شاڭ باسقان ارحيۆتەردەگى «اسا قۇپيا» قۇجاتتارعا قول جەتكىزگەن قالامگەردىڭ بۇل ەڭبەگى بىرنەشە بولىمنەن تۇرادى. الىگە دەيىن ساياسي باعاسىن الا قويماعان جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ تاريحىنا قاتىستى تىڭ مالىمەتتەر وسى ماقالادا ءبىر ارناعا توعىسىپ، وقيعانىڭ ورىستەۋى مەن كەمەلىنە كەلگەن شاقتى وقىرماننىڭ وي ەلەگىنەن وتكىزەدى.
قايىم-مۇنار تابەيەۆ، جۋرناليست-جازۋشى، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى
تيرانيا
بۇل كۇندە جەلتوقسان تاريحقا اينالىپ بارادى. تاريحتىڭ شىنايى يەسى حالىق بولعانىمەن، ونى جاسايتىن جەكە تۇلعالار. بۇل بۇلجىماس اكسيوما. ۇلت ازاتتىعى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىگىپ، ورلىك مىنەز تانىتقان بوزداقتار قايرات رىسقۇلبەكوۆ، ءسابيرا مۇحامەدجانوۆا، ەربول سىپاتايەۆ، ءلاززات اسانوۆانىڭ ەسىمدەرى تاريحتىڭ التىن پاراعىنا وشپەستەي جازىلىپ قالدى. بار-جوعى 16 مەن 21 جاس ارالىعىندا عۇمىر كەشكەن بۇل ورەندەر – سول كەزدەگى كوڭىلدەرى الىپ-ۇشقان بۇكىل جاستاردىڭ ورتاق سيمۆولى!
سول ءۇشىن دە اسەم الماتىنىڭ ەڭ كورنەكتى جەرىنەن الاۋلاعان جالىن بەينەسىندەگى الىپ ەسكەرتكىش تۇرعىزۋعا لايىقتى تۇلعالار. مۇنى ءبىر دەڭىز.
ەكىنشىدەن، بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى التىنبەك سارسەنباي ۇلى ايتقانداي:
“تاريحتا ءارتۇرلi iز قالدىرۋعا بولادى: تاريحقا ابىرويمەن كiرۋگە بولادى، كەرiسiنشە، قارا تاڭبامەن قالۋعا دا بولادى”.
بۇگىنگى اڭگىمەمىزدىڭ وزەگى ەكىنشى توپتاعىلار تۋرالى بولماق. جەلتوقساندا دا سونداي قارابەتتەر بولعان.
ماقساتىمىز – ولاردى اسپەتتەۋ ەمەس، شاما كەلسە ولاردىڭ زۇلىمدىق قارەكەتتەرىن قايتالاماۋ، قاتەلىكتەرىنەن ساباق الۋ.
قاراپ تۇرساڭىز، قاسقىر تارتقانداي جۇلىم-جۇلىم تاريحتىڭ جارالى بەتىندە قارا تاڭبامەن قالعانداردىڭ قاراسى از ەمەس ەكەنىن كورەسىز. نەگە بۇلاي؟ بۇل تۋرالى فيلوسوف فريدريح نيسشەنىڭ «ىزگىلىك پەن زۇلىمدىقتىڭ ارعى جاعىندا» اتتى كىتابىندا ءدال جاۋاپ بەرىلگەن ەكەن.
«بيلىككە قۇشتارلىق – دۇنيەدەگى بار نارسەنىڭ باستاۋى جانە جاۋى! - دەيدى ول. – بيلىكتىڭ ۇشار باسىنا شىققاندار سونشالىقتى بەكزات بولىپ كورىنگىسى كەلگەنىمەن، شىن مانىسىندە قاتىگەز جانە راقىمسىز تيراننىڭ كەيپىنە ەنەدى. ولار استىنداعى تاق ءۇشىن ءوز باۋىرلارىن دا قۇرباندىققا شالۋدان تارتىنبايدى، زورلىق-زومبىلىق جاساپ، قۋلىق-سۇمدىقپەن ارەكەت ەتۋدى ءومىرىنىڭ وزەگىنە اينالدىرادى».
قانداي ءدال ايتىلعان ءسوز! ءومىردىڭ اششى شىندىعى بۇل! قانشاما قيلى زاماندى باستان وتكەرسەك تە، قانداي قوعامدىق فورماسيالاردا تىرشىلىك قۇرساق تا، وزگەرمەيتىن قاعيدات. قاراپايىم ادامداردىڭ سەنگىشتىگىن، نەمقۇرايدىلىعىن، باسقا دا السىزدىكتەرىن شەبەر پايدالانا وتىرىپ، شەكسىز بيلىككە قول جەتكىزگەندەر قايتسە دە تاقتا ۇزاق وتىرۋدى قالايدى.
سول ءۇشىن قوعام مەن حالىقتىڭ ساناسىن تۇساپ، ولاردى تەك قانا بوداندىقتا ۇستاعىسى كەلەدى. كەزىندە كەڭەستەر وداعىن قىپ-قىزىل قانعا بوكتىرگەن ستالين، گولوششەكين، ەجوۆ، بەريا سياقتى قانىشەرلەردىڭ باسىن بىرىكتىرگەن دە وسى – بيلىككە قۇشتارلىق. ولار كوپ جاعدايدا بيلىكقۇمارلىق السىزدىكتەرىن «جاپون، نەمىس شپيوندارىنا ءولىم كەلسىن!»، «دارىگەرلەر ءىسى» سياقتى جاساندى ۇراندارمەن بارىنشا بۇركەمەلۋگە تىرىستى. وزدەرىنەن ويى وزىق، حالىقتى سوڭىنان ەرتە الاتىن كۇشتىلەردىڭ رۋحىن جانىشتاپ، كوزدەرىن جويىپ وتىردى.
وسى رەتتە، بيلىكتە ۇزاق جىل وتىرعان دىنمۇحامەد قونايەۆتىڭ مىنا ءبىر مويىنداۋى ەسكە تۇسەدى.
«جالعىز عانا كوزىمنىڭ جەتكەنى – كوپ ۋاقىت بيلىك باسىندا بولۋعا بولمايدى. اينالاڭداعى ادامداردى تانۋ تۇيسىگىڭ جوعالادى، تىڭ ويلاردى تۇسىنبەيسىڭ نەمەسە قابىلدامايسىڭ، وزىڭە ءوزىڭ سىن كوزبەن قاراۋدى قوياسىڭ. سوسىن مىندەتتى تۇردە قاتەلىكتەر جاسايسىڭ، اسىرەسە كادرلىق ساياساتتا». («بىرلەسۋ» تاۋەلسىز گازەتى، 15 قىركۇيەك 1990 ج.).
ال، كادرلىق ساياساتتىڭ تەرىس جۇرگىزىلۋى ورنى تولماس وكىنىشتەرگە اپارىپ سوقتىراتىنىن ۋاقىت كورسەتتى.
ستاليندىك ساياسي قۋعىن-سۇرگiندە ءبىر قازاقستاننىڭ وزىندە 110 مىڭنان استام ادام لاگەرلەرگە توعىتىلدى. 25 مىڭداي الاشتىڭ قايماعى «حالىق جاۋى» رەتىندە اتىلدى. وعان «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن!» ناۋقانىندا قىناداي قىرىلعان قانداستارىمىزدى قوسىڭىز.
تاريحشى-عالىم تالاس وماربەكوۆتىڭ ايتۋىنشا: «1928 جىلى قازاقستاندا 4 ميلليون 800 مىڭ قازاق بولسا، 1939 جىلى 2 ميلليون 328 مىڭ عانا قازاق قالعان…”.
اباي اتامىز ايتقانداي: «كۇشىگىنەن تالانعان» ۇرپاقتىڭ وكىلى رەتىندە، ءبىز دە قىزىل يمپەريا قياناتىنىڭ شەت جاعاسىن كوردىك.
86-نىڭ جەلتوقسانىدا تۋرا سونداي قاسىرەتتى كۇيدى باستان وتكەردىك. گورباچيەۆتىڭ «دەموكراتيا»، «جاريالىلىق» دەگەن سوزدەرىنە شىن سەنىپ قالعان بەيكۇنا جاستارىمىز الماتىنىڭ باس الاڭىنا شىعىپ، قان-جوسا بولعانى كوز الدىمىزدا.
ماسكەۋدىڭ قولشوقپارى سولومەنسيەۆ دەگەن سۇمىراي سول ۇلتارالىق وقيعانىڭ شىعۋىنا الماتىداعى قازاقتاردىڭ سانى شامادان تىس كوبەيگەنى سەبەپ بولدى دەپ سوقتى.
“كوگدا يا زدەس رابوتال سەكرەتارەم سك، پومنيۋ، توگدا بىلو كازاحسكوگو ناسەلەنيا 8 پروسەنتوۆ. ا سەيچاس 16. ۆ دۆا رازا ۋۆەليچيلوس!..” دەپ دابىلداتتى. ونىڭ ويىنشا قازاقتار ءوز استاناسىنا جولاماي، ايدالادا قوي باعىپ قانا ءجۇرۋى كەرەك ەكەن.
انە، سونداي اسىرا سىلتەۋشىلىك پەن باسىنۋشىلىقتى كوزبەن كورىپ، قۇلاقپەن ەستىگەنبىز.
بەريانىڭ ءىزباسارلارى: كاماليدەنوۆ پەن مەڭدىبايەۆ تاندەمى
جەلتوقسان كوتەرىلىسى يمپەريالىق قاتالدىق پەن قاتىگەزدىكتى قارۋ ەتكەن ماسكەۋلىكتەردىڭ شوۆينيستىك پيعىلدان ەشۋاقىتتا باس تارتپايتىنىن اڭعارتتى. بىزدەن كەيىن باس كوتەرگەن ساحا رەسپۋبليكاسى (1987 ج.)، بالتىق ەلدەرى، گرۋزيا مەن ءازىربايجان (1989 ج.) كوتەرىلىسشىلەرى دە قاتاڭ جازالاندى. جۇزدەگەن بەيكۇنا قىز-جىگىتتەر تانكتىڭ شىنجىر تابانىنا تاپتالدى. وققا ۇشتى.
توقىراپ قالعان قوعامنىڭ توڭىن ءجىبىتىپ، قوعامعا جاڭا لەپ اكەلگەن، تىڭ سەرپىن بەرگەن بۇل الەۋمەتتىك-ساياسي سىلكىنىستەر بىر-بىرىنەن ءبولىپ قاراۋعا كەلمەيتىن ءبىرتۇتاس ازاتتىق كۇرەسىنىڭ تىزبەگى ەدى.
ءبىراق، وداق ىدىراعانىمەن، بۇگىندە ءوز ىقپالىنان ايرىلعىسى كەلمەگەن ماسكەۋدىڭ وزبىرلىعى ءالى دە وشپەگەن، مىعىم. ۋكراينا، مولدوۆا، بەلورۋسسيا، قاراباقتاعى قاندى وقيعالار سول جەلتوقسان جاڭعىرىعىنىڭ جالعاسى. بارلىق جەردەن قاھارلى دا ايلالى رەسەيدىڭ قاندى تىرناعىنىڭ ءىزى كورىنەدى.
بيلىك باسىنداعى كەشەگى گورباچيەۆ پەن قازىرگى پۋتين سىندى تيراندار ءوز مۇددەسى ءۇشىن تۋعان حالقىن دا، وزگەنى دە ايامايتىنىن تاريح وسىلايشا دالەلدەپ بەردى. شەكسىز بيلىككە يە بولعان ۇلكەن تيرانداردىڭ قىلىعى وتە جۇقپالى كەلەدى. ماسكەۋ بيلەگەن تۇستا قازاقستاندا دا جەرگىلىكتى تيراندار بوي كورسەتىپ شىعا باستادى.
جاسىرىن ەمەس، اشىقتان اشىق. مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى، كەيىننەن قازاقستان كومپارتياسى وك يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى بولعان زاقاش كاماليدەنوۆ پەن الماتى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، كەيىننەن قازاقستان كپ وك ەكىنشى حاتشىسى بولعان مارات مەڭدىبايەۆ وسى الدىڭعى قاتاردان تابىلدى.
كرەملدىڭ الدىندا كوزگە تۇسۋگە تىرىسىپ، قازاق زيالىلارىن قۋدالاۋدىڭ نەبىر قانقۇيلى ادىستەرىن ويلاپ تاپقان ەكەۋىنىڭ قىلىعى بەريادان اسىپ تۇسپەسە، كەم بولعان جوق.
ولارمەن بەتپە-بەت جولىعىسقان ساتتە، تالاي ءور كەۋدەلى عالىمداردىڭ، تاريحشىلار مەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ ايۋمەن كەزدەسكەن جىلقىداي دىرىلدەپ قالاتىنىن كوزىمىزبەن كوردىك.
ال، وسى قازاقتار ءبىرىن-بىرى قىر اسىرا قۋىپ، دۇرلىگىپ جاتقان كەزدە «كولبين قايدا قاراپ وتىردى؟» دەگەن زاڭدى سۇراقتىڭ قۇلاعى قىلتيۋى مۇمكىن عوي. ارينە. قازاقستانعا ۋاقىتشا كەلگەن كولبين مۇندا ۇزاق تۇراقتامايتىنىن جاقسى ءبىلدى. سوندىقتان دا، وعان ءبارىبىر ەدى. ەلدەگى بولىپ جاتقان توتەنشە جاعدايلارعا كوپ باسىن اۋىرتا قويعان جوق. الدىنا اكەلگەن قاعازدارعا قول قويىپ، كومەكشىلەرى جازىپ بەرگەندى وقىپ بەرۋمەن شەكتەلەتىن. كوبىنەسە شارابىن ءىشىپ بۋسانىپ، قۇسىن اتىپ، تۋريست سەكىلدى شالقىپ جۇرەتىن.
ءبىر جولى ول جاندايشاپتارىمەن بىرگە كەزەكتى ساۋىق-سايرانعا شىعادى.
كولبين اسپانعا قاراتا مىلتىق اتقان كەزدە، ءار جەردەگى بۇتانىڭ تۇبىنە جاسىرىنعان ءۇش-تورت اسكەري مەرگەن قوسا اتادى.
ءبىر وقپەن ءۇش-تورت ۇيرەكتىڭ جەرگە توپىرلاپ تۇسكەنىن كورىپ، ءماز بولعان كولبين سول كۇنى مول ولجاعا كەنەلىپتى. توست كوتەرىپ تۇرىپ ايتقان: «قازاقستان حالقىن قۇستىڭ ەتىمەن قامتاماسىز ەتۋگە بولادى ەكەن عوي!» دەگەن دانىشپاندىق ءسوزى ەرتەسىنە رەسپۋبليكالىق گازەتتەرگە جاريالانىپ تا كەتتى. مىنە، الەمدە جەر كولەمى جاعىنان 9-شى ورىندى يەلەنەتىن الىپ مەملەكەتتى باسقارۋعا جىبەرىلگەن باسشىنىڭ بار ءبولمىس-بىتىمى وسىنداي دارەجەدە عانا بولاتىن.
«بىرەۋ تويعا اينالعاندا، قاسقىر قويعا اينالدى» دەگەندەي، قازاقستانعا كەزدەيسوق اداسىپ كەلگەن كولبيننىڭ قىزمەتتەگى شالالىعىن ءوز مۇددەسىنە ورايلاستىرا بىلگەن كاماليدەنوۆ پەن مەڭدىبايەۆتىڭ قۇدايى بەردى دەسە دە بولادى. قازاقستاندى «كىشى 37ء-نىڭ» ەلەسى كەزىپ ءجۇردى.
جەلتوقسان زوبالاڭىندا كاماليدەنوۆتىڭ بەلسەندىلىگىمەن وبلىستىق كوميتەتتەردiڭ 64 حاتشىسى، قالالىق جانە اۋداندىق پارتيا كوميتەتتەرiنiڭ 630 حاتشىسى، باستاۋىش پارتيا ۇيىمدارىنىڭ 1836 مۇشەسi الماستىرىلدى. Iشكi iستەر مينيسترلiگiءنىڭ باسشى ورگانداعى 1200 جەتەكشى كادرلارى «ساياسي-تاربيە جۇمىستارىن اقساتقانى» ءۇشىن قىزمەتتەرىنەن قۋىلدى.
ولاردىڭ بارلىعى دا قازاقتار ەدى. ودان باسقا ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ، عىلىمي-زەرتتەۋ، جوبالاۋ ينستيتۋتتارىنىڭ، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ، شىعارماشىلىق وداقتاردىڭ باسشىلارى بار.
مىسالى، الدىڭعى قاتارداعى ءىرى جوو-نىڭ 12 رەكتورى ورنىنا الىنىپ، ءىستى بولدى.
ال، قازاققا دەگەن قاتىگەزدىگى جاعىنان كاماليدەنوۆتەن كەم تۇسپەيتىن مەڭدىبايەۆ باسقارعان العاشقى ءبىر جارىم جىل ىشىندە الماتى وبلىسىنداعى باسشىلىق بۋىننىڭ 750 قىزمەتكەرى نەگىزسىز قۋعىنعا ۇشىرادى.
پارتيالىق تۇرعىدان جازالاندى، ءىشىنارا سوتتالدى، اباقتىعا قامالدى. ونىڭ ىشىندە 35 اۋداندىق، قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىلارى، 25 اۋاتكوم ءتوراعالارى بولدى.
ەلىمىزدى جايپاپ وتكەن رەپرەسسيانىڭ جويقىن كۇشىنىڭ قانشالىقتى اۋىر بولعانىن وسىدان-اق شامالاڭىز. ارينە، بۇل ارادا ماسكەۋدىڭ جازالاۋ ناۋقانىن قاتاڭ جۇرگىزۋ تۋرالى نۇسقاۋى بولعانى شىندىق. ونى جەرگىلىكتى تيرانداردىڭ اسىرا ورىنداعانى دا شىندىق.
كولبين بولسا، ءوز قاراماعىنداعى جوعارى لاۋازىمدى قوس ورىنباسارىنىڭ بۇكىل ەلدەگى كادرلىق ساياساتتى ورەسكەل بۇرمالاعانىنا، باسقا دا بىلىق-شىلىقتارىنا كوز جۇما قاراۋمەن ءجۇردى.
ويتكەنى، وداقتاعى اسا ءىرى پارتيا ۇيىمىنداعى اپپاراتتىق قۋلىق-سۇمدىقتاردى تۇسىنۋگە كولحوز باسشىسى دەڭگەيىندەگى ورەسى جەتپەدى. ءارى جوعارىدا ايتىلعان حاتشىلاردى، رەكتورلار مەن شارۋاشىلىق باسشىلارىنىڭ بىردە-بىرىن جىعا تانىمايتىندىقتان، سولاي بولۋعا ءتيىستى نارسەدەي قابىلدادى.
قونايەۆ؟ ونىڭ تۇسىندا 700-دەن اسا قازاق مەكتەبى جابىلدى
قونايەۆتىڭ بيلىگى اياقتالار تۇستا كەڭەستەر وداعى ىشتەن ءىرىپ-شىري باستاعان ەدى. گورباچيەۆتىڭ «جاريالىعىنان» كەيىن باستالعان داڭعازانىڭ شۋى كۇشەيگەنىمەن، سىبايلاستىق پەن پاراقورلىققا باتىپ، ابدەن بىلىققان جۇيە وڭالا قويمادى.
بيلىك تارماقتارىنىڭ بارلىعىن جايلاپ العان جەمقورلىق ەلدىڭ تۇرمىسى مەن الەۋمەتتىك جاعدايىن السىرەتىپ جىبەردى.
سسسر ىشكى ىستەر ءمينيسترى ۆ.باكاتيننىڭ قۇپيا بايانداماسىندا مىنانداي ءبىر جولدار بار. «1986-89 جىلدارى وداق بويىنشا 1،2 ملن لاۋازىمدى قىزمەتكەر ءوزىنىڭ قىزمەتتىك بابىن اسىرا پايدالانعانى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلدى. جاسالعان 1 ملن قىلمىستىڭ 28 مىڭى شەنەۋنىكتەردىڭ پاراقورلىعى، 170 مىڭى مەملەكەت مۇلكىن الىپ-ساتارلىققا ۇشىراتقاندار. قازاق سسر-ىندە 5 مىڭنان اسا قىلمىستىق ىستەر جوعالدى. 92 كووپەراتيۆ باسشىسىنىڭ بۇرىن سوتتالعانى انىقتالدى».
ءيا، 80ء-شى جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي قازاقستانداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعداي دا تىم شيەلەنىسىپ كەتكەن ەدى. حالىق كۇيزەلىسكە ۇشىراۋدىڭ ءسال-اق الدىندا تۇردى. مول التىن مەن كۇمىستىڭ، اعىل-تەگىل مۇناي مەن استىقتىڭ ۇستىندە وتىرسا دا، قازاق حالقىنىڭ باسىم بولىگى ەن بايلىقتىڭ قىزىعىن كورۋدەن شەت قالدى. وندىرىلگەن ءونىمنىڭ ەڭ جاقسىسى، ەت پەن مايدىڭ شۇرايلىسى، ۆاگون-ۆاگون استىق پەن ۇن تەگىس ورتالىققا جونەلتىلەتىن.
ءالى ەسىمدە، 1985 جىلى قاڭتار ايىندا بۇكىلوداقتىق جاس جۋرناليستەر سەمينارىنا قاتىستىم. سوندا ماسكەۋدەگى ۇلكەن ءبىر گاسترونومدا ءوزىمىزدىڭ سەمەي ەت كومبيناتىنان شىققان سۇبەلى ەت پەن مايلى شۇجىقتاردى كورىپ، قاتتى تاڭىرقاعام.
ءبىر جيرەن شاشتى تاتەمىزدىڭ توڭكەرىلگەن سان ەتتى شانىشقىمەن شۇقىلاپ: «سەگودنياشنيي يلي ۆچەراچنيي؟» دەپ تىجىرىنعانىن كورىپ، ودان سايىن ەسىم شىقتى. بۇل كەزدە استانامىز الماتىدا سۇرپ ەتى سىلىنعان سۇيەك-ساياققا ۇزىن-سونار كەزەك بولاتىن. ونىڭ وزىندە دە، ءبىر قولعا ەكى كيلودان ارتىق بەرىلمەيتىن.
ءجا، تاماقتى قويشى. اشىققان قارىن تويىنار، ەسكىرگەن كيىم جاڭارار. ەڭ اۋىر تيگەنى – رۋحاني مەشەۋلىك ەدى.
قازاق مەكتەپتەرى جاپپاي جابىلىپ، قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇردى. الماتى سىندى قالادا №12 ورتا مەكتەپ پەن ەكى مەكتەپ-ينتەرناتتى قوسقاندا، بار-جوعى ءۇش-اق ءبىلىم وشاعى قازاق تىلىندە وقىتاتىن. وسى ارادا ءبارىمىز بۇگەجەكتەپ ايتا المايتىن ءبىر اششى اقيقات بار.
قازاق تاريحىندا ەل باسقارعان كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ ءبىرى قونايەۆ ەكەنى بەلگىلى. سول كەزدەگى يمپەريالىق ساياساتقا بايلانىستى ۇستانعان تاكتيكاسى بولەكتەۋ، قايشىلىعى مول تۇلعا. قازاقستان ەكونوميكاسىن دامىتۋعا، شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە سىڭىرگەن ەڭبەگى ولشەۋسىز.
الايدا قانشا جەردەن ماداقتاپ، اسپەتتەسەك تە، قونايەۆتىڭ رۋحانيات سالاسىندا تەك «ورىستاندىرۋ» باعىتىن ۇستانعانىن جاسىرا المايمىز. ونىڭ كەزىندە 700-دەن اسا قازاق مەكتەبى جابىلىپ قالعانى شىندىق. «جاپتىرمايمىن!» دەسە، بيلىك قولىندا تۇر ەدى. جوق، بيلىگىن پايدالانبادى. ال، سول كەزەڭدەردە ءبىز سياقتى كۇن كەشكەن وزبەك، تۇركىمەن، تاجىك مەكتەپتەرىنىڭ بىردە-بىرى جابىلعان ەمەس.
ونىڭ ارعى سەبەبىن ءبىر اڭگىمەسىندە مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، اقىن ەسەنعالي راۋشانوۆ تا ىزدەستىرگەنىن كوزىم شالىپ قالدى. «قونايەۆ دۇنيەدەن وتكەندە سادىقبەك ادامبەكوۆتىڭ جازعان ءبىر شۋماق ولەڭى ول كىسىنىڭ كىم ەكەنىن بەلگىلى ءبىر ورتاعا دالەلدەپ كەتتى.
پوليتبيۋرو ىشىندە
تۇرۋشى ەدى سورايىپ.
ارداقتى تاتار حالقىنىڭ،
اياۋلىسى كەتتى قونايەۆ...
قازاقتىڭ ءتىلى، ادەبيەتى ءۇشىن ءشوپ باسىن سىندىرماي كەتتى دەگەن پىكىر بار.
قونايەۆتىڭ تۇسىندا قازاقستانداعى قازاق مەكتەبىنەن وزبەكستانداعى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى كوپ بولدى» دەيدى اقىن. ىپ-راس. قونايەۆتىڭ قازاق تىلىنە جاناشىرلىقپەن قاراماۋىنىڭ تۇپكى كىلتيپانى وسىندا جاتسا كەرەك. مەنىڭ بۇل جازبامنان كەيبىرەۋلەردىڭ «جاۋ ىزدەپ» لاپ قويماۋى ءۇشىن وزگە اعايىنداردى دا تىڭداپ كورەيىك.
بەلگىلى ۇيعىر جازۋشىسى ابدىكەرىم عانييەۆتىڭ «يسمايل يۋسۋپوۆ: «س چيستوتوي پومىسلوۆ» اتتى دەرەكتى پوۆەسى بار ەكەن. سوندا 1962-64 جىلدارى قازاقستان كومپارتياسى وك-نىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ قىزمەت ىستەگەن يۋسۋپوۆتىڭ ەستەلىگىن كەلتىرەدى. «رەسپۋبليكاعا باسشىلىق ەتۋگە مەن كەلگەندە «مەنىڭ قاراكوز دوستارىم» قازاقستاننىڭ باسىنا ۇيعىر كەلدى دەدى. ال، قونايەۆ تۋرالى ونداي اڭگىمە ايتىلعان جوق. ونىڭ ۇلتى تاتار ەدى عوي. ءبىز د.ا.قونايەۆ ەكەۋمىز بالا كەزدەن بىرگە وستىك، سوسىن سوپى زارۆات اتىنداعى ۇيعىر ورتا مەكتەبىندە بىرگە وقىدىق».
پارتيانىڭ تاعى ءبىر ارداگەرى، قاراعاندى وبلىستىق ءارحيۆىن باسقارعان ساتىپالدى توتانوۆ «وتكەن ءومىر وتكەلدەرى» دەگەن كىتابىندا قونايەۆتىڭ ءوز قولىمەن تولتىرىلعان انكەتاسىن كورگەنىن، وندا ۇلتى «تاتار» دەپ كورسەتىلگەنىن، ال قازاقستان باسشىسىن ۇلتتىق كادرلار ساپىنان بەكىتەمىز دەگەن ماسەلە كوتەرىلگەندە قونايەۆ ءوز پاسپورتىن ءبىر-اق تۇندە جويىپ، ۇلتى «قازاق» دەپ جاڭاسىن العانىن ايتادى.
ارداگەر جۋرناليست مادات اققوزين بىلاي دەپ جازىپتى:
«دىنمۇحامەد قونايەۆتىڭ قابىلداۋىندا ەكى قازاق، ءبىر ورىس وتىر. ولار اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنا بەكىتىلەيىن دەپ جاتقاندار ەدى. انا تىلىندە امانداسقان ەكى قازاقتى قونايەۆ سول جەردە توقتاتىپ، «جالپىعا تۇسىنىكتى» ورىس تىلىنە كوشۋلەرىن سۇرايدى. سول ۇشەۋدىڭ ءبىرى – مەنىڭ ەسكى تانىسىم راحىمباي تازابەكوۆ بولاتىن. ول اۋىلدا تۋعان ادام. وعان رەسپۋبليكا باسشىسىنىڭ ءوزى سەكىلدى ەكىنشى قازاقتان ورىسشا سويلەۋىن تالاپ ەتۋى وعاش بولىپ كورىنگەن» (اzattyq.org. 30.11.2009 ج.)
قازاق ءتىلىنىڭ ءقادىرىن تۇسىرەتىن دە، كوتەرەتىن دە بيلىكتەگى ءبىرىنشى باسشىلار ەكەنىندە داۋ جوق. قالاي بولسا دا، شىققان تەگىندە شارۋامىز شامالى، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جاپپاي جابىلۋى – تىكەلەي قونايەۆتىڭ موينىنداعى ءىس.
ءوز انا تىلىندە سويلەگەن جاستارعا جيرەن شاشتى اپامىزدىڭ «گوۆوري پو-رۋسسكيي!» دەپ زەكىپ، دىكەڭدەگەنىنە دە كىنالى قونايەۆ.
ءبىز وسى كۇندەرى «جۇزدەن اسا ۇلت تۇراتىن...» دەگەن جالعان ۇراندى ءجيى جالاۋلاتىپ ايتامىز. سونىڭ اۆتورى كىم ەكەن دەپ جۇرسەم، ول دا قونايەۆ بولىپ شىقتى. 1977 جىلى شىققان «سوۆەتتىك قازاقستان» اتتى ورىس تىلىندەگى كىتابىندا باقىتتى ەل قانداي دەپ ساۋال قويىپ، سوعان جاۋاپ بەرىپتى. “ەتو 19 وبلاستەي، بولەە 80 گورودوۆ، 193 پوسەلكا گورودسكوگو تيپا، 218 سەلسكيح رايونوۆ، گدە درۋجنوي سەمەي جيۆۋت ي ترۋدياتسيا پرەدستاۆيتەلي بولەە 100 ناسيونالنوستەي ي نارودنوستەي”.
ەڭ وكىنىشتىسى، بۇل قيسىنسىز وتىرىك وسى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى.
«كازاحستان – منوگوناسيونالنايا سترانا، كوتورىي ستال رودينوي دليا پرەدستاۆيتەلەي بولەە ستا نارودوۆ» دەپ ەركىنسىگەن دۇڭگەن ەتنوس ۇيىمنىڭ باسشىسى ءالى جالاۋلاتىپ ءجۇر. وعان ەشكىم ەمەس، ءوزىمىز كىنالىمىز. الماتى قالاسىنداعى «كوپ ۇلتتىڭ» اراسىنا 1 سومالي، 1 گاگاۋز، 1 نورد، 1 پۋشتۋن، 2 مودراكان دەگەندەردى رەسمي تىزىمگە قوسىپ قويىپتى. ونىڭ نە كەرەگى بار؟ كىم قىستاپ جاتىر؟ شىنىمدى ايتسام، اسپيرانتۋرا بىتىرگەن مەنىڭ ءوزىم «مودراكان» دەگەن پاقىردىڭ كىم ەكەنىن، قايدا تۇراتىنىن كوز الدىما ەلەستەتە المايمىن.
ءسويتىپ، قونايەۆتىڭ كەزىنەن جالعاسىپ كەلە جاتقان كەرى ساياساتتىڭ كەسىرىنەن ورتامىزدا ءبىر ورىس (مودراكان، گاگاۋز، پۋشتۋن...) وتىرسا، انا تىلىمىزدە سويلەۋگە قىسىلاتىن بولدىق. «باسقالارعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن...» دەپ بۇلكىلدەي جونەلەمىز. ءالى دە سولاي! ەگەر، مەملەكەتتىك ءىس-شارالاردا، جينالىستاردا پرەزيدەنت پەن ەلباسى تەك قانا قازاقشا سويلەي باستاسا، وزگەلەر دە سولاي سويلەۋگە ءماجۇبىر بولار ەدى.
مىسالى، بەلگىلى جازۋشى ءازىلحان نۇرشايىقوۆ وك ءبىرىنشى حاتشىسى جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ بيۋرو ماجىلىستەرىن كەيدە تازا قازاق تىلىندە جۇرگىزەتىنىن ءوز ەستەلىگىندە اتاپ وتەدى. بىردە، ورىسى كوپ پلەنۋمدا «وك حاتشىسى» بولىپ بەكىتىلىپ جاتقان اناتوليي شالوۆتان ءومىربايانىن قازاقشا ايتىپ بەرۋىن سۇراعان. وعان شالوۆ رەنجىمەگەن، ءتىلى جەتكەنشە ايتىپ بەرگەن. كەيىنىرەك سول باتىلدىعى ءۇشىن مەملەكەت قايراتكەرى جۇماباي شاياحمەتوۆتى ەرەكشە جىلىلىقپەن ەسكە الاتىن دەيدى. مىنە، تاريحتا جاقسى اتى قالۋ دەگەن وسى!
قوردايداعى قازاق-دۇڭگەن تەكەتىرەسى 86-شى جىلدىڭ جاڭعىرىعى
جالپى، كوممۋنيستىك توتاليتارلىق جۇيە قالىپتاستىرعان قاتاڭ ءتارتىپتىڭ سالقىنى قازاق جاستارىنا اۋىر سوققى بولىپ ءتيدى. اسىرەسە اۋىل بالالارىنىڭ ماماندىق تاڭداۋ ەركى شەكتەلدى. ارى كەتسە مۇعالىمدىك، دارىگەرلىك، ەسەپشى، زووۆەت، اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتتارىنا عانا جول اشىق بولاتىن.
ال، اۆياسيالىق، اكادەميالىق، تەحنيكالىق، قۇقىقتىق جوعارى وقۋ ورىندارىنا ورىن كۆوتامەن بەرىلەتىن. مىسالى، 1985 جىلى قاراعاندىداعى جوعارعى ميليسيا مەكتەبىندەگى ابيتۋريەنتتەر ۇلەسىنىڭ 61%-ىن قازاقتار قۇراسا، 1986 جىلى بۇل كورسەتكىش 27،5%-عا دەيىن كەمىتىلگەن. ادەيى، قاساقانا.
قازاق جاستارىن ىشكى ىستەر ورگانىنا قىزمەتكە قابىلداۋ كۇرت ازايتىلدى. ءتىپتى، شىمكەنت وبلىستىق ىشكى ىستەر باسقارماسى الدىندا «قازاقتاردى ىشكى ىستەر ورگانىنا قابىلدامايمىز!» دەگەن سوراقى جارناما ىلۋگە دەيىن بارعان. ۇلكەن قالالارعا قازاقتاردىڭ ەنگىزىلۋىن شەكتەۋ، تۇرعىن ءۇي كەزەگىنە تىركەمەۋ، جۇمىسقا ورنالاسۋدا «اعا ۇلت» سانالاتىندارعا باسىمدىق بەرۋ كوپە-كورنەۋ كوزگە ۇرىپ تۇراتىن.
وعان قوسا مەكتەپ ءبىتىرۋشى تۇلەكتەردى اۋىلدان شىعارماي، قايتسە دە قوي باعۋعا ۇگىتتەيتىن جۇمىستار جىل بويى قىزۋ جۇرگىزىلەتىن.
جوعارعى بيلىك ورگاندارى وسى ارەكەتتەرىنىڭ ءبارىن سىلاپ-سيپاپ تىگىسىن جاتقىزىپ، ادەمى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىساتىن.
ءومىر اعىمى وسىلاي ءبىرقالىپتى ءوتىپ جاتتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، توقىراۋعا تۇستىك. ەگەر گورباچيەۆ «جاريالىلىق»، «قايتا قۇرۋ» اتتى جاڭا باعىتتىڭ باستالعانىن جاريالاماعاندا، كىم ءبىلسىن، وسىلاي جالعاسا بەرەتىن بە ەدى؟ گازەت، راديو، تەلەديدار دابىلداتا جۇرگىزگەن بۇل ناسيحاتتىڭ ءدۇمپۋى قازاق جاستارىنىڭ وي-ساناسىن وياتۋعا تۇرتكى بولدى.
ولار ءوزىنىڭ تۋعان ەلىندە، تۋعان جەرىندە ءجۇرىپ «ەكىنشى سورتتى» ۇلتقا ۇشىراۋدىڭ سەبەبىن ىزدەستىرە باستادى. ويلاندى. سىلكىندى. اقىر سوڭىندا ۇزاق جىلدار بويى جۇرگىزىلىپ كەلگەن «حالىقتار دوستىعىنىڭ» جاساندىلىعىن ءتۇسىندى. جەلتوقسان ۇشقىنى تۋا باستادى!
جاڭا سەرپىلىسكە قاناتتانعان قازاقتاردىڭ رۋحاني ەركىندىككە ۇمتىلۋى، ءوز قۇقىقتارىن قورعاۋداعى تالاپ-تىلەگىنىڭ كۇشەيۋى وزگە ەتنوس وكىلدەرىنە ۇناي قويمادى. وڭىردەردە قىرعيقاباقتىق احۋال تۋىندادى.
شىمكەنت وبلىسىنىڭ ميچۋرين سوۆحوزىندا قازاقتار مەن ءازىربايجاندار، سەلينوگراد وبلىسىنىڭ اتباسار قالاسىندا قازاقتار مەن شەشەندەر، الماتىدا كگب شەكارا ۋچيليششەسىنىڭ ورىس كۋرسانتتارى مەن زووتەحنيكالىق-مالدارىگەرلىك ينستيتۋىنىڭ قازاق ستۋدەنتتەرى ءوزارا قاقتىعىسىپ قالدى.
مۇنداي وقيعالار باسقا وڭىرلەردە دە بوي كورسەتە باستادى. جارالانعاندار دا از بولعان جوق. ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى كاماليدەنوۆتىڭ تىكەلەي نۇسقاۋىمەن بۇنىڭ بارلىعى جىلى جابىلىپ وتىردى. ۇلتارالىق رەڭك العان وقيعالاردىڭ شىعۋ سەبەپتەرىن انىقتاپ، ونى تۇبەگەيلى جويۋدىڭ ورنىنا بيلىك ورگاندارى «تۇرمىستىق كيكىلجىڭ» اتاپ، ادەتتەگىسىنشە كوزبوياۋشىلىقپەن اينالىستى.
ءبىر عاجابى، ءبىز وتكەننەن ساباق المايتىن حالىق ەكەنبىز. سول كوزبوياۋشىلىقتىڭ سالدارى وسى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى.
كەشەگى ماياتاستاعى قازاق-كۇرد، شەلەكتەگى قازاق-ۇيعىر، مالوۆودنوە اۋىلىنداعى قازاق-شەشەن، قوردايداعى قازاق-دۇڭگەن اراسىنداعى تەكەتىرەستەر – 86-شى جىلدىڭ جاڭعىرىعى ەكەنىن تۇسىنگىمىز كەلمەيدى. ءىستى بولعان قوردايلىقتارعا «ماسكۇنەم»، «ناشاقور»، «حۋليگانسكيە ۆىحودكي مولودەجي» دەگەن تاڭبانىڭ تاڭىلۋى ءبىزدىڭ ءالى الىسقا ۇزاماعانىمىزدى كورسەتەدى.
ەگەر دە، ەلىمىزدەگى ۇلتارالىق كەلىسىم مەن ىنىتىماقتى ودان ارى ساقتاعىمىز كەلسە، ەڭ ءبىرىنشى قازاقتىڭ مۇددەسىنە نۇقسان كەلتىرمەۋدى ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون دەپ بىلەمىز. ويتكەنى، باسقا ەتنوس وكىلدەرىنىڭ ارقا سۇيەر ەلدەرى بار. ال قازاقتىڭ وتانى بىرەۋ-اق، ول – تاۋەلسىز قازاقستان!
الدىعا وزىپ كەتسەم، كەشىرىم وتىنەمىن. ءبارى دە كەرەك ويلار عوي. سونىمەن، جەلتوقسان قارساڭىنداعى جاعدايعا قايتىپ ورالايىق.
ەلدەگى ۇلتارالىق شيەلەنىستىڭ ءورشۋى، قوعامنىڭ توقىراۋى، قالىپتاسقان ساياسي ەليتانىڭ كۇيرەۋى قونايەۆتىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ قانا قويماي، بيلىكتەگى ىقپالىن دا السىرەتتى.
بۇعان دەيىن سەنىمدى سەرىكتەرى – شىمكەنت وبكومىن باسقارعان اسانباي اسقاروۆ، الماتى وبكومىن باسقارعان كەڭەس اۋحادييەۆ، الماتى قالالىق كوميتەتىن باسقارعان اقان قويشىمانوۆ، جوعارعى كەڭەس ءتوراعاسى بايكەن ءاشىموۆ، اۆتوموبيل كولىك ءمينيسترى اناتوليي كاراۆايەۆ، عىلىم اكادەمياسىن باسقارعان ءىنىسى اسقار قونايەۆتى كرەمل زورلىقپەن قىزمەتتەرىنەن شەتتەتكەن بولاتىن. كەيبىرى ايقاي-شۋمەن ۇستالىپ تا كەتتى. ال، مينيسترلىكتەر مەن وبلىستاردى باسقارۋعا ماسكەۋلىك كادرلار قونايەۆتىڭ كەلىسىمىنسىز توپىرلاپ كەلە باستادى.
وداق قۇرامىندا بولسا دا، رەسەي مەن ۋكراينادان كەيىنگى ءۇشىنشى ءىرى مەملەكەت سانالاتىن قازاقستاندى كوپە-كورنەۋ باسىنۋشىلىق قارسىلىق تۋعىزۋى مۇمكىن ەدى.
مۇنى ايقىن تۇسىنگەن گورباچيەۆ باس كوتەرەردەي وقىس وقيعا تۋا قالسا، قارسى شارا قولدانۋدى ۇمىتقان جوق.
مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە قۇپيا تۇردە «قۇيىن» وپەراسياسىن دايىنداۋعا تاپسىرما بەردى. دايىنداتتى دا. ويتكەنى ول، شىنىن ايتۋ كەرەك، ءوزى باستاعان «جاريالىلىق» پەن «قايتا قۇرۋدىڭ» كەڭەستىك جۇيەنى ىدىراتۋىنا جان-تانىمەن قارسى بولدى. بالتىق ەلدەرى مەن قازاقستاننىڭ تىزگىنى ۋىسىنان شىعىپ كەتۋ ءقاۋپى مول ەكەنىن سەزدى. سول سەبەپتەن وداقتاس رەسپۋبليكالارعا قىسىم جاساۋدى كۇشەيتىپ، ءوز كادرلارىن جىبەرۋدى جالعاستىرا بەردى.
بۇل قورلىققا كونگىسى كەلمەگەن قونايەۆ ورنىنان بوساتۋعا بىرنەشە رەت ءوتىنىش بەرەدى. گورباچيەۆ بولسا، بىرىنشىلىككە ۇمىتكەردىڭ كىم بولاتىنى ءالى انىقتالماعاندىقتان، قونايەۆتى ورنىنان قوزعاۋدى ءالى ەرتەرەك دەپ سانايدى. ءبىراق، ونىڭ داۋرەنى بىتۋگە تاياپ قالعانىن اڭعارتىپ، ءاربىر وڭتايلى ساتتە تۇقىرتىپ قالىپ وتىرۋدى ەستەن شىعارعان ەمەس.
باس حاتشى بولىپ سايلانعاننان كەيىن 1985 جىلى جازدا العاشقى ساپارىن گورباچيەۆ ەل استاناسى الماتىدان باستاماي، بىردەن سەلينوگرادقا ۇشىپ كەلىپ، اكتيۆ وتكىزەدى. قونايەۆ تا امالسىز سوندا بارۋعا ءماجبۇر بولادى. ال، قالانى ارالاعان ءتۇرلى كەزدەسۋلەردە باس حاتشىنىڭ جانىندا جۇرگەن رەسپۋبليكا باسشىسىن ەلەمەگەندەي قىر كورسەتىپ، اڭگىمەلەسپەي تارپاڭ مىنەز تانىتقانىن بۇكىل ەل بايقادى.
جالعاسى:
https://dalanews.kz/58560
