[caption id="attachment_12911" align="alignright" width="968"]
بالا فرانس[/caption]
كافكا ءوز زامانىنىڭ ەڭ قۋ جازۋشىسى بولۋى مۇمكىن، قالاي دەگەنمەن دە ول ءوزىن الداۋعا جول بەرمەدى. ءوزى قاتارالاس جازۋشىلارعا قاراعاندا، «جازۋشىلىق» ول تالپىنعان دۇنيە بولدى. ول ءوزىن ەشۋاقىتتا جازۋشى ساناماعان. ءتىپتى جازعاندارىنا مۇلدە كوڭىلى تولماعانىن ايتىڭىز. ادەبيەت جانە ول قالاعان نارسە ءوزى ويلاعانداي ءلاززات سىيلاي المادى. ءبىراق ول جازۋدى ەش توقتاتقان ەمەس. تالپىنۋدى دا. بىلاي ايتقاندا، ادەبيەت ونىڭ كوڭىلىنەن شىقپادى دەگەن ءسوز ەمەس. ول ءۇشىن ادەبيەت، مويسەيدىڭ «جۇماق جەردى» ىزدەگەنىندەي بولدى. بىزشە اسان قايعىنىڭ «جەر ۇيىعى».
كافكا مويسەي جايلى: « ونىڭ تەك ولەر الدىندا عانا «جەر جۇماعىن» كورۋى اقىلعا سيىمسىز. مۇنداعى جالعىز، ناقتى ماعىنا: ادام ءومىرىنىڭ قاس قاعىم ساتپەن تەڭ ەكەنىن كورسەتەدى ەمەس پە؟ بۇل ءومىر (مويسەيدىڭ جۇماقتى ىزدەۋى) تىم شەكسىز سوزىلۋى مۇمكىن، ءبىراق قاس قاعىم ساتتە اياقتالار ەدى. مويسەي حانانعا ونىڭ ءومىرى تىم قىسقا بولعان سوڭ بارا المادى دەۋگە كەلمەيدى، ادامنىڭ ءومىرى بولعان سوڭ دا جەتە المادى» بۇل ادام ماقساتتارىنىڭ ۋاقىت كەڭىستىگىمەن ولشەنەتىنىن، ءبىراق ول ۋاقىت شەكسىز ەمەستىگىن تۇسىندىرەدى. البەتتە، ءبىز ادام ءومىرى جايلى ايتپاقشىمىز عوي.
كافكا ءوز بەتىنشە ءومىر ءسۇرۋ تۋرالى جازبايدى، كەرىسىنشە ونداي ءومىردىڭ تىم ءىش پىستىرارلىق ەكەنىن كورسەتەدى. «قۇبىلۋ» جانە «ساراي» روماندارىندا ەروتيزم ماحابباتتان، ىنتىقتىقتان ايىرىلعان. بۇل بوس ەروتيزم، جانە بۇدان قالايدا قاشۋ كەرەكتىگىن ايتادى
كافكا ءوز ويىن اشىق ايتۋعا ۇمتىلعان ساتتە، ول قيال تۇرعىسىنان ويدان شىعارىلعان دۇنيەلەرگە بەت بۇردى. ءبىراق ءار سوزىڭدە ءبىر قۇپيا بولدى (شىعارمالارىندا وراسان زور قۇرىلىمدار سالدى، سوزدەر لوگيكالىق ويعا قونىمسىز، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى شىعىپ، وقىرماندى الداۋعا، نە اداستىرۋعا بەيىم تۇرعانداي. ءتىپتى سونىڭ بارلىعى اۆتوردىڭ وزىنە قاراتىلىپ تۇرعان اسەر قالدىرادى-مىس). جوق نارسەنى بار قىلىپ كورسەتەتىن نەمەسە ءسال ناقتىلاۋدىڭ اسەرىنەن كورىنىپ ۇلگەرمەي جوعالاتىن دۇنيەلەرى بار ادەبي شىعارمادان ءبىر بالەندەي ماعىنا ىزدەۋ ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس. كافكا ءوز بەتىنشە ءومىر ءسۇرۋ تۋرالى جازبايدى، كەرىسىنشە ونداي ءومىردىڭ تىم ءىش پىستىرارلىق ەكەنىن كورسەتەدى. «قۇبىلۋ» جانە «ساراي» روماندارىندا ەروتيزم ماحابباتتان، ىنتىقتىقتان ايىرىلعان. بۇل بوس ەروتيزم، جانە بۇدان قالايدا قاشۋ كەرەكتىگىن ايتادى . ءبىراق 1922 جىلى ول «كۇندەلىگىندە» بىلاي دەپ جازادى: «مەن كوڭىلىم توق كەزدە دە قاناعاتتانباۋدى تىلەدىم. وسى سوڭعى ءجۇز جىلدىقتاعى ءداستۇرلى ادىستەردىڭ بارلىعىمەن مەن قاناعاتتانباۋ سەزىمىنە تەرەڭدەي ەنگىم كەلدى. ەندى مەن قازىرگى ەمەس بۇرىنعى كەيىپىمە قايتا ورالسام با دەيمىن. مەن قاناعاتتانباعانىم ءۇشىن دە قاناعاتتانبادىم. بۇنىڭ بارلىعى دا بالالار ويىنان باستالدى. مىسالى، مەن بەتىمنىڭ جىبىرلاپ تۇرعانىن ەلەستەتتىم نەمەسە قولىمدى باسىما قويىپ سەرۋەندەدىم - جيىركەنىشتى بالالىق. ءبىراق بۇل جاۋاپسىز قالمادى. وسىنىڭ اسەرىنەن مەنىڭ ادەبيەتتەگى ءسوز قولدانۋىم دامىدى، وكىنىشتىسى، ول كەيىن مەنى تاستاپ كەتتى. ەگەردە باقىتسىزدىقتى قولدان كەلتىرۋگە بولاتىن بولسا، وندا مىندەتتى تۇردە سولاي ىسەتۋ كەرەك»، جانە تاعى ءبىر، ءبىراق كۇنى بەلگىسىز جازباسىندا: «مەن جەڭىسپەن ءشولىمدى باسپايمىن، مەنى كۇرەس قىزىقتىرمايدى. ول ماعان جاساۋعا ءتيىستى جالعىز نارسە رەتىندە عانا قۋانىش سىيلاۋى مۇمكىن. كۇرەس مەنىڭ مۇمكىندىكتەرىمدى اسىرىپ، مەنىڭ ءوزىمدى كورسەتۋ جولىمدا اسا ۇلكەن قۋانىش سىيلاي الادى، الايدا سوڭىندا مەن كۇرەسكە ەمەس، قۋانىشقا كوپ كوڭىل بولمەكپىن».ول ءوزىنىڭ باقىتسىز بولعانىن قالادى. ول باقىتسىزدىق ارقىلى قاناعاتتاندىرىلۋعا ۇمتىلدى. جانە سول باقىتسىزدىقتا كىشكەنتاي قۋانىشتىڭ بارىنا سەندى، ءوزىنىڭ ايتۋىنشا سونداي قۋانىشتان ءولىپ تە كەتەر ەدى.
ونىڭ ەڭ قىزىقتى اڭگىمەسىنىڭ ءبىرى «قاۋلى» («پريگوۆور»، ناشار اۋدارمام ءۇشىن كەشىرىم سۇرايمىن) ەدى.
«بۇل اڭگىمە بىلاي ءوربيدى، – دەيدى كاررۋج ءبىر جازباسىندا، - ءبىر جاس بالا اكەسىمەن دوسىنىڭ كەسىرىنەن سوزگە كەلىپ قالادى، سول جاس بالا كەيىن وزىنە قول جۇمسايدى.اكەسى مەن بالا اراسىنداعى ۇزاق كەلىسپەۋشىلىك ۇرىستان كەيىن اۆتور بىزگە پوەتيكالىق بىرنەشە جولدارمەن سول بالانىڭ ءولىمىن سۋرەتتەيدى: «قاشادان جۇگىرىپ شىققان بالا كوشەنى كەسىپ ءوتىپ، تاماققا اشىققان بالاداي وزەنگە بەت الادى. الدىندا تۇرعان تەمىر-بوگەتتىڭ ءبىر شەتىنەن ۇستاپ سەكىرەدى. اتا-اناسىنىڭ باقىتىنا وراي، ول بالا گيمناست بولاتىن. مىنە، السىرەپ بارا جاتقان قولىمەن ۇستانىپ، قۇلاعاندا دىمىن بىلدىرمەيتىن اۆتوبۋستىڭ وتكەنىن كۇتەدى دە: «انا، اكە، مەن سىزدەردى ءبارى-بىر دە قاتتى سۇيگەنمىن» - دەپ قولىن بوساتادى. ول كەزدە كوشەدە كولىك كوپ ەدى.»
گەورگ بەنداماننىڭ ءولىمى كافكاعا – ونىڭ ەگىزىنە – ۇلكەن ءلاززات سىيلادى. ول وزىندىك قۇبىلىستاردىڭ ەشقاشان دا ەشتەڭەگە باعىنبايتىنىن كورسەتكىسى كەلگەن سياقتى. ايتپەسە وندا قۇلدىق ماعىنا جاتپايدى ما؟ ءىستىڭ سوڭى مەن ونىڭ ناتيجەسىن، ۇنەمى بىرەۋدىڭ ايتقانىمەن ءجۇرىپ، كۇتىپ وتەسىڭ. ال ونىڭ ءولىمى بەلگىسىز، ماقساتسىز ىس-ارەكەتتى، ءولىم ارقىلى ءلاززات سىيلادى.
ميشەل كاررۋج سوڭعى سويلەمنىڭ پوەتيكالىق قۇندىلىعىن ءتىپتى دە ءجاي شيەلىنىستىرمەيدى. كافكانىڭ ءوزى ماكس برودپەن اڭگىمەسىندە بۇل جايلى ءتىپتى باسقا پىكىر بىلدىرەدى: « سەن بىلەسىڭ بە؟..- دەدى ول، - بۇل سويلەمنىڭ نە ماعىنا بەرەتىنىن؟ مەن وسىنى جازىپ وتىرعانىمدا ەكى جاقتى قاناعاتتاندىرىلۋ جايلى ويلادىم» دەيدى.
مۇنداي كەرەمەت سوزدەن كەيىن مۇمكىن ەروتيزمنىڭ وقيعاسىن نەمەسە اكەسى ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ۇرىس-كەرىستەن كەيىن ولىمگە ۇتىلىپ قالۋىن ناقتى ايقىنداۋىنا بولار ەدى. بىلمەيمىن، ءبىراق جاڭاعى سوزدەردەن كەيىن قۋانىشقا دەگەن ءامىردىڭ، ەشتەڭەلىككە ءوتۋىن كورسەتەتىن سەكىلدى. ال سول ەشتەڭە اۆتور ءۇشىن قالعانىنىڭ ءبارى بولعانىندا ەسكەرمەسكە بولماس. قۋانىشقا دەگەن ۇستەمدىكتىڭ ولىممەن تولەنەتىنىن دە بىلگەنىمىز ءجون. باقىتسىزدىق استە تەك جازا ەمەس. گەورگ بەنداماننىڭ ءولىمى كافكاعا – ونىڭ ەگىزىنە – ۇلكەن ءلاززات سىيلادى. ول وزىندىك قۇبىلىستاردىڭ ەشقاشان دا ەشتەڭەگە باعىنبايتىنىن كورسەتكىسى كەلگەن سياقتى. ايتپەسە وندا قۇلدىق ماعىنا جاتپايدى ما؟ ءىستىڭ سوڭى مەن ونىڭ ناتيجەسىن، ۇنەمى بىرەۋدىڭ ايتقانىمەن ءجۇرىپ، كۇتىپ وتەسىڭ. ال ونىڭ ءولىمى بەلگىسىز، ماقساتسىز ىس-ارەكەتتى، ءولىم ارقىلى ءلاززات سىيلادى.
بارلىعى ايتىلدى. ۇشقىن، ءلاززاتتىلىق ەروتيزمدە عانا بولمادى. ەروتيزم بولعاننىڭ وزىندە، ول تەك شىم-شىتىرىقتى شيەلەنىستىرۋ ءۇشىن عانا. كافكانىڭ بالا كۇنىندەگىدەي، باقىتسىزدىقتى شاقىرۋ ءۇشىن بەتىن جىبىرلاتادى ەمەس پە. باقىتسىزدىق پەن كۇنانىڭ ىشىندە كۇرەس باسىنان بار؛ ال ەگەر باقىتسىزدىقتىڭ قۇربانى ءوز بەتىمەن باقىتسىزدىققا كەلگەن ادام بولسا، وندا ونى ناتيجە قىزىقتىرمايدى. كافكادا قۋانىشتىڭ كوپتىگى سونشالىق، ول كۇرەستەن ەمەس، قۋانىشتان ءولىمدى كۇتەدى...
ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ەمەس، تۇسىنگىم كەلگەندىكتەن جازدىم. بوردتىڭ كافكا قولجازبالارىن ورتەمەۋىنىڭ، ۋادەسىندە تۇرماۋىنىڭ ارقاسىندا حح عاسىر ادەبيەتىنە ۇلكەن ۇلەس قوسا الۋىندا نەندەي قۇدىرەت جاتىر؟ ەشكىم تۇسىنبەگەن كافكانى، ءبىز نەگە ءسۇيىپ ءھام سول مەزەتتە تۇسىنبەي وقيمىز؟ ال ونى سول كەزدە بورد قانا ءتۇسىندى مە ەكەن؟
مەن بۇل ماقالامدى كافكانىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن اۋدارىپ تاستادىم نەمەسە بالەندەي باعا بەرىپ تاستادىم دەپ ايتا المايمىن. تىرىسپايمىن دا. ونىڭ نەگە سونشالىق باقىتسىزدىققا قۇمارلىعىن، جانە ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، تۇككە تۇرعىسىز تۋىندىلارىن ورتەگىسى كەلگەنىن تۇسىنە الماعاننان جازدىم. نەگە كافكا ورتەمەكشى بولعان تۋىندىلار، كەيىنگى نەشە ۇلى جازۋشىلاردى وقىتىپ ۇلگەردى؟ كاميۋ، گارسيا ماركەستەردى الايىق. نەگە؟ ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ەمەس، تۇسىنگىم كەلگەندىكتەن جازدىم. بوردتىڭ كافكا قولجازبالارىن ورتەمەۋىنىڭ، ۋادەسىندە تۇرماۋىنىڭ ارقاسىندا حح عاسىر ادەبيەتىنە ۇلكەن ۇلەس قوسا الۋىندا نەندەي قۇدىرەت جاتىر؟ ەشكىم تۇسىنبەگەن كافكانى، ءبىز نەگە ءسۇيىپ ءھام سول مەزەتتە تۇسىنبەي وقيمىز؟ ال ونى سول كەزدە بورد قانا ءتۇسىندى مە ەكەن؟ ماقالامدى سۇراقپەن بىتىرگەنىم دۇرىس شىعار...
(ماقالادا جورج باتايدىڭ ەڭبەگىندەگى مالىمەتتەر مەن كافكانىڭ حاتتارى مەن كۇندەلىك دەرەكتەرى پايدالانىلدى).
ابزال سۇلەيمەن، جازۋشى
