتاي شەكاراسىنداعى قورعاس وتكەلىنە دەيىن ەرەۋىل جاساپ بارعانىن بىلدىك. تاعى دا سول مامىر ايىندا قازاق ەلىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆ اقش-قا رەسمي ساپارمەن باردى. وزىندە سوۆەت وداعىنان مۇراعا قالعان اسا قۋاتتى يادرولىق ارسەنالى بولا تۇرا، ونىڭ زۇلمات زاردابىن ابدەن تارتقان حالىقتىڭ وكىلى رەتىندە، بەيبىتشىلىكتى سۇيگىش ۇلى قازاق ەلىنىڭ باسشىسى رەتىندە، الەمدەگى ءىرى يادرولىق دەرجاۆا ەلدەردىڭ بەيبىتشىلىك كەلىسىمشارتى نەگىزىندە وسىناۋ زۇلمات قارۋدان ءوزىنىڭ جانە ەلىنىڭ ءوز ەركىمەن ءبىرجولاتا باس تارتاتىنىن جاريالادى. جۇڭگو ۇكىمەتى دە بۇل جولعى جويقىن جارىلىستىڭ بەلگىلى جاعداياتتارعا بايلانىستى وتكەنىن، ەشبىر ەلگە سەس كورسەتپەيتىنىن قىنجىلىسپەن مالىمدەدى، ءارى يادرولىق جارىلىستارعا ۇزاق مەرزىمگە توقتاي تۇرۋعا رەسمي موراتوريي جاريالادى.
سۋباشى ارحەولوگيالىق ەكسپەديسياسى وسىناۋ ەكى ءىرى وقيعامەن مەنىڭ ەسىمدە قالدى. بىرەۋى ەرەكشە قۋانتسا، ەندى ءبىرى جانىڭدا ۇرەي تۋعىزدى. بىرەۋى جۇرەكتى ەلجىرەتتى، بىرەۋى جۇرەكتى قوبالجىتتى. ءتاۋبا، 1993ء-شى جىلى قازاقستانعا ورالىپ، كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنىن كورىپ، قولمەن ۇستاپ، جالاۋلاتىپ ءسۇيىپ-سۇيسىنىپ، جۇرەك ءبىر ۇلى جۇبانىشىن تاپتى. تاۋەلسىزدىك كۇنى قۇتتى بولسىن، باياندى بولسىن!
ساعىنتاي سۇڭعاتاي، تاريحشى
