قادىرىنەن قاسىرەتى شاش ەتەكتەن، بوستاندىقتان بوداندىعى مول كەلمەسكە كەتكەن قوعامنىڭ قىر-سىرلارىن جەتىك بىلگەندىكتەن ۇستارانىڭ جۇزىندە ءجۇرىپ، ۇلتىن قاستەرلەۋگە سەرت ەتكەن، ۇلت تەڭدىگىن مادەنيەت پەن ادەبيەت، عىلىم مەن بىلىمنەن ىزدەگەن، ورتا ازيا مەن قازاقستانداعى شوقتىعى بيىك كەمەڭگەر ۇيىمداستىرۋشى، وراتور تەمىربەك قارا ۇلى جۇرگەنوۆ قوعامدىق جۇمىسقا ەرتە ارالاسىپ، حالقىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا ساي اۋقىمدى ىستەردىڭ شەشىمىن تاۋىپ، جولعا قويا ءبىلدى.
باتىس، شىعىس حالىقتارىنىڭ ءبىلىمى مەن ءىلىمىن بويىنا سىڭىرە بىلگەن تۇلعا قازاقتىڭ مارعاسقالارىمەن تىزە قوسىپ، ەلدىڭ دامۋى مەن وركەندەۋى بارىسىنداعى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتقارىلاتىن ءىس-شارالاردىڭ باسى-قاسىندا بولدى.
وزەكتى ءومىردىڭ وكىنىشتىسى - ءوز قولىمەن جاساپ اتقارعان ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىن كورە الماۋ... نەبارى وتىز توعىز جاسىندا، قوعامعا ەڭبەگى ءسىڭىپ، ماراپاتقا يە بولىپ، حالقىنىڭ قالاۋلىسى – دەپۋتات ءارى ناركوم بولا تۇرىپ، ءوز قوعامىنىڭ جاۋى اتانۋى، قانداي ادىلەت؟! دامەش ءامىرحان قىزى ەرمەكوۆا اپايمەن سۇحبات بولعان كەزدە ءوز اۋزىنان ەستىگەنىمىز ەستەن كەتپەيدى.
تەمىربەك قارا ۇلى تۇتقىندالعان كۇننەن باستاپ، دامەش اپاي سەگىز جىل عۇمىرىن الجيردە حالىق جاۋىنىڭ جەسىرلەرى قاتارىنداعى سانى جەتى مىڭنان استام انالارمەن بىرگە وتكىزدى. اسىل جارلارا قانشا قيىنشىلىقتى باستارىنان كەشسە دە، سوتكەسىنە ون ەكى-ون التى ساعات جۇمىس ىستەپ، باس بوستاندىعىن الۋ ءۇشىن، سۇيىكتى جارلارىنىڭ «حالىق جاۋى» ەمەستىگىن سوڭعى تىنىسى بىتكەنشە دالەلدەۋگە بەكىنگەنىن؛ ادامي رۋح پەن سەنىمدى ءبىر ساتتە دە ەستەن شىعارماعانىن؛ ءتىپتى وتانى ءۇشىن، حالقىنىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن تالاي مارتە ارىز دا جازعانىن، ( ول كىسى مايدانعا دا سۇرانىپتى) جانارىنا جاس الا وتىرىپ اڭگىمەلەدى.
1989 جىلدىڭ 28 قاڭتارىندا ۇكىمەت قاۋلىسىمەن الماتى مەملەكەتتىك تەاتر جانە كوركەمسۋرەت ينستيتۋتىنا ت. ق. جۇرگەنوۆتىڭ مارتەبەلى اتى بەرىلگەن ەدى. سول جىلدارى ينستيتۋتتىڭ بالامالى كونكۋرستان وتكەن رەكتورى بولىپ سايلانعان باسشىسى رەتىندە ت. ق. جۇرگەنوۆتىڭ جان-جارى دامەش اپايدى ىزدەپ، ارنايى كەزدەسۋدى ۇستازدار مەن ستۋدەنتتەر اراسىندا وتكىزگەنىمىزدىڭ ايعاعى ۇجىم اراسىنداعى دامەش اپايمەن تۇسكەن ەستەلىك سۋرەتتەر.
دامەش اپاي تەمىربەك اعا ەلىمىزدىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن وركەندەتۋدەگى وراسان زور ەڭبەگى مەن قازاق ۇلتىنىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ باسىن قوسىپ، بولاشاققا دەگەن وي-ارمانى، ءىس-قيمىلدارىنىڭ باستاۋشىسى بولعانىن، مەكتەپ، تەاتر، ونەر، ءبىلىم سالالارىنا سونى جول سالىپ، وركەندەتۋ اسىل اعانىڭ تاۋسىلمايتىن ارمانى ەكەنىن شەبەر تىلمەن، وزەك ورتەر مۇڭمەن جەتكىزدى.
تەمىربەك قارا ۇلى تۇتقىندالعان كۇننەن باستاپ، دامەش اپاي سەگىز جىل عۇمىرىن الجيردە حالىق جاۋىنىڭ جەسىرلەرى قاتارىنداعى سانى جەتى مىڭنان استام انالارمەن بىرگە وتكىزدى. اسىل جارلارا قانشا قيىنشىلىقتى باستارىنان كەشسە دە، سوتكەسىنە ون ەكى-ون التى ساعات جۇمىس ىستەپ، باس بوستاندىعىن الۋ ءۇشىن، سۇيىكتى جارلارىنىڭ «حالىق جاۋى» ەمەستىگىن سوڭعى تىنىسى بىتكەنشە دالەلدەۋگە بەكىنگەنىن؛ ادامي رۋح پەن سەنىمدى ءبىر ساتتە دە ەستەن شىعارماعانىن؛ ءتىپتى وتانى ءۇشىن، حالقىنىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن تالاي مارتە ارىز دا جازعانىن، ( ول كىسى مايدانعا دا سۇرانىپتى) جانارىنا جاس الا وتىرىپ اڭگىمەلەدى. يا، تەمىربەكتەي ۇلت زيالىسىن كورمەسەك تە كورگەندەي، ەلى ءۇشىن «ەتىكپەن سۋ كەشكەن»، ءبىلىمدى دە پاراساتتى جاننىڭ ەستەلىك سازىنا ورانعان رۋحاني بەينەسىمەن تانىسۋ ءساتى بولدى.
اسىل جارىنىڭ ىجداعاتتى، سابىرعا تولى ءھام وكىنىشتىڭ دە ءھرتى شارپىعان سوزدەرىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق ءارتىسى، پروفەسسور اسقار توقپانوۆ جالعادى. ول كىسىنىڭ ەستەلىگى ت.ق.جۇرگەنوۆتىڭ جاستارعا جاساعان قامقورلىعى، وقۋعا، بىلىمگە تاربيەلەۋدەگى ءرولى تۋراسىندا ءوربىدى. اسقار توقپانوۆ ماسكەۋ قالاسىنا – گيتيس-كە وقۋعا جولدامانى قازاقتىڭ ءبىر تۋار رەجيسسەرى جۇمات شانين مەن تەمىربەك اعانىڭ ىقىلاسىمەن العانىن، وقىپ جۇرگەن كەزدەرىندە ماسكەۋ قالاسىنداعى قازاقستاندىق ستۋدەنتتەرمەن بولعان بىرنەشە كەزدەسۋلەرىن ەسكە ءتۇسىردى. تەمىربەك اعا ستۋدەنتتەردىڭ وقۋ ۇلگەرىمدەرى، جاتىن ورىندارى، شاكىراقىلارىنا قوسىمشا اقشا ءبولىپ، الاڭداماي ءبىلىمدى دە بىلىكتى مامان رەتىندە ەلگە ورالۋلارىنا تىلەك ءبىلدىرىپ، زور سەنىم ارتقانىن جەتكىزدى.
«ەلىمىزدىڭ مادەنيەتى مەن ءبىلىمىنىڭ كاسىبي دەڭگەيىن كوتەرۋ بولاشاقتا سىزدەردىڭ ۇلەستەرىڭدە دەگەن ويىن ايتىپ، قيالىمىزعا قانات ءبىتىرىپ، اسقاق ارمانعا ءبىر تابان جاقىنداتقانى كەشە عانا ايتقانداي جادىمىزدا ساقتاۋلى قالدى. دارحان دا پاراساتتى اعانىڭ ماعان «ماسكەۋ» مەيمانحاناسىنداعى كەزدەسۋدەن سوڭ: «اسقار كەشكى تەاترلارعا بارعاندا كيىپ ءجۇر»، - دەپ، شەتەلدىڭ «باستون» ماتاسىنان تىگىلگەن «ءقارا-قوق» كوستيۋمدى ساتىپ الىپ بەرگەنى، ءدال بۇگىنگى كۇندەي ەسىمدە. سودان الماتىعا ورالعاننان كەيىن ۇلى اۋەزوۆتىڭ «اباي» پەساسىن ساحنالاعاندا «ىرىم قىلىپ» العاشقى ءوزىم قويعان پرەمەراعا تەمىربەك اعانىڭ كيگىزگەن كوستيۋمىمەن ساحناعا شىققانىم ۇلى ادامداردىڭ سەنىمىنەن شىعۋ مەن «ءارۋاق قولداسىن!» - دەگەن سانا تۇيسىگىندەگى سەزىمنىڭ سىرى بولاتىن»، - دەپ، ەستەلىك ويىن تۇيىندەپ ايتقان قازاق ساحنا پەدوگوگيكاسىنىڭ ىرگەسىن قالاعان، العاشقى پروفەسسيونال رەجيسسەر، پروفەسسور اسقار توقپانوۆ بولدى.
تاعى ءبىر ۇلكەن دايەكتى دەرەكتى اسقار اعا تەمىربەك قارا ۇلىنىڭ وسكەن، ءبىلىم العان ورتاسى تۋرالى وي تولعاعاندا كەڭىنەن تولعادى. سىر بويىنىڭ بەلگىلى اعارتۋشى اقىنى تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆ پەن العاشقى «قازاق-ورىس سوزدىگىنىڭ» اۆتورى دوسمۇحاممەد بۋكين سىندى الىپ ۇستازداردان العان تالىم-تاربيە ەكەنىن، «ۇستازى مىقتىنىڭ - ۇستامى مىقتى» اتتى قاناتتى ءسوزدىڭ قاشاندا ءقادىرى بارلىعىن باسا ايتتى.
ء-بىر ساتكە كوڭىل بولەيىكشى، مىنا ءبىر جايدىڭ ءوزى - وتىزىنشى جىلداردا تاجىك ءاسسر-ىنىڭ قارجى ناركومى، وزبەكستان مەن قازاقستاننىڭ حالىق اعارتۋ كوميسسارى قىزمەتتەرىن ابىرويمەن اتقارۋى نەنى بىلدىرەدى. وتىزدان اسپاي مۇنداي بيىككە جەتۋىنىڭ سىرى تۋا ءبىتتى مىنەزى مەن جۇرە جيعان ءبىلىمىنىڭ كەنەندىگى بولسا كەرەك. ورتا ازيا مەن قازاقستان ەلدەرىندە تەڭدەسى جوق ۇلى قوعام قايراتكەرى عوي؟ - دەگەندە، زال تىك تۇرىپ، دۋ قول شاپالاقتاپ، قۇرمەت كورسەتتى.
اسقار توقپانوۆ ءسوز سوڭىندا:
تاعى ءبىر ىركىلىس كەزىندە دامەش اپايدىڭ كەشكى استان سوڭ كوشەگە شىعىپ سەرۋەندەپ كەلە جاتقاندا تەمىربەكتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ بولاشاق قارا شاڭىراعىنىڭ بوي كوتەرەر جەرى دەپ كالينين كوشەسىندەگى اباي اتىنداعى اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ ورنىن قاداپ كورسەتكەنى، جانە سول عيماراتتىڭ مونۋمەنتالدى اسقاق ەڭسەسىنىڭ بيىكتىگى قازاق ونەرىنىڭ شىڭى ىسپەتتەس ءاردايىم كوڭىلگە كورىك ۇيالاتادى دەپ باسا ايتقانىن جەتكىزگەندە، زال تولى تىڭداۋشى تەرەڭ تەبىرەنىسپەن قوشەمەت كورسەتكەنى كوز الدىمىزدا.
تەمىربەك جۇرگەنوۆ تۋرالى نەبىر اڭىزعا بەرگىسىز باعالار بار. اتاقتى اكادەميك ا.جۇبانوۆ ءوز ەستەلىگىندە مىنانداي جولدار كەزىگەدى: «ت.جۇرگەنوۆتىڭ كابينەتىنەن شىققاندا الاتاۋدى ايىرىپ، قاراتاۋدى قايىرىپ شىعاتىنداي كۇش-جىگەرمەن شىعاتىن ەدىك»- دەپ شەشەندىك، ءبىلىمدارلىقتان تۇلعالانعان قاجىر-قايراتىنا باعا بەرسە، اكادەميك ع. مۇسىرەپوۆ: «ت.جۇرگەنوۆ - ءتىلدى دە ءتىستى، جىگەرلى دە ىسكەر ادام» دەگەن شىنايى پىكىرىن دامەش اپا ايتقاندا سول ءبىر ءداۋىر كوز الدىمىزدان وتكەندەي كۇي كەشكەنبىز...
دامەش اپايدان سوڭ دا ت.ق.جۇرگەنوۆتىڭ تۋعان باۋىر-تۋىستارىمەن كەزدەسۋلەر جالعاسىن تاپتى. ءبىراق، اكادەميا الدىنا تۇلعانىڭ تۇعىردا تۇرعانىن ويلاستىرۋ كەزىندە رەكتوراتتىڭ اقىلداستار كەڭەسىندە قالاۋىمىز بەلگىلى ءمۇمىنشى ەسكەن امانجول ۇلى سەرگەبايەۆقا ءتۇستى. سودان قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى ەسكەن اعا: «امان بەكەن ۇلى، سەن باستادىڭ، رەكتورىمىز تىلەۋعالي اشىربەك ۇلى قىشقاشبايەۆ قوشتادى، مەن كافەدرا ۇستازدارىمەن اقىلداسىپ، باستاعان ءىستى اياقتاۋعا تىرىسايىن» دەپ ۋاعدالاستىق. ەسكەرتكىشتىڭ ەسكيزىن، جوباسىن جاساپ، ەس اعا رەكتوراتقا اكەلىپ، ورنىن انىقتاپ، يگىلىكتى ءىستىڭ ىسكە اسۋىنا تەر توككەنى ءۇشىن زور قوشەمەتپەن تىلەگىمىزدى ايتتىق. مىنە، وسىلاي ەسكەرتكىش 2001 جىلى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ازاماتتارىمىزدى ەسكە الۋ كۇنى قارساڭىندا ءوز تۇعىرىنا قوندى.
مۇنداي كەمەڭگەر، ءبىرتۋار - تەمىربەك قارا ۇلى جۇرگەنوۆتىڭ تورقالى تويى ءبىر مەكەمەنىڭ، ءبىر ەلدىڭ مەرەكەسى ەمەس، ول ءيسى تۇركى قاعاناتىنىڭ ءتول مەرەكەسى بولۋى لازىم.
زەينوللا اباجانوۆ
