ارتىنشا-اق سانكت-پەتەربۋرگتەگى ءى پەتر اتىنداعى انتروپولوگيا جانە ەتنوگرافيا مۋزەيى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ەفيم رەزۆاننىڭ كۋنستكامەرادا كەيكى باتىردىڭ باس سۇيەگى بار ەكەنىن، ەگەردە جوعارى باسشىلىق تاراپىنان جارلىق شىعارىلىپ، نۇسقاۋ بەرىلەتىن بولسا، قايتارىلاتىنىن مالىمدەگەنى ايتىلدى. ءبىراق، ول: «بىزدە كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگى ساقتالماعان»، – دەپتى.
جالپى، وتارلاۋشى ەلدەردىڭ داستۇرىندە وتار بولىپ، ارتىنان تاۋەلسىزدىك العان ەلدەرگە مادەني-رۋحاني قۇندىلىقتارى مەن جادىگەرلىكتەرىن قايتارۋ ءۇردىسى بار. كەزىندە ۇلىبريتانيا دا، فرانسيا دا، نيدەرلانديا دا سويتكەن. بۇل – وركەنيەتتىلىك پەن مادەنيەتتىلىك بەلگىسى.
تاريحي دەرەكتەردە كەنەسارىنىڭ 1847 جىلى قىرعىز جەرىندەگى كەكىلىك-سەڭگىر اڭعارىندا ۇستالىپ، جامبى اۋىلىندا ولتىرىلگەنى، دەنەسى سوندا قالدىرىلىپ، باس سۇيەگىنىڭ ومبىداعى ءباتىس-سىبىر ايماعىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى، كنياز پەتر گورچاكوۆقا اپارىپ بەرىلگەنى ايتىلادى.
ال، كەيكى باتىر 1919 جىلى امانگەلدى يمانوۆ قايتىس بولعانان كەيىن كەڭەس وكىمەتىنەن قۋعىن كورىپ، ءبىراز جىل ۇلىتاۋ مەن قىزىلقۇمدا بوي تاسالاعان. 1923 جىلى كوميسسار الەكساندر توكاريەۆتىڭ بەرگەن ۋادەسىنە سەنىپ، وعان جولىعۋعا كەلەدى.
الايدا، توكاريەۆتىڭ ارام نيەت-پيعىلىن سەزىپ قويىپ، ونى سول جەردە اتىپ تاستايدى. وسىدان كەيىن قىزىل اسكەرلەر كەيكىنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، ءتۇن ىشىندە ابايسىزدا قولعا تۇسىرەدى. قورلاپ ءولتىرىپ، ەكى قولىن كەسىپ، باس سۇيەگىن ورىنبورعا جىبەرەدى. 1926 جىلى قازاقستاننىڭ استاناسى قىزىلدورداعا كوشىرىلۋىنە بايلانىستى باتىردىڭ باس سۇيەگى سانكت-پەتەربورعا جونەلتىلەدى.
كوپشىلىك حاباردار، كەنەسارى مەن كەيكىنىڭ باس سۇيەكتەرىن ەلگە قايتارۋ جايى تالايدان قوزعالىپ كەلەدى. وسىعان بايلانىستى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سانكتپەبەرۋگتەگى باس كونسۋلدىعى سۇراۋ سالىپ جازعان حاتقا 2004 جىلدىڭ 4 قاراشاسىندا كۋنستكامەرانىڭ (ياعني، رەسەي عىلىم اكادەمياسىنا قاراستى انتروپولوگيا جانە ەتنوگرافيا مۋزەيى) ديرەكتورى يۋريي چيستوۆ پەن انتروپولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ۆالەريي حارتانوۆيچ: «ءبىزدىڭ مۋزەيدە كەنەسارى قاسىموۆتىڭ باس سۇيەگى جانە وعان قاتىستى ەشبىر قۇجات-قاعازدار ساقتالماعان» دەپ جاۋاپ بەرگەن. بۇدان باسقا دا سۇراۋ سالۋ مەن ىزدەۋ ارەكەتتەرى بولعان. كەزىندە گازەتتەردە جازۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي مەن جۋرناليست-جازۋشى دۋمان رامازاننىڭ كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگىن ىزدەپ رەسەيدىڭ ءبىرقاتار جەرلەرىن شارلاعاندارى تۋرالى جازىلىپ، ەكەۋىنىڭ جولجازبالارى جاريالاندى.
بۇعان قوسا، كۋنستكامەرانىڭ جوعارىدا اتى اتالعان ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ەفيم رەزۆان «ازاتتىق» راديوسىنىڭ تىلشىسىمەن بولعان سۇحباتىندا: «مۇنداي جادىگەرلىكتەردى ەرميتاجدان ىزدەۋ بوس اۋرەشىلىك. ادەتتە ونداي زاتتار تەك كۋنستكامەرادا عانا ساقتالادى. مەنىڭ بىلەتىنىمدەي، كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگى بىزدە جوق. ەندەشە، ونى باسقا جاقتان ىزدەۋ كەرەك» دەگەن پىكىر بىلدىرگەن.
وسى ورايدا مەن كورنەكتى اقىن، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ۇلىقبەك ەسداۋلەت ايتىپ جۇرگەن مىنا ءبىر دەرەكتى كوپشىلىكتىڭ قاپەرىنە سالىپ، ىزدەۋشىلەردىڭ نازارىنا ۇسىنعىم كەلەدى.
ۇلىقبەك بۇل دەرەكتى سوناۋ 90-جىلداردىڭ اياعىندا اتىراۋعا بارعاندا بەلگىلى دراماتۋرگ بەرىك قورقىتوۆتان ەستىپتى. بەرىك اقساقالعا ونى ەرتەرەكتە ورىستىڭ تانىمال اقىن-جازۋشىسى سەرگەي ماركوۆ ايتقان كورىنەدى.
سەرگەي نيكولايەۆيچ ماركوۆ 1920 - 25 جىلدارى قازاقستانداعى اقمولا، پەتروپاۆل قالالارىندا تۇرىپ، جەرگىلىكتى گازەتتەردە جۇمىس ىستەگەن. قازاق دالاسى جايىندا «گورياچيي ۆەتەر» دەگەن ولەڭ جازعان اقىن. ول ءارى ءسىبىر، قازاقستان، ورتالىق ازيانىڭ تالاي جەرلەرىن ارالاپ، كوپتەگەن تانىمدىق دۇنيەلەر تۋدىرعان ساياحاتشى، تاريحشى جانە ەتنوگراف.
سول ايتقان سەرگەي ماركوۆ بىردە سوعىستان كەيىنگى كەزەڭدە تاريحي-ەتنوگرافيالىق ماتەريالدار جيناۋ ماقساتىمەن ور قالاسىنداعى ولكەتانۋ مۋزەيىنە بارادى. (ور ەمەس ومبى قالاسى بولۋى مۇمكىن. – ءا.ا.) سوندا مۋزەي ديرەكتورىنىڭ الدىنان ادامنىڭ باس سۇيەگىنەن جاسالعان كۇلسالعىشتى كورەدى. ماركوۆ تاڭىرقاپ قاراپ قالعاندا مۋزەي ديرەكتورى: «بىلەسىز بە، بۇل قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگى» دەپ ماقتانادى. جازۋشى كۇلسالعىشتى اينالدىرا قاراپ، قايتا ورنىنا قويادى. ءسويتىپ، بارعان شارۋاسىن تىندىرىپ، كەرى قايتىپ كەتەدى.
جولى ءتۇسىپ، ەكىنشى رەت بارعاندا مۋزەي ديرەكتورىنىڭ الدىنان باياعى كۇلسالعىش باس سۇيەكتى كورمەيدى. ديرەكتوردان: «ەكسپونات كۇلسالعىشتى قايدا جىبەردىڭىز؟» دەپ سۇراعاندا ول: «بالەسىنەن اۋلاق، قۇرتىپ، كوزىن جويىپ جىبەردىم!» دەيدى.
سويتسە سول تۇستا «پراۆدا» گازەتىندە كەنەسارى حاندى قارالاعان ماقالا شىعىپ، ۇلكەن شۋ بولىپ جاتقان ەكەن. (مۇندا اڭگىمە 1950 جىلعى 25 جەلتوقساندا «پراۆدا» گازەتىندە جارىق كورگەن ت.شويىنبايەۆ، ح. ايداروۆا جانە يا. ياكۋنين جازعان «زا ماركسيستكو-لەنينسكوە وسۆەششەنيە يستوريي كازاحستانا» دەپ اتالاتىن ماقالا تۋرالى بولىپ وتىر. ول ماقالادا تاريحشى ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ «قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىندا» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگى سىنالىپ، كەنەسارى باستاعان كوتەرىلىسكە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس ەمەس، كەرىسىنشە: «ۇستەم تاپتىڭ مۇددەسىن كوزدەگەن فەودالدىق-مونارحيالىق كوتەرىلىس» دەگەن باعا بەرىلگەن ەدى. – ءا.ا).
جازۋشى-دراماتۋرگ ب. قورقىتوۆ وسى اڭگىمەنى ايتا كەلىپ: «جىگىتتەر كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگىن ىزدەپ، بوسقا ارامتەر بولىپ ءجۇر. ول الگىندەي جەتەسىزدىڭ كەسىرىنەن جويىلىپ، قۇرتىلعان عوي» دەپتى. بۇل دەرەك قانشالىقتى راس؟ ناقتى دالەلدەر بولماعان سوڭ وعان «پالەندەي» دەپ پىكىر ايتۋ قيىن.
وسى ايتىلعاندارعا قوسار تاعى ءبىر ءجايت، 2014 جىلعى قازاندا استاناداعى ل.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى «الاش» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى سۇلتانحان اققۇل ۇلى «مەگاپوليس» اپتالىعىنا كولەمدى ماقالا جازىپ، وندا ءبىرقاتار تىڭ دەرەكتەر مەن مالىمەتتەردى كەلتىردى. ونىڭ ومبىلىق ولكەتانۋشى اندرەي پالاشەنكوۆ پەن جازۋشى سەرگەي ماركوۆتىڭ جازبالارىنا سۇيەنىپ ايتۋىنا قاراعاندا، كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگى 40-جىلدارعا دەيىن ومبىنىڭ ولكەتانۋ مۋزەيى قورىندا ساقتالىپ، كەيىننەن كۋنستكامەراعا جىبەرىلگەن.
ودان ەتنوستار مەن ادامنىڭ پايدا بولۋى عىلىمي-زەرتەتۋ ينسيتيتۋتىنا ءوتىپ، ءارى قاراي رەسەيدىڭ گوحراناسىنا تاپسىرىلعان. مۇنى 2003 جىلى ءبىر باسىلىمعا بەرگەن سۇحباتىندا كسرو -نىڭ مۋزەي قورىن ۇزاق جىل باسقارعان اكادەميك يۋريي حوروشيلوۆ ايتىپتى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، باس سۇيەكتىڭ ماڭدايشاسىنا ءمور باسىلعان ەدى دەسەدى. سوعان قاراعاندا، وسىلاي رەسمي تۇردە مەملەكەتتىڭ باقىلاۋىندا بولعاندىقتان، ونىڭ الدەكىمنىڭ وتىنىشىمەن كۇلسالعىشقا اينالۋى ەكىتالاي.
راسىندا دا، گوحراناعا تاپسىرىلعان بولار دەگەنگە سەنەيىن دەسەڭ، گوحرانا تۋرالى ەرەجەنىڭ 1،7-تارماعىندا بۇل مەكەمەدە: «تەك التىن، كۇمىس، پلاتينا، پاللاديي، يريديي، روديي، رۋتەنيي جانە وسميي سياقتى اسا قىمبات مەتاللدار ساقتالادى» دەپ كورسەتىلگەن. سوندىقتان «ونداي قىمبات مەتالعا جاتپايتىن كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگى قالايشا گوحراناعا تاپسىرىلعان؟» دەگەن سۇراق تۋادى.
بۇل رەتتە 1986 جىلعى الماتىداعى ايگىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كەيىن كگب-نىڭ ۇسىنىسىمەن كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگى «ءتۇپتىڭ تۇبىنە» جىبەرىلگەن دەگەن دە بولجام ايتىلادى.
جوعارىدا ايتىلعان بەرىك قورقىتوۆ اقساقال ومبى مۋزەيى دەگەندى ور قالاسىنىڭ مۋزەيى دەپ قاتە ەستىگەن بولۋى دا ىقتيمال.
«ايتپاسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى». رۋسلان شەربايەۆ دەيتىن ارحەولوگ Caravan.kz مەديا-پورتالىنا بەرگەن سۇحباتىندا: «كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگى توڭىرەگىندەگى اڭگىمەنىڭ ءبارى اڭىز بەن قاۋەسەت. نەگىزىنەن، جوڭعارلارمەن شايقاسقان قازاق، قىرعىز جانە قاراقالپاق حالىقتارىنىڭ سالت-داستۇرىندە حاننىڭ باسىن الۋ ادەتى بولماعان. سول ءۇشىن كەنەسارىنىڭ سۇيەگىن قىرعىز جەرىنەن ىزدەۋ كەرەك» دەگەندى ايتىپتى.
ورىستاردىڭ وزدەرىنىڭ: «ءۇمىت سوڭىنان ۇزىلەدى» دەگەن ءتامسىلى بار عوي. سول ايتپاقشى، تىلەكتەس جۇرت قازاقتىڭ بوستاندىعى مەن بىرلىگىن كوكسەگەن سوڭعى حان كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگى رەسەيدىڭ الدەبىر تۇكپىرىنەن تابىلىپ قالار دەگەن ۇمىتتە. ەندەشە، قازاقستان ۇكىمەتى باسشىسىنىڭ سۇراۋ سالىپ، وعان رەسەي پرەمەر-مينيسترىنىڭ ۋادە بەرۋى ءىستىڭ جاڭا سيپاتتا قولعا الىنىپ، ناتيجەلى بولۋىنا ىقپال ەتەدى دەگەن ويدامىز.
اشىربەك امانگەلدى
دەرەككوزى: «الماتى اقشامى» گازەتى
