ماقسات – اقبوكەندى قۇتقارۋ
بۇل جانۋاردىڭ تۇرپاتى ەرەكشە. كوزى مەن تۇمسىعى شىعىڭقى، ءمۇيىزى تولقىندانعان. بۇگىندە بۇل جانۋار جوعالۋدىڭ الدىندا تۇر. اقبوكەندەردى ساقتاۋ قاۋىمداستىعىنىڭ دەرەگىنشە ورتا ازيادا ءازىر 260 مىڭ اقبوكەن قالعان، ونىڭ كوپشىلىگى، ناقتىلاپ ايتقاندا – 152 600 اقبوكەن قازاقستان اۋماعىن مەكەن ەتەدى.
اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ دەرەگىنشە اقبوكەندەردىڭ جاپپاي قىرىلۋى العاش 1981 جىلى بولدى. سول جىلى 100 مىڭ اقبوكەن قىرىلىپ قالعان. 1984 جىلى– 200 مىڭ، 1988 جىلى – 450 مىڭعا جۋىق اقبوكەن ارام ولگەن.
اقبوكەندەرگە براكونەرلىك تە ۇلكەن ءقاۋىپ ءتوندىرىپ وتىر. سايعاقتاردى اۋلاۋعا قازاقستاندا زاڭ جۇزىندە تايىم سالىنعانمەن، بۇعان قۇلاق اسىپ جاتقان براكونەرلەر جوق.
اقبوكەننىڭ قۇندى جانۋار. تەرىسى دە، ەتى دە، ءمۇيىزى دە قىمبات. اقبوكەننىڭ ءمۇيىزى اسىرەسە قىتايدا ەرەكشە سۇرانىسقا يە. بۇلاردى ءتۇرلى دارى-دارمەك جاساۋدا پايدالانادى.
كسرو قۇلاعالى بەرى براكونەرلەر باقىلاۋسىز كەتتى. ءازىر اقبوكەندەرگە قىرعيداي ءتيىپ جاتقان بۇلارعا توقتاۋ سالار تۇساۋ بولماي تۇر.
سالدارىنان تاۋەلسىزدىك العان تۇستان 2003 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا اقبوكەندەر سانى ميلليوننان 20 مىڭعا دەيىن نەمەسە 50 ەسەگە ازايدى. 2004 جىلى ۇكىمەت بۇل باعىتتا ءبىرقاتار شارا قابىلداپ، سونىڭ ناتيجەسىندە 2015 جىلى اقبوكەندەر پوپۋلياسياسى 295 مىڭعا ءوستى. الايدا ءدال سول جىلى ورىن العان ىندەتتىڭ كەسىرىنەن 150 مىڭ اقبوكەن قىرىلىپ قالدى.
اقبوكەندەردى ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا «كاسپيي قۇبىر كونسورسيۋمى-ك» اق مالىمەت تاراتاتىن ارنايى قۇرىلعىسى بار زاماناۋي قارعىباۋلار ساتىپ الۋعا 40 ملن. تەڭگەدەن اسا قارجى ءبولدى. اتالعان قۇرىلعىنىڭ كومەگىمەن كاسپيي ماڭىنداعى اقبوكەندەردى باقىلاپ وتىرۋعا مۇمكىندىك تۋادى.
جوبانى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن قازاقستانداعى بيوالۋاندىلىقتى ساقتاۋ قاۋىمداستىعى (قبسق) جۇزەگە اسىرۋدا.
– كاسپيي قۇبىر كونسورسيۋمىنىڭ اقبوكەندەردى امان الىپ قالۋعا سەپتەسەتىن مۇنداي جوباعا قاتىسۋى كومپانيا ءۇشىن ۇلكەن ابىروي. بۇل ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. 2016 جىلى ءبىز بۇل ماقساتقا – 21 ملن. تەڭگە، 2017 جىلى – 27 ملن. تەڭگە بولدىك. اتالعان قاراجاتقا اقبوكەندەردى زەرتتەۋمەن جانە ساقتاۋمەن اينالىساتىن ماماندار وزدەرىنە قاجەتتى تەحنيكالىق قۇرىلعىلار ساتىپ الدى، – دەيدى بۇل رەتتە «كقك-ك» اق باس ديرەكتورىنىڭ ق ر ۇكىمەتىمەن بايلانىس بويىنشا ورىنباسارى قايىرگەلدى قابىلدين (سۋرەتتە).
جاڭا 30 قارعىباۋ
اقبوكەندەردى قورعاۋدا جاڭا تەحنولوگيالارعا يەك ارتقان اسا ماڭىزدى. سوڭعى 8 جىل بويىنا تابيعاتتى قورعاۋ ۇيىمدارى جانۋارلاردى سپۋتنيك ارقىلى باقىلاۋ جۇيەسىن قولدانۋدا. وسىنىڭ ارقاسىندا سوڭعى جىلدارى براكونەرلىك ەكى ەسەگە ازايعان.
بىلتىرعى جىلى ينسپەكتورلار اقبوكەن اۋلاعان 50 جايتتى تىركەۋگە الىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە 1419 ءمۇيىز تاركىلەندى. وتكەن جىلدىڭ سوڭعى ءۇش ايىندا 6 براكونەرلىك وقيعاسى انىقتالىپ، 122 اقبوكەننىڭ ەتى تاركىلەندى.
اتالعان ادىستىك تيىمدىلىگىن ەسكەرگەن كقك «Globalstar» مەن «Iridium» سپۋتنيكتىك جۇيەلەرى جانە Sirtrack/Lotek ۇلگىسىندەگى مالىمەت تاراتقىش قۇرىلعىسى بار 30 جاڭا قارعىباۋ ساتىپ الۋ تۋرالى شەشىمگە كەلدى. مۇنداعى ءبىر ەسكەرەتىن جايت IridiumCollar G5C 175E (SolarAssist – Sirtrack) قارعىباۋى كۇننەن قوسىمشا قۋات الاتىن الەمدەگى العاشقى قۇرىلعى.
قارعىباۋلاردى اقبوكەندەرگە كيگىزۋ جۇمىستارى كاسپيي ماڭىنداعى اقبوكەندەر پوپۋلياسياسىن ساقتاۋ جانە كوبەيتۋدە نەگىزگى وپەراتور رەتىندە تاڭدالىپ العان – قبسق قوعامدىق ۇيىمىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن جۇرگىزىلەدى.
وسىنىڭ ناتيجەسىندە ماماندار الداعى ەكى جىل بويىنا اقبوكەندەر ميگراسياسىن باقىلاۋعا الىپ، كۇزەت شارالارىن كۇشەيتەتىن بولادى. بۇدان الىنعان مالىمەتتەر تيىسىنشە اقبوكەندەر پوپۋلياسياسىنا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان ءتۇرلى اۋرۋ-سىرقاۋدى انىقتاۋعا جول اشادى.
قبسق ماماندارى ءار اپتا سايىن سپۋتنيكتىك قارعىباۋلار كومەگىمەن سايعاقتاردىڭ ورنالاسۋ كارتاسىن جاسايدى. وسىنىڭ ارقاسىندا بەتپاقدالاداعى سايعاقتاردىڭ سانىنا كوبەيتۋگە جول اشاتىن ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتاردىڭ جەلىسى كەڭەيدى.
سونىمەن قاتار ەلىمىزدە العاش رەت سايعاقتاردىڭ كوشىپ-قونۋى مەن جايىلىم جەرىن قورعايتىن ىرعىز-تورعاي-جىلانشىق ەكولوگيالىق ءدالىزى پايدا بولدى.
اقبوكەندەردىڭ ورنالاسۋ اۋماعىن انىقتايتىن دەرەكتەر ولاردىڭ سانىن ساقتاپ قالۋدا اسا ماڭىزدى. بۇل تاراپتا ۇنەمى اقپارات الماسىپ وتىراتىن «وحوتزووپروم» تابيعاتتى قورعاۋ مەكەمەسىنىڭ ينسپەكتورلارى اقبوكەندەر مەكەن ەتەتىن ۇلانعايىر اۋماقتى كۇزەتۋدىڭ جوسپارىن جۇيەلى جۇرگىزەتىن مۇمكىندىك الدى.
سپۋتنيكتىك قارعىباۋلاردىڭ كومەگىمەن الىناتىن اقپاراتتىڭ ناتيجەسىندە ماماندار سايعاقتار ميگراسياسىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن تەمىرجول جولدارىنىڭ جانىنان وتكەلدەر سالۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋدا ازىرگى كۇنى.
«ارينە اتقارىلار جۇمىس ءالى الدا. الايدا باسقا دا ۇيىمدار بىزگە قاراپ بوي تۇزەسە، بۇل ءوز كەزەگىندە اقبوكەندەردى قۇتقارۋعا باعىتتالعان ۇلكەن كومەك بولار ەدى. سەبەبى، بۇعان بولىنگەن بيۋدجەت اقشاسى ازدىق ەتەدى. ءبارىمىز ءبىر جۇدىرىققا جۇمىلساق اقبوكەندەر پوپۋلياسياسىن قالپىنا كەلتىرەرىمىزگە سەنىمدىمىن. سايعاقتار ادامدى جانىنا جاقىنداتپايدى. الايدا ولاردى جاقىننان باقىلاعانىم بار. اناسىنىڭ ارتىنان جۇگىرگەن كىشكەنتاي لاقتى قاراعاننىڭ ءوزى ءبىر باقىت. اسىرەسە، جاڭاارقا اۋدانىنداعى، شىمكەنتكە، اقتوبەگە، سوزاققا بەت الاتىن اۋماقتا كوكتەمگى كەزدە تابيعات ەرەكشە قۇلپىرادى. ءوز كەزەگىندە اقبوكەندەر تابيعاتپەن بىتە قايناسىپ، اينالاعا كورىك بەرەدى»، – دەيدى كقك توپ-مەنەدجەرى.
اتالعان جوباعا بايلانىستى ۇيىمداستىرىلعان باسپا ءسوز جيىنىندا اۋىل شارۋاشىلىعى ۆيسە-مينيسترى ەرلان نىسانبايەۆ كقك-نا جوباعا دەمەۋشىلىك كورسەتكەنى ءۇشىن العىس ايتىپ:
«سايعاقتاردى ساقتاپ قالۋعا جالعىز ۇكىمەتتىڭ كۇشى جەتپەۋى مۇمكىن. بۇعان قوعام بولىپ، بيزنەس وكىلدەرى بولىپ اتسالىسۋىمىز قاجەت»، – دەدى.
ازىرگى كۇنى كقك، اۋىلشارۋشىلىعى مينيسترلىگى جانە قبسق اراسىندا ەلىمىزدەگى بيوالۋاندىلىقتى ساقتاۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ باعىتىندا ورتاق مەموراندۋمعا قول قويىلعان. وسىنىڭ اياسىندا تاراپتار ءوزارا پىكىر الماسىپ، كورگەن-بىلگەن تاجىريبەسىمەن بولىسەتىن بولادى.
تابيعاتتى قورعاۋ باعىتىنداعى ءىس-شارالار
بۇگىنگى كۇنى ۇزىندىعى ءبىر جارىم مىڭ شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان قۇبىر جۇيەسى بار كقك قازاقستان مۇنايىن ەكسپورتتايتىن نەگىزگى تاسىمالداۋشى. مۇناي قۇبىرىن جوسپارلاۋدا جانە قۇرىلىسىن جۇرگىزەردە قورشاعان ورتاعا زاقىم كەلتىرمەيتىن زاماناۋي تەحنولوگيالار پايدالانىلعان.
كقك جۇمىسىنىڭ ەرەكشەلىگى كولدەنەڭ باعىتتاعى بۇرعىلاۋ ءادىسى ارقىلى جۇرگىزىلگەن جەر بەتىندەگى سۋ نىساندارىنىڭ كوپتىگىندە. بۇل ءوز كەزەگىندە تابيعاتقا تيگىزەر اۋىر زارداپتىڭ الدىن الادى. بىلايشا ايتقاندا قورشاعان ورتانىڭ تابيعي قالپىن بۇلدىرمەيدى. فلورا مەن فاۋناعا زاقىم كەلمەيدى.
قۇستاردىڭ ءولىمىن بولدىرتپاۋ ءۇشىن ەلەكترجەلىسىن جۇرگىزەردە كقك قۇستاردى توققا تۇسۋدەن قورعايتىن قۇرىلعىنى پايدالانادى.
– نوۆوروسسييكىنىڭ ىرگەسىندەگى تەڭىز تەرمينالىندا كونسورسيۋم تانكەرلەرگە قارا التىندى تيەيتىن ەرەكشە تەحنولوگيانى پايدالانادى. تيەۋ جۇمىستارى جاعالاۋدان 5 شاقىرىمنان قاشىقتا ورنالاسقان جاعالاۋ قۇرىلعىلارى ارقىلى جۇرگىزىلەدى. بۇل تەحنولوگيا مۇنايدى اۋا رايىنىڭ كەز-كەلگەن جاعدايىنا قاراماي-اق قولايلى ورنالاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. ەڭ باستىسى مۇناي سىرتقا شىقپايدى، قورشاعان ورتاعا زيانىن تيگىزبەيدى. ال تانكەرلەردىڭ جانىندا دەلفيندەر ءجۇزىپ جۇرەدى. ەگەر ءبىزدىڭ تەحنولوگيا تابيعاتقا زياندى بولسا بالىقتاردىڭ ءدال تانكەرلەردىڭ ىرگەسىندە ءجۇزىپ ءجۇرۋى نەعايبىل بولار ەدى، – دەيدى وسى ورايدا «كقك-ك» اق باس ديرەكتورىنىڭ ق ر ۇكىمەتىمەن بايلانىس بويىنشا ورىنباسارى.
