تەرىس كوزقاراسقا كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ءوزى كىنالى
سۇحباتىندا پەتەر سۆويك ءپۋتيننىڭ «نازاربايەۆقا دەيىن قازاق جەرىندە مەملەكەت پەن شەكارا بولماعان» دەگەن ايگىلى ءسوزىن تاعى ءبىر قايتالاپ ءوتىپتى.
ءوزىن بىلگىر ساياساتتانۋشى سانايتىن پەتەر سۆويك بۇلايشا بۇرا تارتۋىن تۇسىنە المادىق. ول ءومىر بويى قازاق جەرىندە تۇرىپ، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىلىگىن نازاربايەۆ داۋىرىمەن شەكەتەۋى اقىلعا سىيماسى انىق.
كوزى اشىق، قازاقتىڭ تاريحىن وقيدى-اۋ دەگەن پەتەر سۆويكتىڭ ءوزى بۇلاي دەپ وتىرسا، قاراپايىم باسقا ۇلتتىڭ وكىلدەرى نە دەمەيدى؟
– كەز كەلگەن ادام اكە-شەشەسىز بولمايتىنى سەكىلدى قازاقتاردىڭ وتكەن تاريحىنان باس تارتپايتىنى انىق. كەز كەلگەن حالىقتىڭ وتكەن تاريحي جولى ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەتىن فاكتور. سول سياقتى كەڭەستىك جۇيە كەزىندەگى وتكەن تاريحتان تولىقتاي باس تارتۋ دۇرىس ەمەس. ونى تاريح بەتىنەن جۇلىپ تاستاي الامايسىڭ. ءقازىر كەيبىرەۋلەر قازاقستان ۇلىتتىق، نارىقتىق-ەكونوميكاعا بەت بۇرعانىن العا تارتىپ، ءبارىن جاڭادان، اق پاراقتان باستاعاندى ءجون ساناپ ءجۇر. بۇل دۇرىس ەمەس. كەڭەس زامانىندا شاشىلىق پەن رەپرەسسيادان باسقا ەشتەڭە بولماعان سياقتى، – دەپ سۆويك مىرزا قىنجىلىسىن ءبىلدىرىپتى.
ءيا، قازاق قوعامىندا كەڭەستىك زامانىنداعى قۇندىلىقتارعا قارسى كوڭىل كۇيدىڭ بار ەكەنى جاسىرمايمىز. ءبىراق مۇنداي كوزقاراس اياق استىنان اسپاننان تۇسكەن جوق قوي. بۇل كوزقاراستى سول كەزدەگى كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ءوزى تۋىنداتقانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
كەڭەس زامانىندا قازاقتىڭ باسىنان تالاي ناۋبەت ءوتتى. مۇنى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ۇلت مۇددەسىن ءۇشىن كۇرەسكەن قانشاما زيالىلارىمىز رەپرەسسياعا ۇشىراپ، اتىلدى. ودان كەيىن قولدان جاسالعان اشتىق. قىرعىن سوعىس. قازاق ءتىلىن ۇمىتۋعا اينالعاندا تاۋەلسىزدىگىمىزگە يە بولىپ، قۇداي ساقتاپ قالدى.
پەتەر سۆويككە سالساق وسىنىڭ ءبارىن وپ-وڭاي ۇمىتا سالۋىمىز كەرەك ەكەن. بۇل مۇمكىن ەمەس قوي، اكەم-اۋ.
كەرەك دەسەڭىز، كەڭەستىك جۇيەگە قاتىستى مۇنداي كوزقاراس جالعىز قازاقستاندا عانا ەمەس، بۇكىل پوستكەڭەستىك ەلدەردى كەزىپ جۇرگەنىن پەتەر سۆويك نەگە تۇسىنبەيدى؟
پەتەر سۆويككە سالساق، بىزدەر رەپرەسسيا مەن اشتىققا ۇشىراعانداردىڭ (جارايدى سوعىستى ايتپاي-اق قويالىق) توگىلگەن قانىن وپ-وڭاي ۇمىتىپ، كەڭەس زامانىندا قالىپتاسقان قۇندىلىقتاردى ارى قاراي دارىپتەي بەرۋىمىز كەرەك ەكەن. بۇلاي بولا ما؟ بولمايدى.
«جاڭا قازاقستاندا» كەڭەستىك قۇندىلىقتارعا ورىن جوق
كەڭەس زامانىندا ءار قازاق وتباسىنىڭ جۇرەگىنە جارا سالىندى. ءقازىر كەز كەلگەن قازاقپەن شۇيىركەلەسە قالساڭ، الگى ادامنىڭ ارعى اتالارى رەپرەسسياعا ۇشىراعان، بولماسا، اشارشىلىق كەزىندە ەلدە باس ساۋعالاپ كوشكەنىن جىرداي قىلىپ ايتىپ بەرەدى.
ءتىپتى، قالادا تۋىپ، قالادا وسكەن ورىس ءتىلدى قازاقتاردىڭ وزدەرى العاشقى پاتەرىن قانداي يت-قورلىقپەن العانىن ورىس تىلىندە جانى كۇيزەلە وتىرىپ ايتىپ بەرەتىنىن كىمدە بولسا بىلەدى.
كەڭەس زامانىندا قازاقتاردىڭ الماتى مەن ءىرى قالالاردا پاتەر كەزەگىندە جىلدار بويى تۇرىپ، باسپاناعا ارەڭ قول جەتكىزگەنى جاسىرىن ەمەس. مۇنى پەتەر سۆويك جاقسى بىلەدى. سونى بىلە تۇرا "كەڭەستىك جۇيەنىڭ قۇندىلىقتارىن ۇمىتقىلارىڭ كەلەدى" دەپ رەنىش ايتۋى ورىنسىز.
دەمەك قازاقتاردىڭ سول ءبىر كەزەڭدى اڭساپ، ارماندايتىنداي، قيماستىقپەن ەسكە الاتىنداي ەشقانداي قۇندىلىق جوق. وسىدان كەيىن كەڭەستىك جۇيە كەزىندەگى قۇندىلىقتاردى قالاي دارىپتەيمىز؟
جەرگىلىكتى مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتى الالاۋ، ۇدايى تومەنشىكتەتىپ وتىرعان كەڭەستىك جۇيەنى دارىپتەپ، «جاڭا قازاقستاندى» قۇرۋ مۇمكىن بە؟ ارينە، مۇمكىن ەمەس. اربىردەن سوڭ بۇل ءوز-وزىڭدى قورلاۋ عوي.
راس، كەڭەس زامانىندا حالىقتىڭ تۇرمىستىق جاعدايى بىردەي، جاقسى بولدى. اش قالىپ، كوشتەن قالعان ادام بولمادى.
سۆويك سياقتىلارعا سالساق، قارىنىمىزدىڭ تويعانىنا ءماز بولىپ، سول كەزەڭدى كۇندە ەسكە الىپ ءجۇرۋىمىز كەرەك كەرەك ەكەن.
سوندا امىرشىل-اكىمشىل جۇيە وتكەن عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىنداعى اشتىقتى «كەڭەس زامانىندا قارىنىمىز تويدى» دەپ ۇزاق جىل ايتىپ ءجۇرۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرعان با دەپ قالاسىڭ؟..
وسى رەتتە پەتەر سۆويككە مۇنداي يدەولوگياعا قازاقتىڭ «قارىنىمنىڭ اشقانىنا ەمەس، ءقادىرىمنىڭ قاشقانىنا جىلايمىن» دەگەن ءبىر عانا ماقالى جىلدار بويى انتيۆيرۋس بولعانىن ەسكەرتەمىز.
اربىردەن كەيىن كەڭەس زامانىندى ورىن العان سۇمدىق ارەكەتتەر مەملەكەتتى نىعايتۋعا ەشقانداي موتيۆاسيا بولمايدى. سۆويكتىڭ ءسوز اۋانىنان بيلىكتىڭ الداعى 9 مامىردا اسكەري پاراد ۇيىمداستىرماۋىنا قاتتى رەنىشتى ەكەنىن بايقاعانداي بولدىق.
اسكەري شەرۋ وتكىزۋ ول - ەشقاندايدا قۇندىلىق ەمەس. ەگەر سۆويك اسكەري شەرۋدى كورۋگە قاتتى قۇمارتسا، ماسكەۋگە بارىپ كورىپ كەلۋىنە بولادى عوي.
اسكەري شەرۋ ول - سوعىستىڭ سيۆولى. ءقازىر سوعىستىڭ سيۆولى وركەنيەتكە ۇمتىلعان ەل ءۇشىن قۇندىلىق بولماۋى كەرەك. سۆويك مىرزا وسىنى ءتۇسىنۋى ءتيىس.
ەگەر ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە مەرت بولعان اتالارىمىزدى ەسكە الىپ، قۇران وقىتىپ، اس بەرسەك، مۇنىمىز دا سۆويك سياقتىلارعا ۇنماۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءوز بىلگەنىمىزشە ارەكەت ەتە بەرۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەتپىز.
نۇرلان جۇماحان، جۋرناليست.
