(اۋەزحان قودار رۋحىنا ارنالادى)
ول ۇلتىن سۇيە تۇرا، كوسموپوليت بولدى، كوسموپوليت بولا تۇرا، ۇلتىن شەكسىز سۇيە ءبىلدى. ونىڭ بۇل تۇعىرلىق دەڭگەيىن ايقىنداي تۇسەتىن تاعى ءبىر ەڭبەگى بار. پوستمودەرنيزم دەسە توبە شاشى تىك تۇراتىن قازاق ادەبيەتىنە ول وسى باعىتتىڭ مىنەز-قۇلقى مەن تىنىسىن تۇسىندىرۋگە تىرىسىپ باقتى. سەبەبى اۋەزحان ۋاقىتپەن ەركىن ديالوگ قۇرا الاتىن جاڭاشىل، وزگەرىسشىل تۇلعا بولدى.
ايتاتىن ساعان سىرىم بۇل،
باستاۋدىڭ مۇزداي سۋىمەن،
جوق بولا كەتسەم جۋىندىر.
ورتەنگەن جاندى سۋىندىر.
ءبىر جاننىڭ كەۋدەسىنەن توگىلگەن بۇل ۇزىك وي ەكىنشى ءبىر جاننىڭ كەۋدەسىندەگى ءومىر ۇنىمەن ۇندەسىپ جاتتى. ونىڭ جانى سۋىندى. ءبىراق جەر بەتىنە تاستاپ كەتكەن ويلارى ارتتاعىلاردىڭ جانىن كۇيدىرىپ بارادى. ول اۋەزحان ويلارى. بۇل قايدان باستاۋ الىپ، قاي جاققا قاراي بەت الدى؟
سۇراقتارعا جاۋاپتى ويشىلدى تۋدىرعان ۋاقىتتىڭ استارىنان ىزدەگەن دۇرىس شىعار. سەكسەنىنشى جىلدارى قازاق ادەبيەتىندە، كينوسىندا، جالپى مادەنيەتتە جاڭا تولقىن شوعىرى قالىپتاسا باستادى. ءدال وسى كەزدە جەلتوقسان وقيعاسى دا تاريحقا ەندى. بۇل ساياسي- مادەني قوزعالىستار ميداعى «مەندىك» سانانىڭ، كەۋدەدەگى «كىمدىك» سەزىمنىڭ ويانۋىنىڭ ناتيجەسى بولاتىن. ناتيجەلەردىڭ ناتيجەسى ءبىزدى ساياسي قۇرىلىمدىق تاۋەلسىزدىككە جەتكىزدى. ءبىراق بۇل ءالى تولىق ويانۋدىڭ باستالماعان ۋاقىتى بولدى. تاريحي، ءدىني، يدەولوگيالىق، مادەني، تىلدىك، ءتىپتى الىپپەلىك ورە قوزعالعان وزگەرىستەر مەن جالپى ادامزاتتىق وركەنيەتتەر قاقتىعىسىندا ابدەن قايناپ شىققان قازاق ۇلتى ەندىگى جەردە الەممەن كىم رەتىندە سۇحباتتاسا الادى؟ تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن تۋىنداعان بۇل سۇراق ادەبيەتتە ءوز لەبىن سەزدىرە باستادى. اسقار سۇلەيمەنوۆ، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، ءامىرحان بالقىبەك، ديدار امانتاي، اۋەزحان قودار – «كىمدىگىن» ىزدەگەن بۇل كوش اعارتۋشىلىق باعىتتاعى الاشوردانىڭ وتە شاشىراڭقى ءتۇرى سياقتى كورىنە باستادى. وسى تۇلعالاردىڭ ىشىندە تامىرىن ىزدەپ شاق ۇرىپ، كوشپەلىلەر مادەنيەتىنىڭ كوز-قۇلاعىمىز ءالى جەتە قويماعان تۇڭعيىعىنا سۇڭگي بىلگەن بىردەن ءبىر ادام ول – اۋەزحان قودار بولاتىن. ول قازاق ادەبيەتىنە ورىس ءتىلدى الەمنەن كەلىپ قوسىلدى. ول باتىستىڭ كلاسسيكالىق، مودەرنيستىك ادەبيەتىمەن تانىسىپ، ج. دەرريدا، ج. دەليەز باستاعان دەكونسترۋكسيالىق پوستمودەرنيزم اعىمىمەن سۋسىندادى دا، قازاق تىلىندە سويلەتتى.
بەلگىسىزدەۋ باعىتىم دا، جاسىم دا،
كەتۋىم دە مۇمكىن مەنىڭ قۇر جانىم.
پروفەسسور دوۋەلدىڭ باسىنداي،
مەنىڭ باسىم قاتەلىكتىڭ قۇربانى.
باتىستىڭ مادەني فيلوسوفيالىق جاۋھارلارىمەن ابدەن ءشولىن قاندىرعان ول ەندى ءوزىنىڭ ءتول سۋسىنىن ىزدەي باستادى. ءسويتتى دە قازاق ادەبيەتىنىڭ تەرەڭ زاڭدىلىقتارى مەن تاريحي قۇرىلىمدارىن زەرتتەۋگە كىرىستى. ول وسى ادەبي ىزدەنىستە ءجۇرىپ كوشپەلىلەر مادەنيەتى، كونە تۇركى مادەنيەتى، سونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ءتول مادەنيەتى دەگەن ۇعىمدارعا وزىندىك جاڭا كوزقاراس اكەلدى. ول الەمگە كەڭ قارادى، اسىرە ۇلتشىلدىقتان بيىك تۇرا ءبىلدى.
«ەگەر ادامدار عاسىرلار بويى ۇلتتىق تاڭبادان اجىراي الماسا، ول ونىڭ مىقتىلىعىنان ەمەس، السىزدىگىنەن. ويتكەنى ۇلتقا ءبولىنۋ، شىعىس پەن باستىسقا ءبولىنۋدىڭ ءوزى بەلگىلى تاريحي جاعدايدان تۋىنداعان قۇبىلىس، ادامنىڭ ءوز- ءوزىن ساقتاۋىنىڭ ءبىر امالى. ءبىراق كوسموپوليت بولۋ ۇلتتىق بولمىستان ايىرىلۋ ەمەس، كەرىسىنشە، ونى كۇردەلەندىرۋ، بەلگىسىزدىكتەن قورىقپاۋ، ءو ء-وزىڭدى توسىن جاعدايدا سىناۋ.»
دەمەك، ول ەشقاشان سىڭارجاقتىلىقتى عىلىمي ەڭبەكتەرىنە جولاتپاعان. ول ۇلتىن سۇيە تۇرا، كوسموپوليت بولدى، كوسموپوليت بولا تۇرا، ۇلتىن شەكسىز سۇيە ءبىلدى. ونىڭ بۇل تۇعىرلىق دەڭگەيىن ايقىنداي تۇسەتىن تاعى ءبىر ەڭبەگى بار. پوستمودەرنيزم دەسە توبە شاشى تىك تۇراتىن قازاق ادەبيەتىنە ول وسى باعىتتىڭ مىنەز-قۇلقى مەن تىنىسىن تۇسىندىرۋگە تىرىسىپ باقتى. سەبەبى اۋەزحان ۋاقىتپەن ەركىن ديالوگ قۇرا الاتىن جاڭاشىل، وزگەرىسشىل تۇلعا بولدى.
رەنە گەنوننىڭ «وتىرىقشى قابىلدىڭ مالشى ابىلدى ولتىرگەنىندەي اقىر اياعىندا كۇشتى وركەنيەت ءالسىز وركەنيەتتى وزىنە ءسىڭىرىپ كەتەدى» دەگەن كونسەپسياسىنا ىشتەي قارسىلىعى ونىڭ بويىندا كوشپەلىلەر مادەنيەتىنە دەگەن اسا زور سۇيىسپەنشىلىك پەن قىزىعۋشىلىق تۋدىرىپ، اقىرى ول وركەنيەتتەر تاريحى تاقىرىبىنا دەن قويدى. تاڭىرشىلىك زامانىنداعى كونە تۇركىلىك مادەنيەت ونىڭ ەرەكشە الەمىنە اينالدى. سەبەبى، ول مۇمكىن ءبىز جوعالتىپ العان بويتۇمارىمىزدى سول ءبىر بۇلىڭعىر ۋاقىت ىشىنەن تاپقانداي ەدى. ارينە، قازىردە قوعامدىق تالاس تۋدىراتىن تاڭىرشىلدىك يدەياسىنا قاتىستى اۋەزحاننىڭ ويلارىنا دا قالايدا بولماسىن ازاماتتىق تۇرعىدان قۇرمەتپەن قاراۋعا ءتيىسپىز دەپ ويلايمىن.
ول ءبىر ەڭبەگىندە قورقىت وبرازى تۋرالى ەرەكشە وي پايىمدايدى. «يسلامعا دەيىن تۇركى حالىقتارىندا ءولىم دەگەن قورقىنىش سەزىمى بولماعان. ادام بالاسى ولگەننەن كەيىن ءارۋاققا اينالىپ، بىزبەن بىرگە ءومىر ءسۇرۋىن جالعاستىرادى. دەمەك، ادام ماڭگىلىك ءومىر سۇرەدى. ال، يسلاممەن بىرگە كەلگەن ءولىم، جوق بولۋ تۇسىنىگىنە دەگەن سوڭعى قارسىلىق ارەكەت قورقىت وبرازى».
ال، ولجان سۇلەيمەنوۆ ءبىر سۇحباتىندا «قورقىت باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ سيمۆولى بولعان» دەيدى. وسى ەكى كوزقاراستىڭ تۇكپىرىندە ءبىر ۇندەستىك جاتقانى انىق. اۋەزحاننىڭ جانىن جەپ، مازاسىن العان دا وسى تۇركىلىك تۇسىنىكتەر، حالىقتىق تامىرىمىزدىڭ تاريح قويناۋىندا جوعالىپ كەتكەن ىزدەرى بولاتىن.
«كوشپەلىلەردىڭ سۋىرىپ سالما سينكرەتيكالىق مادەنيەتى مىسىر پيراميدالارى سياقتى – اۋا قىسىمى وزگەرمەيتىن، باسقا تۇسكەن قۇبىلىستاردى سول قالپىندا سۋرەتكە تۇسىرەتىن، ءوزىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ەسكە ساقتاۋ ءداستۇرى مىقتى، باسقا زاماندارعا تەك تىكەلەي بۋىن الماسۋ ارقىلى عانا جەتەتىن، اتالىق قوعامدا قالىپتاسقان «ماڭگىلىك» يدەياسىنىڭ كورىنىسى...»
«وتىرىقشىلار وزىنە ۋاقىت كورىنىسى رەتىندە قاراسا، كوشپەلىلەر ءوزىن كەڭىستىك قاراقشىسىمىز دەپ ەسەپتەدى. كەڭىستىكتى كەڭىنەن كەشكەندەي، ۋاقىتتان دا وتە شىققىسى كەلدى. بۇل - جەر مەن كوكتىڭ تەپە-تەڭدىگىن جانە كۇن اينالىمىنا نەگىزدەلگەن ماڭگىلىك يدەياسىنىڭ كورىنىسى ەدى».
قورقىت كەزەڭىنە دەيىنگى «ماڭگىلىك» يدەياسى تۋرالى ويلارىن اۋەزحان وسىلاي وربىتەدى. وسى تۇستا ءبىر تاماشا سۇراق تۋىندايدى. ال ءقازىر ءبىز مەملەكەتتىڭ يدەيا رەتىندە الىنعان «ماڭگىلىك ەل» تىركەسىن بويىمىزعا قانشالىقتى سىڭىرە الدىق. دەمەك، «ماڭگىلىك» يدەياسى كوكتەن تۇسكەن جوق. تامىرى بار، تاريحي ءپالسافالىق تەكتىك ۇعىم. ءبىز تەرەڭ تۇسىنە الماعاندىقتان دا سانا-سەزىمىزگە ءالى يدەولوگيالىق قۇرال رەتىندە قونا قويماعان بۇل ۇعىمدى اۋەزحاننىڭ انىقتاپ بەرىپ كەتكەنىن ءبىزدىڭ قوعام، ءتىپتى، ادەبيتە تە ءالى بايقاي قويماعان سياقتى. الاشوردا باستاعان اعارتۋشىلىق ويانۋدىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى. «كىمدىگىن» ىزدەگەندەر كوشى ماڭگىلىككە باعىت الىپ، جولعا شىعىپ كەتتىك. اۋەزحاننىڭ رۋحى جول ساپاردا، ءبىزدى قورعاپ -قولداپ جۇرەتىنىنە سەنەمىن.
مەرەي قوسىن.
