[caption id="attachment_21359" align="alignleft" width="353"]
سانجار كەرىمباي[/caption]
– جۋىردا جارىق كورگەن «لوگوتەراپيا نەمەسە ومىرگە قۇشتارلىق» كىتابىنا جىلى پىكىر بىلدىرۋشىلەر كوپ. كىتاپتى جازۋعا نە تۇرتكى بولدى؟
– اڭگىمەگە مىسالدان تۇسەيىك. جاس جىگىت اۋىلدان قالاعا كەلەدى. اتا-اجەسى «ۇيات بولادى»، «ادەپتى بول»، «جامان قىلىق جاساما»، «بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاما» دەپ ءداستۇرلى تاربيەنى سىڭىرەدى. ءبىراق قالادا ءومىر باسقاشا بولىپ كورىنەدى. ۇياتىنا جۇگىنەيىن دەسە، جۇرت كۇلىپ قارايدى. قاتارلاستارى «ستارومودنىي»، «اپالارسكيي، اتالارسكيي» دەپ كەكەتەدى. ءبىر جىلداي دارالانىپ، يباسىنا بەرىك بولىپ جۇرەدى. وعان قورشاعان ورتاسى ءومىردىڭ زاڭدىلىعىن باسقاشا تۇسىندىرەدى. ءبىرى ءومىردىڭ ءمانى «راقاتتانۋ، قىدىرۋ، ورالىڭنىڭ بارىندا ويناپ-كۇلۋ» دەپ تاپسىرلەيدى. ەكىنشىسى «كارەرا جاساۋ، ورتاڭنان وزىپ شىعىپ، مارتەبەلى بولۋ» دەپ تۇسىندىرەدى. وسى كەزدە جىگىتتىڭ ساناسىندا قۇندىلىقتار قايشىلىعى ورىن الادى. بەينەبىر ءوزىن الدانىپ قالعانداي سەزىنەدى. كوبى پوزيسياسىن اۋىستىرادى. دارالىعىن جوعالتىپ، توبىردىڭ ىشىنە سىڭەدى. ءسويتىپ ءوزىن جوعالتادى. مۇنىڭ ارتى ءتۇرلى تراگەدياعا سوقتىرادى.
ەندى پروبلەما قايدان شىقتى دەگەندە قايتادان و باستاعى قۇندىلىقتار قايشىلىعىنا كەلىپ تىرەلەمىز. بارلىعى جىگىتتىڭ ءومىر فيلوسوفياسىن دۇرىس تۇسىنبەۋىنەن باستالدى. ۆيكتور فرانكل ماسەلەگە ءدال وسى قىرىنان تۇسكەن. ەڭ اۋەلى ار-ۇيات فەنومەنىن ادامدى ايقىنداۋشى نەگىزگى فاكتور رەتىندە اكادەميالىق ورتاعا اكەلەدى. رۋحاني بولمىستى جوققا بالاپ، ار-ۇياتتى شارتتانعان رەفلەكس دەپ تانيتىنداردى رەدۋكسيونيستەر (ادامعا زات دەپ قاراۋشىلار) دەپ تانيدى. فرانكل 21 جاسىندا رەدۋكسيونيستەردى اكادەميالىق الاڭدا جەكپە جەككە شاقىرادى. ولارعا مايدان اشادى. رەدۋكسيونيستەردىڭ «ورالىڭنىڭ بارىندا وينا دا كۇل» دەگەن كرەدوسىنا ول «ورالىڭنىڭ بارىندا حيكمەت ىزدە» دەگەن ديەۆيزدى قارسى قويعان. 15 جىل زەرتتەگەن عىلىمىن ەمپيريكالىق ادىستەرمەن دالەلدەپ، دوكتورلىق ديسەرتاسياسىن بىتە بەرگەندە گيتلەردىڭ تۇتقىنىنا تۇسەدى. ول ەندى بولەك اڭگىمە. بىزدە دە ءقازىر ار-ۇيات فەنومەنىن جوققا شىعاراتىن رەدۋكسيونيستىك قوعام ورنادى. فرانكلدىڭ لوگوتەراپياسى رەدۋكسيونيستىك قوعامدى السىرەتەدى.
– قاشاننان باستاپ قولعا الدىڭىز؟
– 2007 جىلدان بەرى لوگوتەراپيا يدەياسىمەن تانىسپىز. لوگوتەراپيا تۋرالى بىرنەشە ماتەريال جاريالادىق. الماتى قالاسىندا جانە وبلىسىندا، وقو ورتا مەكتەپتەرىندە لوگوتەراپيانى تاجىريبەدەن وتكەردىك. ءبىراق لەكسيادان سوڭ وقۋشىلار دا، ۇستازدار دا «لوگوتەراپيا كىتابى بار ما؟» دەپ سۇراي باستادى. مىنە، سول كەزدە لوگوتەراپيانى قازاق تىلىندە كىتاپ ەتىپ شىعارۋ كۇن تارتىبىنە كوتەرىلدى.
– لوگوتەراپيا دەگەن نە؟ بۇل تەرمين قاشان پايدا بولعان؟
– فرانكل گرەكتىڭ «لوگوس» ءسوزىن «ءمان»، «حيكمەت»، «دانالىق» دەپ العان. بۇل ءبىزدىڭ قازاقى تانىمعا ءدوپ كەلدى.
بىرىنشىدەن، قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ «ديۋاني حيكمەتى» ارقىلى بۇل ءسوز قازاقتىڭ ءتۇپساناسىنا سىڭگەن.
ەكىنشىدەن، «بۇل ءومىردىڭ بايلاۋى نە؟»، «ءومىردىڭ بىتپەيتىن قىزىعى نە؟» دەگەن سۇراققا حاكىم اباي:
كەشە بالا ەڭ، كەلدىڭ عوي تالاي جاسقا،
كوز جەتتى ءبىر قالىپتا تۇرا الماسقا.
ادامدى ءسۇي، اللانىڭ حيكمەتىن سەز،
نە قىزىق بار ومىردە ودان باسقا؟ – دەپ جاۋاپ بەرگەن.
ۇشىنشىدەن، ءمان دەگەن بولمىستى بولەك فەنومەن رەتىندە تۇڭعىش رەت قولدانعان قازاق عۇلاماسى شاكارىم قاجى.
ول:
جارالىس باسى – قوزعالىس،
قوزعاۋعا كەرەك قولعابىس.
جان دە، مەيلىڭ، ءبىر ءمان دە
سول قۋاتپەن بول تانىس.
الەمدى سول ءمان جاراتقان! – دەيدى.
وكىنىشكە وراي، بۇل رۋحاني فەنومەندەر ريەۆوليۋسيانىڭ كەسىرىنەن قازاق تانىمىنان ءوشىپ كەتتى. ەگەر وشپەگەندە بۇل تەرميندەر اكادەميالىق اينالىمعا ەنىپ كەتەر ەدى.
– فرانكل ءسۋيسيدتى توقتاتقان جالعىز عالىم دەپ ايتىلادى. ونىڭ سۋيسيدپەن بەل شەشىپ كۇرەسۋىنە نە تۇرتكى بولدى؟ تۋىسقانى قايتىس بولدى ما نەمەسە بالاسى سۋيسيدتەن ءولدى مە؟ الدە، باسقا جاعداي ما؟..
– فرانكل بار-جوعى وتىزدان اسقان شاعىندا عالىم رەتىندە مويىندالعان. تۇلعانى زاماننىڭ تالابى مەن الەۋمەتتىك شارتتارى تۋعىزادى دەگەن دە راس. ءومىردىڭ ءمانى جايلى جاس فرانكلدىڭ تولعانۋىنا سول كەزدەگى اۆسترياداعى الەۋمەتتىڭ كوڭىل كۇيى اسەر ەتتى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان بۇرىن اۆستريا-ۆەنگريا يمپەرياسى دۇركىرەپ، ەۋروپاعا ايبات شەگىپ تۇرعان. سوعىستان سوڭ يمپەريانىڭ اتى ءوشتى. داليعان تەرريتورياسى تالاۋعا ءتۇستى. گابسبۋرگتەر يمپەرياسىنىڭ تۋى جىعىلىپ، كۇنى باتتى. اتا قونىستاعى «اۆستريا رەسپۋبليكاسى» پۇشپاقتاي جەردى يەلەندى. كۇنى كەشە 60 ميلليون حالقى بار يمپەريادا 6 ميلليون ادام قالدى. الدىندا عانا «مىزعىماس يمپەريانىڭ ماڭگىلىك مۇددەسى ءۇشىن ءومىر سۇرەمىز! يمپەراتور ءۇشىن جان پيدا!» دەپ جالىنداعان اقسۇيەكتەر مەن گەنەرالدار نە ءۇشىن ءومىر سۇرەرىن بىلمەي قالدى. ءبارىنىڭ اسقاقتاعان كوڭىلى سۋ سەپكەندەي باسىلدى. نان پىسكەن كوكىرەكتە ماعىناسىز ۆاكۋم پايدا بولدى. باستارى قوسىلسا، «الاقانداي اۆستريادا ءومىر ءسۇرۋدىڭ نە ءمانىسى قالدى؟ قايدا بارىپ تىرشىلىك قىلامىز؟ پاتشا سارايى قۇلادى. اقسۇيەكتەر وتباسىنىڭ ەندى نە كەرەگى بار؟ ولار نەمەن اينالىسادى؟» دەگەندى تالقىلاي جونەلەتىن. ۆەناداعى وقۋ ورىندارى مەن مادەني وشاقتاردا قىزمەت ەتكەن قايراتكەرلەر وزدەرىن كەرەكسىز قالعانداي سەزىندى. ءومىر سۇرۋگە دەگەن قۇشتارلىق پىشاق كەسكەندەي تىيىلدى. رۋحاني قاسيەت جانشىلعان اتموسفەرادا سۋيسيد تامىر جايادى. وسى تۇستا الفرەد ادلەر باستاعان ۆەنا پسيحوتەراپياسىنىڭ ەكىنشى مەكتەبى قالاندى (ءبىرىنشىسى – فرەيدتىڭ پسيحواناليتيكاسى). فرانكلدىڭ دا وسى مەكتەپكە مۇشە بولاتىن سەبەبى سول: «نە ءۇشىن ءومىر سۇرەمىز؟ ومىرگە ىنتىق قىلاتىن نەگىزگى موتيۆ نە؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ تابۋ. فرانكل وسى سۇراقتارعا جاۋاپ تاپقاندا ۆەناداعى پسيحوتەراپيانىڭ ءۇشىنشى مەكتەبى – لوگوتەراپيا دەگەن اتپەن بوي كوتەردى. 1933-1937 جىلدارى وزىنە قول جۇمساماقشى بولعان 3 مىڭنان استام پاسيەنت كەلىپ قارالعان. فرانكل سولاردىڭ تۇگەلگە جۋىعىن ابىرويسىز اجالدان امان ساقتاپ قالدى.
– ۆيكتور فرانكل وسى سالاعا جان-تانىمەن كىرىسكەن مەزەتى قاي كەزەڭ؟
– وقيعا بىلاي بولعان: حح عاسىردىڭ باسىندا زيگمۋند فرەيد نەگىزىن قالاعان پسيحواناليز جاڭا عىلىم رەتىندە ەۋروپانى دۇرلىكتىرىپ جاتقان كەز. تۇپكى ساناعا سۇڭگۋدى مەڭگەرگەن بۇل ءىلىم زور جاڭالىق بولدى. بەيسانالى تۇردە جاسايتىن ىس-ارەكەتتى پسيحواناليزبەن تۇسىندىرۋگە تالپىنعان بۇل عىلىمعا فرانكل ەرتە قىزىققان. نەبارى 21 جاسىندا پسيحواناليز تۋرالى عىلىمي ماقالا جازىپ، ونى فرەيدكە جولداعان. فرەيد ونى بالاسىنباي، ماقالاسىن عىلىمي جۋرنالعا باستىرادى. فرانكل ونى جۇزبە-جۇز كورمەسە دە، تۇراقتى حات جازىسىپ تۇرادى. ايتا كەتەلىك، زيگمۋند فرەيد فرانكلدان 47 جاس ۇلكەن بولعان. ءبىر كۇنى فرانكل اقساقال فرەيدكە «مەن ءپسيحواناليزدى تەرەڭ وقىعىم كەلەدى. ءسىزدىڭ قاۋىمداستىققا مۇشە بولسام دەپ ەدىم» دەپ حات جازادى. فرەيد ونى پسيحواناليز قاۋىمداستىعىنىڭ باس حاتشىسى فەدەرنگە سىلتەيدى. فرانكل كەلىسىلگەن ۋاقىتتا عالىمنىڭ كابينەتىنە كەلەدى. كىرسە، فەدەرن ۇستەلىندە جازۋ جازىپ وتىر ەكەن. فرانكلدىڭ كىرگەنىن بىلسە دە، باسىن كوتەرمەستەن جۇمىسىن ىستەپ وتىرا بەردى. ونى باقىلاپ قانا تۇرعان فرانكلعا ۇزاق ۋاقىت كۇتكەندەي كورىنەدى. ءبىرازدان سوڭ فەدەرن «وتىر» دەپ يشارا جاسايدى. ءاي جوق، ءشاي جوق، گۇجىلدەگەن جۋان داۋىسىمەن: «ءيا، قۇرمەتتى فرانكل، قانداي نيەۆروز مازاڭدى الىپ جۇرگەن؟» دەپ تۇيەدەن تۇسكەندەي دۇڭك ەتكىزەدى. فرانكل سۇراققا بىردەڭەلەردى ايتىپ جاۋاپ بەرگەن بولادى. فەدەرن: «سەن بالا اۋەلى مەديسينالىق ينستيتۋتتى ءبىتىرىپ ال. سوسىن ماعان كەلەرسىڭ»، – دەيدى (فرانكل ول كەزدە مەدينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتى بولاتىن).
وسى ءساتتى لوگوتەراپيانىڭ دۇنيەگە كەلگەن ساعاتى دەسە دە بولعانداي. كەزدەسۋدەن فرانكلدىڭ كوڭىلى جەرمەن-جەكسەن بوپ شىعادى. جانىن قويارعا جەر تاپپاعان ول دۋنايدىڭ جاعاسىنا بارىپ، ەسىن جيناي الماي ارى-بەرى ءجۇرىپ الادى.
ءيا، نە بوپ قالدى سوندا فرانكلعا؟ فەدەرن نە ءبۇلدىرىپ قويدى؟ ول ويىن جيناقتاپ، كارتينانى قايتا ەلەستەتىپ تۇردى. «ءاي جوق، ءشاي جوق، «انا جەرگە وتىر دا، نيەۆروزىڭدى ايت» دەگەنى نەسى؟! ماقۇل، بۇل سونداي ءادىس دەلىك، سونىڭ وزىندە بۇل ىلىمدە ادامشىلىقتىڭ ۇشتىعى تۇگىل، پۇشتىعى دا جوق. كۇتتىرىپ قويعانى نەسى؟! ول ءۇشىن كەشىرىم دە سۇرامادى. ەڭ بولماسا، «ءىنىم، ون مينۋت كۇتە تۇرشى، جاراي ما، مىنا قاعازدى جازىپ تاستايىن» دەسە، نەسى كەتەتىن ەدى؟! نە اداممەن دۇرىس امانداسپايدى. «ءۇي ءىشىڭ قالاي، ءحالىڭ قالاي، وقۋىڭ قالاي؟ نە ءۇشىن پسيحواناليزگە قىزىعىپ ءجۇرسىڭ؟» دەگەننىڭ ءبىرى جوق. سوندا مەنى نيەۆروزبەن اۋىرعان سوڭ عانا سولارعا باردى دەپ تۇر ما؟! وسىنداي دا عىلىم بولا ما؟! سوندا ماعان نازار سالعاندا ادامدى ەمەس، تەك نيەۆروزدى كورىپ تۇر ما؟! بۇلار ادامدى ەمەس، نيەۆروزدى زەرتتەۋمەن اينالىسا ما؟!» دەگەن سۇراقتارمەن باسى قاتىپ تۇردى. وسىلايشا فرانكل ادامعا زات دەپ قارايتىن رەدۋكسيونيزممەن تۇڭعىش رەت بەتپە-بەت كەلەدى.
– ءححى عاسىر «فرانكلتانۋ عاسىرى» بولادى دەگەن پىكىردى ەستىپ ەدىك. ونىڭ سەبەبى نەدە؟
– بۇل جەردە ماسەلە – فرانكلدا ەمەس، جويىلىپ بارا جاتقان قۇندىلىقتار مەن ار-ۇيات فەنومەنىندە. ەگەر قوعامدا قۇندىلىقتار ناسيحاتتالىپ، رەدۋكسيونيزمنىڭ ىقپالى السىرەسە فرانكلمەن دە، ونىڭ ىلىمىمەن دە ەشكىمنىڭ ءىسى بولمايدى. ال ادامعا زات سياقتى قارايتىن تاسجۇرەك قوعام ورناعاندا ادامدار لوگوتەراپيانى ينستينكتى تۇردە تاۋىپ الادى. سوندىقتان رەدۋكسيونيزمنەن ىعىر بولعان ەلدەردىڭ ءبارى فرانكلدىڭ ءىلىمىن كوتەرە بەرەدى. لوگوتەراپيانىڭ قازاقستاندا پايدا بولعانىنا تاڭعالاتىن تۇكتە جوق. بۇل زاڭدى قۇبىلىس.
– ۆ.فرانكل جايلى مالىمەتتى قازاق وقىرماندارى ەندى-ەندى ءبىلىپ جاتىر. بۇل كىتاپ اۆتوردىڭ قانداي شىعارمالارىنا سۇيەنىپ جازىلدى؟
– فرانكلدىڭ وتىزدان استام كىتابى بار. ءبىراق ولار ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرىپ وتىرادى. فرانكل 93 جىل جاساعان ادام. ول ەسەيگەن سايىن ءمان تۋرالى تانىمى دا تەرەڭدەي بەرگەن. سوعان وراي ويلارى دا ورىستەي بەردى. ءبىز نەگىزىنەن «ومىردەن ءمان ىزدەگەن ادام»، «ەستىلمەيتىن جانايقاي»، «مانگە قالاۋ»، «ماعىناسىز ءومىردىڭ ازابى»، «ءتۇپساناداعى ءتاڭىر» جانە بۇدان بولەك اركەزدە جاريالانعان عىلىمي ماتەريالداردان قازاق تىلىنە اۋدارىپ الدىق.
– فرانكل فرەيديزمگە نەگە قارسى شىقتى؟ ءپسيحواناليزدىڭ قانداي كەمشىلىكتەرىنە توقتالادى؟ ونى لوگوتەراپيا ارقىلى قالاي تۇسىندىرەدى؟
– ءبىز قارسى بولدى دەگەن ءسوزدى قولدانبايمىز. دۇرىسى، ونى قالاي سىنادى بولۋى كەرەك. فرەيد ادامنىڭ ترانسەندەنتتى قابىلەتىن مۇلدە نازارعا الماعان. ونىڭ ماعىناسى ادام رۋحاني قايراتىنىڭ ارقاسىندا عايىپقا سامعاپ، باسقا الەمنىڭ ەسىگىن اشۋعا قابىلەتتى. بۇدان بولەك ءپسيحواناليزدىڭ «ادامدى ومىردە جەتەكتەۋشى فەنومەن – قۇمارلىق» دەگەن تەوريانى تاس-تالقان قىلعان. لوگوتەراپيا ونى بىلاي تۇسىندىرگەن. قۇمارلىق ىشتەن جۇلقيدى، ال ءمان ماگنيت سياقتى الىستان تارتادى. ءبىز وسى يدەياعا جابىق جۇمىرتقا مىسالىن بەردىك. پسيحواناليز بويىنشا سارى ۋىز بىتەۋ جۇمىرتقانىڭ ىشىندە قۇمارلىعىن قاندىرىپ جاتا بەرەدى. ءبىراق ولاي جاتا بەرسە ءبىر كۇنى ول شىرىگەن جۇمىرتقاعا اينالادى. لوگوتەراپيا بويىنشا تاۋىق سارى ۋىزدى سىرتقا تارتۋشى – ءمان رولىندە. سارى ۋىزبەن تاۋىق ورتاق گورمونياعا تۇسكەندە بالاپان پايدا بولىپ، تىسقا جارىپ شىعادى. ادام دا تۋرا سولاي. ءبىرىنشى وسى دۇنيەگە پەندە بولىپ تۋىلادى. سوسىن رۋحاني تۇلعاعا اينالىپ، ترانسەندەنتتى الەمگە قادام باسادى.
– بۇل كىتاپتا فرانكلدىڭ تۇجىرىمدارىن قازاق اڭىز-مىسالدارىمەن تۇزدىقتاپ وتىرىپسىزدار. قازاقى دۇنيەتانىم مەن فرانكل تۇجىرىمدارى قالاي قابىسادى ەكەن؟
– بۇنىڭ جاۋابى وتە وڭاي. سەبەبى فرانكل 5 جاسقا تولماي ءتاۋراتتى جاتقا سوققان. بۇكىل پايعامبارلار قيسساسىن جاتقا بىلگەن. ءوزىنىڭ ءومىرىن دە قيسساداعى قاھارماندارمەن سالىستىرىپ لەكسيا وقىعان. ودان بولەك يۋموردى وتە جاقسى كورگەن. نەشە ءتۇرلى انەكدوتتار ايتاتىن بولعان. ول ونى بىلاي تۇسىندىرگەن. يۋمور ادامعا عانا بەرىلگەن نىعمەت. بىردە ءبىر ايۋان ءوزىنىڭ كەمدىگىنە ءوزى كۇلە المايدى. ادام عانا ءوزىن ءاجۋالاپ، يۋموردىڭ كومەگىمەن كەم كەتىگىن رەتتەپ، ءوزىن تاربيەلەي الادى دەگەن. بۇل تۇرعىدان الساق قازاق اۋىز ادەبيەتىندەگى اڭىزدار مەن قيسسالار شامادان تىس كوپ. ولاردىڭ كوپتىگى سونداي، ءتىپتى، فرانكلدىڭ ءوزى وقىسا تاڭقالار ەدى. سوندىقتان لوگوتەراپيانىڭ قازاقشاسى ءتۇپنۇسقادان الدەقايدا مازمۇندى، الدەقايدا قىزىقتى دەپ سانايمىز.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
اڭگىمەلەسكەن توقتارالى تاڭجارىق
