شاڭ باسقان ارحيۆتەردەگى «اسا قۇپيا» قۇجاتتارعا قول جەتكىزگەن قالامگەردىڭ بۇل ەڭبەگى بىرنەشە بولىمنەن تۇرادى. الىگە دەيىن ساياسي باعاسىن الا قويماعان جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ تاريحىنا قاتىستى تىڭ مالىمەتتەر وسى ماقالادا ءبىر ارناعا توعىسىپ، وقيعانىڭ ورىستەۋى مەن كەمەلىنە كەلگەن شاقتى وقىرماننىڭ وي ەلەگىنەن وتكىزەدى.
(جالعاسى. باسى مۇندا → dalanews.kz)
قايىم-مۇنار تابەيەۆ، جۋرناليست-جازۋشى، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى
ءبىر ادام قونايەۆتىڭ كەتەرىن كۇنى بۇرىن ءبىلدى
مەن جەلتوقسان دۇربەلەڭىن قانشالىقتى مۇقيات زەرتتەپ جۇرسەم دە، وسى ۋاقىتقا دەيىن كىشكەنتاي ءبىر دەتالعا نازار اۋدارماپپىن.
قازاقستاندا ءبىرىنشىنىڭ اۋىساتىنىن ساياسي بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ ىشىنەن ەڭ العاشقى بولىپ پارتيا وك حاتشىسى، قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ گەنەرال-مايورى كاماليدەنوۆ ەستىپ، ءبىلىپتى.
«ديماش احمەتۇلىمەن تۇستە تاماقتى بىرگە ىشەمىز، سوندا (كولبين – اۆت.) كەلەردەن ءبىر كۇن بۇرىن ايتقانى: «ەرتەڭ ءبىرىنشى حاتشىلىققا باسقا جاقتان ادام كەلەدى» دەدى. ءبىتتى. باسقا ەشكىم ەشتەڭە بىلمەيدى. سوندىقتان مەن مىنا كىتاپتا جازدىم: «جەلتوقسان وقيعاسى – بۇل گورباچيەۆتىڭ جىبەرگەن ۇلكەن قاتەلىگى. ناقتىلاپ ايتسام، قازاقستانعا كولبيندى ءبىرىنشى حاتشىلىققا جىبەرۋىنىڭ ءوزى اعات قادام ەدى، سەبەبى ول رەسپۋبليكانى بىلمەيدى» دەپ اعىنان جارىلىپتى كاماليدەنوۆ. («اڭىز ادام» جۋرنالى، №12، 2010 ج.).
بۇل ارادا «ۇلكەن اعاتتىق» دەپ ءوزىنىڭ تاعايىندالماي قالعانىن ايتىپ وتىرعانى اڭعارىلادى. ول كەزدە قازاقستانداعى جوعارى بيلىكتەن ۇمىتكەر ءتورت ادامنىڭ اتى ءجيى اتالىپ ءجۇردى.
ولار: زاقاش كاماليدەنوۆ – قازاقستان كومپارتياسى وك-نىڭ حاتشىسى، ەركىن اۋەلبەكوۆ – قىزىلوردا وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، نۇرسۇلتان نازاربايەۆ – قازاق سسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى جانە سالامات مۇقاشيەۆ – قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى.
ماسكەۋدىڭ كوزىنە ءتۇسۋدىڭ ورايىن قۇر جىبەرگىسى كەلمەگەن العاشقى ۇشەۋى 1985 جىلدىڭ 6 اقپانىندا وتكەن پارتيا سەزىندە قونايەۆتى اياۋسىز سىناپ تا ۇلگەردى.
«نازاربايەۆ بۇل ىسكە جانىن سالا كىرىستى، - دەپ جازادى جۋرناليست ليزا بريچكينا. – سەزدىڭ العاشقى كۇنى-اق ول كۇنى كەشە ءوزىنىڭ جەبەۋشىسى بولعان ادامدى رەسپۋبليكا ەكونوميكاسىن قۇلدىراتتى دەپ ايىپتادى». («پروفيل» جۋرنالى، 06.12.1999 ج.).
ال، ءوزىن قولداپ، بيلىك باسپالداقتارىنا اكەلگەن قونايەۆقا ايتىلعان سىننىڭ قاتتى تيگەنىن "ليچنوست" اتتى كىتابىندا نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تا مويىندايدى.
"...جاستىق ماكسيماليزممەن ايتقان سىنىمدى تۇسىنە المادى. ...ءبىراق مەن ءبىر جايتتى، ءوز زامانىنىڭ شىن مانىندە ءىرى تۇلعاسى، شيرەك عاسىرعا جۋىق ءتۇرلى جوعارى قىزمەت اتقارعان دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قونايەۆ پسيحولوگيالىق تۇرعىدان جانە جاسىنا بايلانىستى (ول كەزدە 70-تەن اسقان ەدى) جاڭا جاعدايلارعا بەيىمدەلە الماعانىن ەسكەرمەپپىن" دەپ جازادى.
ءيا، بولارى بولدى. ءوزى تاربيەلەپ وسىرگەن ءىزباسارلارىنىڭ جاسى كەلگەن كەزدە جان-جاقتان تالاعانىنا رەنجىگەن اقساقال «ورنىڭىزعا لايىقتى كىم بار؟» دەپ گورباچيەۆ سۇراعاندا، ەشكىمنىڭ اتىن اتاماۋىن ەندى تۇسىندىك.
قونايەۆ ەل تاعدىرى سىنعا تۇسكەن اۋىر ساتتە، ۇلت قامىن ويلاۋدىن گورى ءوزىنىڭ پەندەشىلىك پيعىلىنان اسا الماپتى.
قازاقستاننىڭ جوعارعى باسشىلىعىنداعى وسىنداي ساياسي ىشكى تارتىسقا قاراماستان، ماسكەۋ جەرگىلىكتى كادرلاردىڭ تامىرىن باسىپ كورۋدى توقتاتقان جوق.
«ءبىرىنشى حاتشىلىققا ۇمىتكەردىڭ بىرەۋى ءسىز بولدىڭىز ەمەس پە؟ - دەگەن ءتىلشى ساۋالىنا كاماليدەنوۆ: «ءيا، ۇمىتكەردىڭ بىرەۋى مەن، ال ماسكەۋدەن اڭگىمەدەن وتكەن جالعىز مەن عانا» دەپ جاۋاپ قايتارعان.
- سولاي ما؟
- ۇمىتكەر تورتەۋمىز – اۋەلبەكوۆ، نازاربايەۆ، كاماليدەنوۆ، مۇقاشيەۆ. وسى ءتىزىم رازۋموۆسكييدىڭ ۇستەلىندە جاتىر دەيدى...» («اڭىز ادام» جۋرنالى، №12، 2010 ج.).
ياعني، ساياسي بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ اراسىنان قونايەۆتىڭ ورنىنا بوتەن ادام كەلە جاتقانىن ءبىرىنشى بولىپ كاماليدەنوۆ ەستىگەن بولىپ شىقتى.
جەلتوقسان وقيعاسى كەنەتتەن باستالعان جوق، وعان قاماليدەنوۆتىڭ قاتىسى بولۋى مۇمكىن
ال، ەكى ادام بىلگەندى ەكى رۋلى ەل بىلەتىنىن كىم جوققا شىعارادى؟ ەندەشە، جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ كەنەتتەن باستالماعانى، وعان ورتالىق كوميتەت حاتشىسى، مقك گەنەرالىنىڭ قاتىسى بولۋى مۇمكىن دەگەن تۇجىرىمدى ايتۋىمىزعا نەگىز بار دەپ ويلايمىز. سەبەپ – پارتيا باسشىلىعىنا ماسكەۋدىڭ سىرتتان ادام اكەلۋى. كاماليدەنوۆتىڭ جولىن بايلاۋى.
مەن مۇحتار شاحانوۆ باسقارعان پارلامەنتتىك كوميسسيانىڭ ساراپشىلار توبىندا جۇرگەنىمدە، «اق «ۆولگا» مىنگەن بەلگىسىز ادامداردىڭ» جاستار جاتاقحانالارىن ارالاپ، ۇگىت جۇرگىزگەنىن تالاي رەت ەستىدىم. وعان ءمان بەرمەگەنىم دە راس.
ال، ەندى ويلاپ قاراسام، 17 جەلتوقساندا تاڭعى ساعات 8 جارىمدا الاڭعا ستۋدەنتتەردىڭ جينالۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس ەكەن. كوميسسيا الاڭعا ەڭ ءبىرىنشى بولىپ الماتى تەاتر جانە ونەر ينستيتۋتى، كازگۋ، سحي، ازۆي ستۋدەنتتەرى شىققانىن انىقتادى.
كەڭەستىك ستۋدەنتتەردىڭ قازىرگى ستۋدەنتتەردەن ءبىر ايىرماشىلىعى – ولار «وكتيابريات-پيونەر-كومسومول» ۇيىمدارىندا تاربيەلەنىپ، بەلگىلى ءبىر تارتىپكە ۇيرەنگەن. بىرەۋلەر كوز جەتكىزە سەندىرىپ ايتپاسا، ءوز بەتتەرمەن جيىن وتكىزۋگە، كوشەدە ۇرانداتۋعا بارا قويمايدى. بۇل كوممۋنيستىك يدەولوگياعا جات نارسە. سوندىقتان، ولاردى ءبىر ءتۇن ىشىندە ميتينگىگە دايىنداۋ، “لەنيندiك ۇلت ساياساتى جاساسىن!”، “ءار رەسپۋبليكاعا – ءوزiنiڭ باسشىسى!” سياقتى پلاكاتتاردى ازىرلەۋ وڭاي شارۋا ەمەس. تياناقتى ۇيىمدىق جۇمىستىڭ ناتيجەسى ەكەنى انىق. العاشقى شەرۋشىلەر توبىمەن بايلانىس ورناتۋعا بارعان، مالىمەت جيناقتاعان دا “ءۇش ءارiءپتىڭ” ادامدارى.
پارلامەنتتىك كوميسسيا ماتەريالىندا مىنانداي ءبىر ەلەۋسىز اقپارات بار.
16 جەلتوقسان كۇنى تۇنگە قاراي مەملەكەتتiك قاۋiپسiزدiك كوميتەتiءنىڭ كەزەكشى پۋلتىنە قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ پلەنۋم شەشiمiنە نارازىلىق ۇيىمداستىرۋعا ارەكەتتەنىپ جاتقانى تۋرالى العاشقى مالىمەت كەلىپ تۇسكەن.
بۇل تۋرالى ورتالىق كوميتەتكە حابارلانعان ءبىراق، ءبىرىنشى حاتشىعا جەتپەگەن. ونى ورتا جولدان ۇستاپ قالعان كىم؟ ارينە، يدەولوگيا جونىندەگى ورىنباسارى كاماليدەنوۆ!
قولدان سۋسىپ بارا جاتقان بيلىكتەن ايىرىلىپ قالماۋ ءۇشىن وعان ءدال وسى بۇلىنشىلىك اۋاداي قاجەت ەدى.
جەلتوقسان وقيعاسىن زەرتتەگەن پارلامەنت كوميسسياسىنداعى زاقاش كاماليدەنوۆتىڭ ءتۇسiنiكتەمەسiنەن:
“تاڭەرتەڭگiلiك 9.00-دە مەن وتالىق كوميتەتتiڭ ءبولiم مەڭگەرۋشiلەرi ا.ۋستينوۆ، ە.اسانبايەۆ، ك.سمايىلوۆتى اقىلداسۋعا شاقىردىم. بiز تەرەزەدەن برەجنيەۆ الاڭى جاقتاعى تاس مiنبەرگە تاياپ كەلە جاتقان 150-200-دەي كiسi شوعىرىن كوردiك. شاقىرىلعانداردىڭ ەشقايسىسى دا الاڭداعى بولىپ جاتقان جيىننىڭ ءمانiسiنەن حاباردار ەمەس ەكەن. مەن ءبولiم مەڭگەرۋشiلەرiنە ءوز قىزمەتكەرلەرiن الاڭعا جiبەرتۋ جايىندا شۇعىل تاپسىرما بەرiپ، سونان سوڭ شۋليكو، مەڭدiبايەۆ، كنيازيەۆ، ميروشنيككە تەلەفون شالدىم. بۇل كەزدە مiنبەردiڭ ماڭايىنا باسقا دا ادامدار توپ-توبىمەن كەلە باستادى. بiرiنشi حاتشىنىڭ تەرەزەسiنەن الاڭ مۇلدە كورiنبەيتiندiكتەن، گ.ۆ.كولبين جولداس يدەولوگيا حاتشىسى وتىرعان بولمەگە (كاماليدەنوۆتىڭ كابينەتiنە – اۆت.) شاقىرىلدى».
جەرگىلىكتى جاعدايدان حابارى از جاڭا باسشىلىق الدىندا بار-جوعى ەكى ءجۇز ادامدىق شوعىردىڭ ىس-ارەكەتىن وسىنشالىقتى ۇرەي تۋعىزارداي ەتىپ كورسەتۋدىڭ نە قاجەتى بولدى؟ “كولبينگە قازاقتار قارسى بولىپ جاتىر!» دەگەندى ۇعىندىرۋ ءۇشىن بە؟
ارينە، تەك سول ءۇشىن. كاماليدەنوۆتىڭ تۇپكى كوزدەگەنى – كرەملدىڭ اسىعىس قابىلداعان شەشىمىن وزگەرتتىرۋ بولعانىندا شاك جوق.
ەندەشە، ءبىر كۇندە الاڭعا لاپ قويعان ستۋدەنت جاستاردىڭ ءبىر قاراعاندا ستيحيالى كورىنەتىن شەرۋىن سىرتتاي باعىتتاپ، باقىلاپ، قاداعالاپ وتىرعان كاماليدەنوۆتى «جەلتوقسان وقيعاسىن تۇتاندىرۋشى، ءنومىرى ءبىرىنشى ارانداتۋشى» دەپ جورامالداۋعا بولادى.
بۇعان مقك گەنەرالىنىڭ قابىلەت-قارىمى، تاجىريبەسى، مۇمكىندىگى، ايلاسى دا جەتىپ ارتىلادى. ونىڭ اۋعانستانعا جىبەرسەڭ دە قۇپيا وپەراسيانى ىڭ-شىڭسىز وتكىزە الاتىن سەنىمدى جانسىزدارى تاپسىرمانى وتە شۇعىل، مۇقيات ورىنداعانىن اڭعارۋعا بولادى.
قازىرگى كۇنى «جاستاردى الاڭعا مەن الىپ شىقتىم. جاتاقحانانى مەن ارالادىم. پلاكاتتاردى مەن جازدىم» دەپ، كەۋدە سوعىپ جۇرگەندەر كوپ. ولارعا سەنە بەرۋگە بولمايدى.
قۇپيا تاپسىرمانى ورىنداعاندار بۇيرىق بەرۋشى باستىعىنىڭ كەلىسىمىنسىز ەشۋاقىتتا ءوزىن-وزى اشكەرەلەمەيدى. 60 مىڭداي ادامدى جيناۋ، ءتۇن قاراڭعىسىندا جۇك كولىكتەرىمەن الاڭعا جاشىك-جاشىك اراق جەتكىزۋ، ناركوتيك تاستاۋ، ءوق-دارى، راكەتنيسا تيەلگەن اسكەري ماشينانى قالدىرىپ كەتۋ سياقتى ارانداتۋشىلىق ارەكەتتەر جاي ادامنىڭ قولىنان كەلمەسى انىق. مەنىڭ ارحيۆىمدە جەلتوقسان كەزىندە ەرلىك كورسەتكەندەرى ءۇشىن وردەن، مەدالمەن، گراموتامەن ماراپاتتالعان 5 مىڭداي پروكۋراتۋرا، ىشكى ىستەر، قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءتىزىمى جاتىر. ماراپاتقا ۇسىنىلاتىندار پارتيانىڭ وك كەلىسىمىمەن عانا ازىرلەنەتىنىن ەسكەرسەك، كاماليدەنوۆتىڭ جانسىزدارى دا وسى تىزىمدە بولۋى ىقتيمال.
كۋاگەرلەر...
راۋشان قاھارمانوۆا (بايسەيiتوۆا كوشەسiندەگi 42ء-ۇيدiڭ تۇرعىنى): “17 جەلتوقسان كۇنi كەشكiلiك الاڭداعى كiتاپ دۇكەنiنiڭ ءدال جانىندا جۇك ماشيناسىنداعى بiرەۋلەر ءجاشiك-جاشiك اراق ءتۇسiرiپ، كەلگەن جۇرتقا ۇلەستiرiپ جاتتى.
العاشىندا ساتىلىپ جاتىر ما دەپ ويلاعان مەن، جاقىنداۋ بارىپ قاراپ تۇرىپ ەدiم، بiر ءداۋ ەركەك “ساعان نە جوق!” دەپ باجىلداپ، يتەرiپ جiبەردi. بiر بۇرىشتا (قۇيماق تاسيتىن) شاعىن ماشينا تەگiن تەمەكi ۇلەستiرiپ جاتىر… سiءرا، جاستاردى ادەيi ماس قىلعىسى كەلگەن ارام نيەتتi بiرەۋلەردiڭ iسi بولسا كەرەك”.(ق.تابەيەۆ، «قازاقتىڭ جەلتوقسانى» اتتى كىتاپتان).
ءۇش كۇنگى دۇربەلەڭدە ماسكەۋدىڭ كەلىسىمىمەن ورتالىق جاڭا الاڭ قانعا بويالدى. چەليابى، ءنوۆوسىبىر، سۆەردلوۆ، ۋفا قالالارىنان ارنايى باس كەسەرلىك جاتتىعۋدان وتكەن اسكەر الدىرىلدى.
كولبيننىڭ بۇيرىعىمەن كوشەگە قالىڭ اسكەرمەن بىرگە 16 مىڭنان استام جۇمىسشى جاساقشىسى شىقتى. ولاردى ارنايى بولىنگەن اۆتوبۋستارمەن الىپ ءجۇردى. جۇمىسشى جاساقشىلارىن ۇيىمداستىرۋعا م.مەڭدiبايەۆ پەن قالالىق كوميتەتتىڭ 1ء-شى حاتشىسى گ.شۋليكو تىكەلەي جاۋاپتى بولدى.
الماتى ەلەكتر تەحنيكاسى زاۋىتىنىڭ بۇرىنعى ديرەكتورى ەركiن قادىرجانوۆ بىلاي دەيدى:
“17 جەلتوقساندا مەن زاۋىتتان جاساقشىلار جيناپ، ولاردى الاڭعا اپارۋ تۋرالى شۇعىل بۇيرىق الدىم. الاڭداعى قارسىلىقتى باسۋ ءۇشiن ولارعا ارماتۋرادان ارنايى تەمىر كەسىندىسىن قيىپ بەرۋ ەسكەرتiلدi”.
قازاق سسر ىشكi iستەر مينيسترلiگiنiڭ انىقتاماسىنان: “18-25 جەلتوقسان ارالىعىندا iشكi iستەر ءبولiمدەرiنە 883 ستۋدەنت، 1163 جۇمىسشى، 49 قىزمەتكەر، 164 ۋچيليششە وقۋشىسى، 102 جۇمىسسىز اكەلىندى. ونىڭ 1214ء-ى ۆلكسم مۇشەسi، 54ء-ى سوكپ مۇشەسى”. بۇلاردىڭ بارلىعىنىڭ قىلمىستىق ىسىنە «ۇلتشىلدار»، «ناشاقورلار» دەگەن تاڭبا باسىلدى. يتكە تالاندى.
بيداحمەت ءجامiشيەۆ، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرi، زەينەتكەر:
“مەن الاڭعا تاياۋ اباي پروسپەكتiسiنiڭ بويىندا تۇرامىن. 17 جەلتوقساننان 18-نە قاراعان تۇنگi ەكiلەر مولشەرiندە قىزداردىڭ ۋ-شۋىنان ويانىپ كەتتiم. بالكونعا شىقسام، ەڭگەزەردەي ميليسيونەرلەر بiر-بiر يت جەتەكتەپ، قىزداردى قۋىپ بارا جاتتى. كوشە جارىق ەدi، يتتەردi ساناسام – توعىز ەكەن. (ق.تابەيەۆ، «قازاقتىڭ جەلتوقسانى» اتتى كىتاپتان).
كۋاگەر ءلايلا قۇسپانوۆا:
«كەشكە تاياۋ الاڭعا ءسىڭىلىمىز ەكەۋمىز كەلىپ، ءبىر شەتتە قاراپ تۇردىق. تولقۋ وتە كۇشتى ەكەن. اسكەر دە كوپ. كەنەت، ەكى قاناتتا تۇرعان ميليسيونەرلەر بىزگە قاراي لاپ قويدى. ءبىز قاشىپ ۇلگەرە الماي قالدىق. بەتىمىزگە، ىشىمىزگە، بۇكىل دەنەمىزگە اۋىر سوققىلار ءتيىپ جاتىر. ەتىك پە، دۋبينكا ما، ايىرۋدان قالدىق. ءبىر كەزدە ەسىمدى جيسام، الاڭدا قار ۇستىندە جاتىر ەكەم. قاسىمدا ءسىڭىلىم جىلاپ وتىر. اينالامىز تولعان جارالىلار...».
ۇستالعانداردىڭ ءبىرى عالىم، پۋبليسيست سابەتقازى اقاتايەۆتىڭ تۇسىنىكتەمەسىنەن:
«17 جەلتوقساندا بەسىن اۋا ساع. 17-لەردە الاڭدا بولدىم. سۋرەتكە ءتۇسىپ قالىپپىن. كگب قىزمەتكەرى م.تانەكەيەۆ دەگەن تەرگەدى. سول كۇنى الاڭنان دەپۋتات ءازىربايجان مامبەتوۆتى كوردىم. وڭباي تاياق جەگەن. ءبىراق، ءقازىر نەگە ۇندەمەيتىنىن بىلمەيمىن...». دەپۋتات مامبەتوۆ نە دەپ ۇندەۋى كەرەك؟ ول الاڭعا كەزدەيسوق بارعان بولسا.
سول سەكىلدى الاڭعا قىزىق ءۇشىن بارعان وقۋشىلار نەمەسە بالا-شاعاسىن ىزدەگەندەر دە ۋاقىتشا ۇستاۋ يزولياتورىنا توعىتىلىپ جاتتى.
ونى پروكۋراتۋرادا قىزمەت ىستەگەن س.جاقىپوۆتىڭ مىنا اڭگىمەسىنەن بايقايسىز. «ماعان قامالعان ازاماتتاردىڭ ءتىزىمىن اكەلىپ بەردى، ءبىراق ولاردىڭ نە ءۇشىن ۇستالعاندارى تۋرالى ەشقانداي دا حاتتاما تولتىرىلماعانى بەلگىلى بولدى. ءتىزىمدى قاراسام، نەگىزىنەن جاستار، سونىڭ ىشىنەن 12 جاستاعى بايعازينوۆ دەگەن ءجاسوسپىرىم، 15 جاسار ورىس قىزى گوربۋنوۆا دەگەننىڭ وتىرعاندارىن كورىپ، ميليسيا باستىعىنا ايتىپ، ۇيلەرىنە بوساتقىزىپ جىبەردىم».
ماسەلەنىڭ اق-قاراسىن اجىراتپاستان 1986 جىلدىڭ 17 جەلتوقسان كۇنى وتكەن ساياسي اعارتۋ ۇيىندەگى تۇنگى جينالىستا كاماليدەنوۆ:
“ارانداتۋشى ەلەمەنتتەر ءوز سوڭدارىنان جاستاردى ەلiكتiرiپ، ەرتىپ الدى. ولار ناشا مەن شاراپتىڭ بۋىنا ماسايعان ناعىز ماحروۆىي ۇلتشىلدار ەدi” – دەپ ايداي الەمگە جار سالدى. (ورىسشاسى «ماحروۆىي ناسيوناليزم» دەپ اتالاتىن قارعىس تاڭبالى ءسوزi ارقىلى ول قازاق حالقىنىڭ الدىندا ماڭگىلىك قارابەت اتاندى. ارينە، ءوزى اقتالعانداي، مۇنى ماسكەۋ ايتقىزۋى دا مۇمكىن. ءبىراق، ەندى بۇل ماڭىزدى ەمەس. «ب ا ق پەن سوردىڭ اراسى – ءبىر-اق قادام» دەگەن وسى).
«قۇپيا» بەلگىسى بار حاتتاعى «ماحروۆىي ۇلتشىلدىق»
ماسكەۋگە جول تۇسكەن ءبىر ساپارىمدا رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ مۇراعاتىن قاراۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
سول جەردەن ز.كاماليدەنوۆتىڭ «قۇپيا» بەلگىسى قويىلعان قىزمەتتىك حاتىنا كەزىكتىم (سك كپسس، وبششيي وتدەل. 06.01.1987 گ. №00438 - حات كوشىرمەسى قوسا تىركەلىپ وتىر). باس كوتەرۋدەن كەيىن ارادا نەبارى جيىرما كۇن وتكەننەن كەيىن جازىلعان حات.
جەلتوقسانعا رەسمي باعا بەرىلمەسە دە، ول الاڭعا شىققان جاستاردىڭ اشىق قيمىلىن تاعى دا «ماحروۆىي ۇلتشىلدىق» دەپ ايىپتاپتى. ياعني، كاماليدەنوۆتى ماسكەۋدىڭ قيناعانى جالعان بولىپ وتىر.
ەڭ سۇمدىعى وسى حاتتاعى «ماحروۆىي ۇلتشىلدىق» سيپاتىنداعى ايىپتاۋلار گورباچيەۆ قابىلداتتىرعان قازاق ۇلتشىلدىعى جونىندەگى قاۋلىعا سول قالپىندا ەنىپ كەتتى.
قاۋلىنى قابىلداتۋ ءبىر باسقا دا، ونى تياناقتى جۇزەگە اسىرۋ ءبىر باسقا. كولبيننىڭ بيلىگىن السىرەتىپ، ءوز ورىنتاعىن بەكىتە ءتۇسۋدى كوزدەگەن كاماليدەنوۆ ەندى ەلدەگى ۇلتشىلداردى انىقتاۋعا بەلسەنە كىرىستى.
قازاق باسپاسوزىندە جارىق كورگەن بارلىق ماتەريالدار ورتالىق كوميتەتتىڭ، كگب-نىڭ ارنايى نازارىندا بولدى.
كاماليدەنوۆتىڭ نۇسقاۋىمەن مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە «قازاقتىڭ بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدارى» دەگەن قۇپيا باعدارلاما جاسالىپ، تىڭشىلىق ارەكەتتەرگە جول اشىلدى. «قوڭىر»، «پانتيۋركيزم»، «نوماد» دەگەن اتپەن قىلمىستىق ىستەر قوزعالدى. رەجيسسەر اسقار توقپانوۆ، ساتيريك شونا سماحان ۇلى، ەتنوگراف جازۋشى اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ، عالىم-جازۋشى مۇحتار ءماعاۋيندى «پانتيۋركيستەر» دەپ اتاعان اۆتورسىز ماقالالار رەسپۋبليكالىق گازەتتەرگە تاراتىلدى.
تۇڭعىش قازاق تەمىرجول ينجەنەرى مۇحامەدجان تىنىشپايەۆ تۋرالى تۇسىرىلگەن «تۇركسىب» اتتى تولىق مەتراجدى كوركەم فيلمگە ورتالىق كوميتەت قارسى شىقتى.
«1917 جىلعى كلەريكال-ۇلتشىل توپتاردىڭ ليدەرى جانە باسماشى قوزعالىسىنىڭ العاشقى ساياسي بازاسى سانالعان قوقان اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ پرەمەرىن ناسيحاتتادى» دەي وتىرىپ، ەكراندا كورسەتۋگە تىيىم سالدى. كاماليدەنوۆ كەز-كەلگەن ءىرىلى، ۇساقتى جاعدايلاردى ءوز مۇددەسىنە ۇتىمدى پايدالانىپ، قولايىنا جاقپاعان جەرگىلىكتى كادرلاردى تۇقىرتىپ، جازالاۋدى ناۋقانعا اينالدىرىپ جىبەردى.
ءبىراق، ونىسىن بەلسەندى قولشوقپارلارى ارقىلى عانا ورىنداۋعا تىرىستى. سوندىقتان ءوزىن «سۇتتەن اق، سۋدان تازا» ەتىپ كورسەتۋگە قۇمار بولدى. جۋرناليستەر سۇراعىنا دا قاشا جاۋاپ بەرىپ ءجۇردى.
«ەش نارسەنى جاسىرىپ، بولماسا ءوزىمدى قورعاپ وتىرعام جوق. كەمشىلىك بولعانىن مويىندايمىن. قازمۋ-دەگى كەزدەسۋدە ۋنيۆەرسيتەت ءمۇعالىمى كارىشال اسانوۆ جەلتوقسان وقيعاسىنا مەنى كىنالادى. «بارلىعىنا كىنالى – كاماليدەنوۆ. جاستاردىڭ ءتارتىپ بۇزعانىنا وسى كىنالى» دەدى.
- جەلتوقسان وقيعاسىندا قاتەلىگىڭىز بولعانىن مويىندايسىز عوي. جاستار الدىندا كەشىرىم سۇراعىڭىز كەلمەي مە؟
- كەشىرىم سۇراۋ ءۇشىن قاتەلىگىمدى كورسەتۋ كەرەك. بالالارعا وبال جاساعانىمىز راس. ءبىراق، مەن ەشكىمدى اتۋعا، جۇمىستان شىعارۋعا، قۋدالاۋعا بۇيرىق بەرگەم جوق. مىسالى، ومىربەك جولداسبەكوۆتى تەكسەرۋگە 86 كوميسسيا جىبەردى دەيدى. مەن بىردە-بىر كوميسسيا جىبەرگەن جوقپىن. ومىربەككە جاماندىق جاساعان ەمەسپىن». («اڭىز ادام». №12، 2010 ج.)
ال، جاساعان ىس-ارەكەتى وسى ايتقانىنا مۇلدە كەرەعار ەدى. كاماليدەنوۆتىڭ قاھارىنا ۇشىراعان وقۋ مينيسترi ق.ءنارiبايەۆ، اكادەميك، قازگۋ رەكتورى ءو.جولداسبەكوۆ، جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى ت.قوجاكەيەۆ، زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى س.دوسىمبەكوۆ، پروفەسسور ن.مامىروۆ، ساۋلەت ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى س.بايبولوۆ، دوسەنت ا.ۋاقوۆ سياقتى كوپتەگەن عالىمدار داڭعازا شۋدىڭ وبەكتiسiنە اينالدى. ءىس قوزعالىپ، الدى يتجەككەنگە ايدالدى، سوڭى پارتيادان شىعارىلىپ، قىزمەتتەرىنەن قۋىلدى.
راسىن ايتقاندا، ولاردىڭ بىردە-بىرەۋىن كولبين تانىمايتىن. التى الاسى، بەس بەرەسى جوق بوتەن قازاقتاردى نە قىلسىن؟
سول سياقتى، سىن ساعاتتاردا كەزدەيسوق الاڭدا بولعان ءبىر توپ جازۋشى، جۋرناليستەر جاساقشىلاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالادى. اقپارات ىلەزدە كاماليدەنوۆتىڭ ۇستەلىندە جاتادى.
ول قالام ۇستاعانداردىڭ لەنيندىك پرينسيپتەردى تۇسىنبەيتىن «ساياسي ساۋاتسىزدىعىن» مۇلدە كەشىرە المايتىن. قان-جوسا بوپ تاياققا جىعىلعان، ەكى قابىرعاسى سىنعان مەيىرحان اقداۋلەتوۆ پارتيادان، قىزمەتتەن قۋىلدى.
امانحان ءالىموۆ تيپوگرافياعا جۇمىسقا جىبەرىلدى. لەسباي وسپانوۆ جاراقاتى اسقىنىپ، بىرنەشە جىلدان سوڭ قايتىس بولدى. «جەتىسۋ» گازەتىنىڭ رەداكتورى ماماديار جاقىپوۆ، ءتىلشىسى مەيرامبەك تولەپبەرگەنوۆ، قازتاگ ديرەكتورى جۇماعالي ىسماعۇلوۆ قىزمەتتەرىنەن شەتتەتىلدى. ەلىمىزدەگى بۇكىل قازاق باسىلىمدارى باقىلاۋعا الىندى، اڭدۋ ۇيىمداستىرىلدى.
قۋدالاۋعا شىداماعاندار وزىنە قول سالدى
ونداي قۋعىن-سۇرگىندى ءوز باسىمنان دا وتكەرگەنىمدى قوسا كەتسەم، ارتىق بولماس.
«قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالانعان «جەلتوقسان جاڭعىرىقتارى» اتتى زەرتتەۋ ماقالامىزدا وسى كوتەرىلىستىڭ اقيقاتىن العاش رەت اشىپ ايتۋعا تىرىستىق (1989 جىل 10 قاراشا). ماقالا جارىق كورىسىمەن 16 قاراشا كۇنى قازگۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتiنiڭ ستۋدەنتتەرى مەنى كەزدەسۋگە شاقىرىپ، قوزعالىستىڭ بەلگىسىز جاقتارى حاقىندا ەستىگىسى كەلدى. باردىق. جۇزدەستىك. اشىق-جارقىن اڭگىمە وتكىزدىك. ۇلكەن اكت زالى لىق تولىپتى. ستۋدەنتتەر عانا ەمەس، وقىتۋشىلار دا قاتىسقان بۇل جۇزدەسۋ وتە تارتىمدى، قىزۋ ءوتتى دەسە دە بولادى. جالىنداعان جاستاردىڭ رۋحى ويانعانىن كورىپ قۋانعانىم ەسىمدە.
ءبىراق، ءبىر اپتاعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتا الماتى قالاسىنىڭ پروكۋرورى
«رۇقسات ەتىلمەگەن ميتينگ وتكىزىپسىز» دەپ كىنا تاقتى.ج وعان دالەلدەر دە تابىلا كەتتى. ءبىرىنشىسى، جەلتوقسانعا بايلانىستى 2 جىلعا سوتتالعان باحشا مەرگەنوۆا دەگەن بويجەتكەن محق تاپسىرماسىمەن «ماقالادا مەنىڭ ار-نامىسىما نۇقسان كەلتىرىلدى» دەگەن تۇرعىدا شۇعىل ارىز جازىپتى. كوپپەن بىرگە اتى اتالعانى راس ەدى. ارتىنان بىلسەم، ارىزدىڭ وتەۋىنە جازاسى شارتتى مەرزىمگە اۋىستىرىلىپتى. ەكىنشىسى قازگۋ-دەن تۇسكەن مىناۋ دونوس.
“پروكۋرورۋ گ.الما-اتى، توۆ. ازاروۆۋ ا.ي.
رەكتورات ي پارتيينىي كوميتەت پروسيت ۆاس راسسموترەت ۆوزموجنوست پرينيات مەرى ۆ وتنوشەنيي كوررەسپوندەنتا گازەتى “قازاق ادەبيەتi” تابەيەۆا ك. كوتورىي نا سوستاياۆشەيسيا 16 نويابريا 1989 گودا ۆسترەچە سو ستۋدەنتامي ۆ وبششەجيتيي №5 كازگۋ دوپۋسكال تەندەنسيوزنىە، كليەۆەتنيچەسكيە سۋجدەنيا و دەكابرسكيح سوبىتياح 1986 گ. ۆ گ. الما-اتە.
ي. و. رەكتورا نەرونوۆ ۆ. س.
سەكرەتار پارتكوما بولدىريەۆ ۆ. م.”
الماتى قالاسىنا ازاروۆ دەگەن پروكۋروردىڭ ءامىرى جۇرگىزىپ تۇرعان قيلى كەزەڭ ەدى. قازاقتاردى كىسى قاتارىنا قوسپايتىن تارپاڭ. وسكەمەندە ستۋدەنت جاستاردى قۋعىنعا سالعان، ون التى جاسار ءسابيرا مۇحامەدجانوۆانىڭ قازاسىنا سەبەپكەر بولعان قاندىقول جەندەت بولاتىن. ۇزاق ۋاقىت اۋرە-سارساڭمەن سابىلتقانىن قانشا ۇمىتقىم كەلسە دە، ەشبىر جازىقسىز اباقتىعا توعىتپاق بولعان شوۆينيستىك پيعىلىن ۇمىتا الماي ءجۇردىم.
تىم اسىرا سىلتەۋشىلىكپەن كورىنگەن وسىنداي ۇر دا جىق ورىنداۋشىلاردىڭ كەسىرىنەن بارلىق ەڭبەك ۇجىمدارىندا، پارتيا ۇيىمدارىندا، قۇقىق ورگاندارىندا ادام شىداتپاس پسيحولوگيالىق اۋىر احۋال ورنادى. ادامداردىڭ جۇيكەسىن السىرەتتى. قىزمەتىنە اسەرىن تيگىزدى. 1986-88 جىلدارى عىلىم اكادەمياسى مەن جوعارى جانە ورتا ارناۋلى ءبىلىم مينيسترلىگى جۇيەسىنە قاراستى وقۋ ورىندارىنداعى قازاق تىلىندە وقيتىن 316 اسپيرانت ديسسەرتاسياسىن قورعاماي اياقتادى.
تورعاي وبلىسى جاقسى اۋداندىق پارتيا كوميتەتiنiڭ ەكiنشi حاتشىسى شولپان ورازگەلدينوۆا ۇلتى ورىس باسشىلاردىڭ قۋدالاۋىنا شىداماي ءوز كابينەتiندە سiركە سۋىن iشiپ، مەرت بولدى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى ەنگەلس اتىنداعى كەڭشاردىڭ ديرەكتورى ايتبەك ەسەنقۇلوۆ جەلتوقسانعا قاتىسقان ستۋدەنت قىزى گۇلنارعا «يدەيالىق دۇرىس تاربيە» بەرە الماعانى ءۇشىن پارتبيلەتىنەن ايىرىلىپ، ورنىنان الىندى. اقىر سوڭىندا جۇرەك تالماسىنا ۇشىرادى. الماتى وبلىسىنىڭ «سارىبۇلاق» سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى ساكەن بەكبولاتوۆ پارتيادان شىعارىلىپ، ناقاقتان سوتتى بولدى. سونىڭ قايعىسىنان دەنساۋلىعى بۇزىلدى، ايەلى دە مۇگەدەكتىككە ۇشىرادى. مۇنداي مىسالداردى جۇزدەپ، مىڭداپ كەلتىرۋگە بولادى.
اڭدۋ مەن اياقتان شالۋ، «تىرناق استىنان كىر ىزدەۋ» بارلىق مەملەكەتتiك ورگانداردىڭ كۇندەلىكتى جۇمىس تارتىبىنە ءسىڭىپ ۇلگەردى.
قاۋiپسiزدiك كوميتەتiنiڭ پودپولكوۆنيگi ءتاڭiربەرگەن بەكiءموۆتىڭ تومەندەگiدەي ەكi سۇراققا جازباشا جاۋاپ بەرۋ تالاپ ەتiلگەنىن ايعاقتايدى: «16-18 جەلتوقسان كۇندەرi سiز قايدا بولدىڭىز؟ جانە قانداي وقيعالار مەن جاعدايلاردىڭ كۋاسi بولدىڭىز؟ وقيعاعا سiزدiڭ قاتىسىڭىز بەن كوزقاراسىڭىز قانداي؟».
1987 جىلدىڭ قاڭتارىندا، ياعني، بiر ايدا 2300 ادام “ىشكiلiككە سالىندى” دەگەن سىلتاۋمەن اقشالاي ايىپ تولەدى، ونىڭ ىشىندە، 150 ادام كۇشپەن ەمدەۋ ورنىنا جiبەرiءلدى.
گورباچيەۆ پەن كولبيننiڭ الدىندا اقتالۋ ءۇشىن كاماليدەنوۆ “ماسكۇنەمدەر” مەن «ناشاقورلاردى» وسىلايشا قولدان جاسادى.
بiر عانا الماتىنىڭ ءوزiندە ماسكۇنەمدەرمەن كۇرەس جونىندەگى 128 جەدەل توپ اينالىستى! قۇرىعى ۇزىن مقك كورشىلەس رەسەي، قىرعىز ەلدەرىنە دە ساقتىق شارالارىن جاساۋدى تاپسىردى. قازاقستارعا كومەككە ۇمتىلعان قىرعىز جىگىتتەرىنە توسقاۋىل قويىلدى. اسانبەك ستاموۆ دەگەن جازۋشىنىڭ ەستەلىگىندە «مىرزاعاپاروۆ، اقىلبەكوۆ دەگەن جىگىتتەردىڭ توپ جيناپ الماتىعا بارا جاتقاندا، قوردايدان كگب اۆتوماتشىلارمەن ۇستاپ، كەرى قايتارىلعانى» ايتىلادى.
ۇلان ورازالييەۆ: «ول كەزدە مەن باسپادا ىستەيتىنمىن. 89 كىتاپتى قولىما بەرىپ، وسىلاردان قازاق ۇلتشىلدىعىن دالەلدەيتىن فاكتىلەر تاۋىپ بەر دەپ قينادى. ارينە، مەن ارىمنان اتتاعان جوقپىن» («ەق»، 10.12.96 ج.).
قاماليدەنوۆتىڭ «قىرىق وتىرىگى» نەمەسە جەلتوقساننىڭ جاڭاوزەننەن ايىرماشىلىعى نەدە؟
كاماليدەنوۆ «اڭىز ادام» جۋرنالىنداعى ءبىر سوزىندە «جەلتوقساننىڭ جاڭاوزەننەن ايىرماشىلىعى – وندا اشىق قارۋ قولدانىلسا، ءبىز سۋ شاشۋمەن شەكتەلدىك» دەپ ماقتانىپتى.
شىنىمەن سولاي ما؟ جوق، فاكتىلەر كەرىسىنشە سويلەيدى.
ىشىنە وق ءتيىپ جارالانعان ءادىل مولدىبايەۆ، ساپەر كۇرەگىنەن جاراقات العان نۇرسۇلۋ ەرعالييەۆا، حالۋات قوجالييەۆ، ىدىرىسحان تىلەشوۆ، ءلاززات ەلەكوۆا، مۇحامەد مۇراتوۆ دەگەندەردىڭ كەيىنگى تاعدىرىن ەشكىم بىلمەيدى.
الاڭدا سوققىعا جىعىلىپ اۋىلىنا قاشىپ بارىپ، حابارسىز كەتكەندەر دە از ەمەس. اباي اتىنداعى الماتى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتى باقىتگۇل مىرزاعازينانىڭ قوس بۇيرەگى زاقىمدالىپ، تورعايداعى ەلىنە بارعان سوڭ، كوپ ۇزاماي قايتىس بولدى.
1989 جىلعى 12 جەلتوقسانداعى پرەزيدەنت ن.نازاربايەۆتىڭ جارلىعىنان كەيىن عانا ستالين كەزىنەن بەرگى ساياسي-قۋعىن سۇرگىنگە ۇشىراعان، اتىلعان، سوتتالعان 76 309 ادامنىڭ ءىسى قايتا قارالدى. ودان تىس كگب پارمەنىمەن ەرەكشە ستاتيامەن كەتكەن 3601 ادام اقتالدى. ونىڭ ىشىندە 99-ى جەلتوقسانشى جاستار ەدى. جامبىل تايجۇمايەۆ سەكىلدى «ميلياسياعا قارۋ كوتەردى» دەگەن جالاعا ىلىككەن 10 جەلتوقسانشى سول بەتى اقتالمادى. ال، وقۋدان، كومسومولدان شىعارىلىپ، جۇمىستان قۋىلعان مىڭداعان ادام ءوز ىستەرىنىڭ اق ەكەندىكتەرىن دالەلدەي الماي، ءومىر اعىنىنىڭ تولقىنىمەن ءالى الىسىپ كەلەدى.
ەڭ باستى ساۋال – ولاردىڭ جاستاي سولعان تاعدىرىنا كىم جاۋاپ بەرەدى؟
بىزدىڭشە، ءوز جەكە باسىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن وسى قىرعىندى ۇيىمداستىرىپ الىپ، ارتىنان جاعدايعا يە بولا الماي تايقىپ كەتكەن كاماليدەنوۆ جاۋاپتى. جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋرالى زەرتتەۋ كىتاپ جازعان پۋبليسيست كارىشال اسانوۆتىڭ «بارلىعىنا كىنالى – كاماليدەنوۆ! جاستاردىڭ ءتارتىپ بۇزعانىنا وسى كىنالى!» دەپ، كوپتىڭ كوزىنشە ايىپ تاعۋى وسى پىكىرىمىزدى تۇيىندەي تۇسەدى.
ول كىم ەدى؟
ال، ءومىر بويى پارتيا مەن ۇكىمەتكە قالتقىسىز قىزمەت ەتىپ كەلىپ، بيلىكتىڭ ۇشار باسىنا ءبىر-اق قادام جەتپەي قالعان، ءومىرىنىڭ سوڭىندا بارماعىن شايناعان كاماليدەنوۆ كىم ەدى؟
ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا، اكەسىنەن ءبىر جاستا، شەشەسىنەن 9 جاستا جەتىم قالعان، قارت اجەسى مەن اعايىننىڭ قولىندا، كەيىن مەكتەپ-ينتەرناتتا تاربيەلەنگەن سوۆەتتىك كادردىڭ ءبىرى. راس، سوعىس جىلدارىنىڭ قيىندىعىنا قاراماستان، مەكتەپتى التىن مەدالمەن، ينستيتۋتتى قىزىل ديپلوممەن ءبىتىرىپتى. ارينە، ۇلكەن جەتىستىك. ءبىراق، بۇل ادامي كورسەتكىشتىڭ بيىك ولشەمى ەمەس. بار بولعانى تاعدىرعا بەيىمدەلگەن پىسىقتىقتىڭ، اسسا بىلىمدىلىكتىڭ بەلگىسى. ءال فارابيدىڭ ءبىر ايتقانى بار: «تاربيەسىز العان ءبىلىم، قولداعى قارۋ سياقتى». اتا-انا جىلۋى مەن تاربيەسىن سەزىنبەي وسكەن كاماليدەنوۆتىڭ بويىنداعى قاتالدىق، ءوزىن تىڭداماعان جانعا دەگەن سەنىمسىزدىك، وشپەندىلىك جاستايىنان قالىپتاسقان مىنەز ەكەنى اڭعارىلادى. حالقىمىز «جەتىم قوزى تاسباۋىر» دەگەندى وسىندايلارعا قاراتا ايتقان بولار.
«ەلەنا ارالىنا» جەر اۋدارىلىپ بارا جاتقان ناپالەون بونوپارت «ب ا ق پەن سوردىڭ اراسى – ءبىر-اق قادام» دەپتى وكىنىشپەن. كاماليدەنوۆكە دە وسىنى ايتۋعا بولادى.
قونايەۆتىڭ جەكە قامقورلىعىن كوپ كورگەن ول قىزمەت باسپالداقتارىمەن جىلدام كوتەرىلدى. قازاقستاننىڭ كومسومول جاستار ۇيىمىن سەگىز جىل باسقارىپ، قونايەۆتىڭ قولداۋىمەن سەلينوگراد وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىلىعىنا جىبەرلەدى.
ودان كەيىن ماسكەۋدە مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە ەكى جىلداي جۇمىس ىستەپ، قونايەۆتىڭ شاقىرۋىمەن پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى قىزمەتىنە سايلانادى. ال، 1982 جىلدىڭ اقپانىنان باستاپ، رەسپۋبليكا مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە ءتوراعا بولىپ بەكتىلەدى. 1986 جىلدىڭ 06 قاڭتارىندا ورتالىق كوميتەتتىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىلىعىنا قايتىپ كەلەدى. 1988 جىلى قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىنە سايلانىپ، سول جىلى 52 جاسىندا زەينەتكە شىعىپ، محك مەكتەبىنە وقىتۋشىلىققا اۋىسادى.
مىنە، اينالاسى ون جىلدىڭ ىشىندە ءبىرىنشى حاتشىلىقتان باسقا قىزمەتتىڭ ءبارىنىڭ ءدامىن تاتىپ كورگەن كاماليدەنوۆتىڭ قىسقاشا ءومىر جولى وسىنداي.
قازاقستان كومپارتياسى وك ءحىى پلەنۋمىندا م.مەڭدىبايەۆتىڭ: «...ەڭ الدىمەن كاماليدەنوۆ پەن ۋستينوۆتىڭ جاعدايدى ناشار ءبىلىپ، ناشار ىقپال جاساۋى، يدەولوگيا كادرلارى اراسىنداعى جۇمىستى جاقسارتۋ جونىندە دەر كەزىندە شۇعىل شارالار قولدانباۋى نەلىكتەن؟» (07.06.1988 «سق») دەپ كىنالىلەردى جاۋاپكەرشىلىككە شاقىرۋدى تالاپ ەتۋى ونىڭ تاعدىرىن ءبىرجولاتا كۇيرەتتى.
ءبىر سوزبەن قايىرساق، كاماليدەنوۆ قازاق ەلىنىڭ تاريحىندا «بەريانىڭ كولەڭكەسى» دەگەن قارا تاڭبامەن قالعان بىرەگەي تۇلعا. ول بايانسىز بيلىك جولىنداعى بىتىسپەس ايتىس-تارتىستىڭ، كرەمل جۇرگىزگەن وكتەم ارەكەتتەر مەن دەموكراتيالىق پرينسيپتەر اراسىنداعى قايشىلىقتاردىڭ قۇربانى بولدى. ءوزىنىڭ جەلتوقسان زوبالاڭىندا ءوز قانداستارى مەن ستۋدەنت جاستارعا جاساعان قىساستىعىنىڭ سالماعىن سەزىندى مە، جوق پا، ول جاعى بىزگە بەيمالىم.
ر.S.
وسى از عانا ۋاقىت ىشىندە تاۋەلسىز جاس مەملەكەتىمىز ءجۇز جىلدىق كەزەڭدى ءجۇرىپ وتكەندەي. ەل ەڭسەسىن تىكتەدى. ەلىمىز ساياسي رەفورمالار مەن ەكونوميكالىق تۇلەۋدىڭ جاڭا بەلەستەرىنە اياق باستى. قازىرگى كۇنى سول وزگەرىستەردىڭ جالعاسى رەتىندە رۋحاني جاڭعىرۋ قولعا الىنۋدا. بۇل قادام كوزگە كورىنەتىن ۇلتتىق بولمىس پەن بىرەگەيلىكتى ساقتاي وتىرىپ، كوزگە كورىنبەيتىن قۇندىلىق – سانانى جاڭعىرتۋ دەگەن ءسوز. ەندەشە، كەلەر جىلى 35 جىلدىعى اتاپ وتىلەتىن ۇلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ناعىز جاڭعىرعان سانامەن قايتا كوز جىبەرەتىن ۋاقىت جەتتى دەپ ويلايمىز!
