حانكەلدى ءابجانوۆ،

ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى

تاريح جانە ەتنولوگيا

 ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى،

ق ر ۇعا كوررەسپوندەنت مۇشەسى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

پروفەسسور

ۇلى تۇلعانىڭ تاريحتاعى ءرولى قيلى ولشەمدەرمەن انىقتالادى ەكەن. بىرەۋلەرى عىلىم مەن تەحنيكا سالاسىندا كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن جاڭالىق اشۋىمەن تاريحقا ەنسە، ەكىنشىلەرى ادەبيەت پەن ونەردىڭ ۇزدىك شىعارماسىن تۋىنداتۋىمەن اتىن ماڭگىلىككە قالدىرادى. ال، ساياسات پەن مەملەكەتتىك بيلىك سالاسىندا ۇلىلارعا قويىلاتىن تالاپتىڭ، ۇلىلار قاتارىنا كىرۋدىڭ ولشەم-ۇستانىمى مۇلدە بولەك. ەگەر الدىڭعىلاردىڭ ۇلىلىعى ءوزى ءومىر ءسۇرىپ  تۇرعان زاماندا رەسمي راسىمدەلۋسىز انىقتالىپ جاتسا، ساياسات پەن مەملەكەتتىك بيلىك الەمىندەگى ۇلىنىڭ ۇلىلىعى  الدەنەشە جىلدار ەمەس، عاسىرلار وتكەننەن كەيىن مويىندالۋى، جەمىسىن بەرۋى مۇمكىن. ۇلت تاريحى تاعىلىمىنا سۇيەنە ايتار بولساق، حح عاسىردىڭ الىپتارى قانىش ساتبايەۆتىڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، شاكەن ايمانوۆتىڭ، مۇرات ءايتحوجيننىڭ، تاعى باسقالاردىڭ ينتەللەكتۋالدىق ەرەكشە جاراتىلىسى جاڭالىقتارىمەن، كىتاپتارىمەن ولاردىڭ كوزى تىرىسىندە مويىندالدى. الاش ارىستارى ءاليحان بوكەيحانوۆ، مۇستافا شوقاي، سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ الاسۇرعان حح عاسىر باسىنداعى ساياسي ۇدەرىستەردىڭ ناعىز سەركەسى ەكەنىن ەندى عانا تانۋدامىز. قازاقستانعا، قازاق حالقىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ازىرگە لايىق باعالانباعان، مىنە، وسىنداي تاۋتۇلعالاردىڭ قاتارىندا جۇمابەك تاشەنوۆ تۇر.

تاشەنوۆ رەسپۋبليكانىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني دامۋىنا باسشىلىق جاساعان جىلدارى قازاق مەملەكەتىنىڭ اۋماق تۇتاستىعىنىڭ ساقتالۋىنا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ماڭعىستاۋدى تۇرىكمەنستانعا قوسۋ جونىندەگى ۇسىنىستارعا تويتارىس -بەردى. تىڭ ولكەسىنە بىرىكتىرىلگەن سولتۇستىك وبلىستاردى رەسەيگە، وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ ماقتا ەگەتىن اۋداندارىن وزبەكستانعا بەرۋگە قارسى شىقتى. قازاقستان جەرىندە يادرولىق جارىلىستار جاساۋعا قارسىلىق ءبىلدىردى. شىعارماشىلىق وداقتار وكىلدەرىنە ۇي-پاتەر بەرگەندىگى ءۇشىن الماتىنىڭ ورتاسىندا “قازاق اۋىلىن” قۇردى دەپ ايىپتالدى. “قازاقادەبيەتى” گازەتىن جابۋدان، “سوسياليستىك قازاقستان” گازەتىن “كازپراۆدانىڭ” اۋدارماسى ەتىپ شىعارىلۋ قاۋپىنەن قورعاپ قالدى. “ۇلتشىل” دەپ ايىپتالىپ، ن.حرۋششيەۆتىڭ نۇسقاۋىمەن قىزمەتىنەن بوساتىلدى.

[caption id="attachment_9965" align="alignleft" width="335"] جۇمابەك تاشەنوۆ[/caption]

قازاق ۋيكيپەدياسىندا ءومىر جولىنا قىسقاشا شولۋ بەرىلىپتى: تاشەنوۆ جۇمابەك احمەت ۇلى (20.3.1915، اقمولا وبلىسى ارشالى اۋدان باباتاي اۋىلى – 18.11.1986، شىمكەنت قالاسى) – مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ەكونوميكا عىلىمىنىڭ كانديداتى (1962). اقمولا قۇرىلىس تەحنيكۋمىن (1932)، كوكپ وك جانىنداعى جوعارى پارتيا مەكتەبىن (1955) بىتىرگەن. 1934-1939 جىلدارى بەينەتقور اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، اۋداندىق جەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1939-1943 جىلدارى اقمولا وبلىسى جەر ءبولىمى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، 1944-1947 جىلدارى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى پارتيا كوميتەتى حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى، مال شارۋاشىلىعى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1947-1948 جىلدارى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ءتوراعاسى (1948-1952) بولدى. 1952-1955 جىلدارى اقتوبە وبلىسى پارتيا كوميتەتىنىڭ 1-حاتشىسى، 1955-1960 جىلدارى قازاق كسر-ى جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ ءتوراعاسى، 1960 – 1961 جىلدارىقازاق كسر-ى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتتەرىن اتقاردى. تاشەنوۆ رەسپۋبليكانىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني دامۋىنا باسشىلىق جاساعان جىلدارى قازاق مەملەكەتىنىڭ اۋماق تۇتاستىعىنىڭ ساقتالۋىنا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ماڭعىستاۋدى تۇرىكمەنستانعا قوسۋ جونىندەگى ۇسىنىستارعا تويتارىس -بەردى. تىڭ ولكەسىنە بىرىكتىرىلگەن سولتۇستىك وبلىستاردى رەسەيگە، وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ ماقتا ەگەتىن اۋداندارىن وزبەكستانعا بەرۋگە قارسى شىقتى. قازاقستان جەرىندە يادرولىق جارىلىستار جاساۋعا قارسىلىق ءبىلدىردى. شىعارماشىلىق وداقتار وكىلدەرىنە ۇي-پاتەر بەرگەندىگى ءۇشىن الماتىنىڭ ورتاسىندا “قازاق اۋىلىن” قۇردى دەپ ايىپتالدى. “قازاقادەبيەتى” گازەتىن جابۋدان، “سوسياليستىك قازاقستان” گازەتىن “كازپراۆدانىڭ” اۋدارماسى ەتىپ شىعارىلۋ قاۋپىنەن قورعاپ قالدى. “ۇلتشىل” دەپ ايىپتالىپ، ن.حرۋششيەۆتىڭ نۇسقاۋىمەن قىزمەتىنەن بوساتىلدى. 1961 – 1975 جىلدارى شىمكەنت (قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان) وبلىسى اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولدى. 1975 جىلى وداقتىق دارەجەدەگى دەربەس زەينەتكەرلىككە شىقتى. ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە “قاراكول” عىلىمي-زەرتحانالىق ينستيتۋتىندا، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى تالداۋ-ەسەپتەۋ ورتالىعىندا قىزمەت اتقاردى. لەنين، ەڭبەك قىزىل تۋ، “قۇرمەت بەلگىسى” وردەندەرىمەن ماراپاتتالعان.

جۇمابەك تاشەنوۆ كەڭەستىك قازاقستان باسشىلارىنىڭ شوعىرىندا بار بولعانى التى-اق جىل ءجۇردى. 1955 جىلى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىنە تاعايىندالعان ول 1961 جىلى رەسپۋبليكا ۇكىمەتى باسشىلىعىنان بوساتىلعاندا 46 جاستا عانا ەدى. ءبىراق، سول 1955-1961 جىلدار قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، الەم تاريحىندا ايرىقشا ماڭىزدى كەزەڭ بولاتىن.

بىرىنشىدەن، ازيا مەن افريكانىڭ حالىقتارى ازاتتىققا قول جەتكىزىپ، وتارلىق جۇيە كۇيرەي باستادى. كەڭەستەر ەلىندە گاندي، نەرۋ، ماو، فيدەل كاسترو، ناسەر ەسىمدەرى اۋىزدان تۇسپەيتىن. بىرازىمەن قازاق باسشىسى كەزدەستى، كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى، پىكىر الماستى. جۇمابەك تاشەنوۆتەي سۇڭعىلا وي يەسى قازاقتان تارىداي ارتىقشىلىعى جوق باسقا ەتنوستار تاۋەلسىز ءتول مەملەكەتىن قۇرىپ جاتقاندا ماسكەۋدىڭ اشسا - الاقانىندا، جۇمسا – جۇدىرىعىندا قالعان تۋعان حالقىنىڭ، قازاق مەملەكەتىنىڭ بولاشاعىنا الاڭداعانى، شىنايى ازاتتىقتى ارمانداعانى كۇمانسىز.

ەكىنشىدەن، تىڭ يگەرۋ جەلەۋىمەن قازاق اۋىلدارىنا اعىلعان سلاۆيان ۇلتى وكىلدەرىنىڭ لەگى اي سايىن ارتىپ، دەموگرافيالىق احۋالدى اسقىندىرعانى،  قازاق تىلىنە، مادەنيەتىنە، باسپاسوزىنە، وقۋ ورىندارىنا كەرەعار سالماعىن تۇسىرگەنى كوزگە ۇرىپ تۇردى. مۇنىڭ ارتى ۇلتسىزدانۋعا، تامىرسىزدانۋعا ۇلاساتىنىن قازاق وقىعاندارى مەن زيالىلارى عانا ەمەس، ءداستۇرلى قوعام تاربيەسىن كورگەن اۋىل اقساقالدارىنا دەيىن سەزىندى. اقمولا ءوڭىرىنىڭ پەرزەنتى ج. تاشەنوۆ اۋىلدان باستالعان ماڭگۇرتتەنۋدىڭ ءزىل باتپان سالماعىن كورمەي قالعان جوق. تۇتاس حالىقتىڭ تاريحي ساناسىن اداستىرۋ ادامزات تاريحىنداعى سيرەك قاسىرەتتەردىڭ ءبىرى بولاتىن.

ۇشىنشىدەن، «حالىق جاۋلارى» رەتىندە ايىپتالىپ، 1937-1938 جىلدارى اتىلعانداردى جاپپاي اقتاي باستاۋ تاريحي ادىلدىك سالتاناتى ەدى ءھام سوسياليستىك يدەيا مەن پراكتيكانىڭ پارمەندىلىگىن، تارتىمدىلىعىن السىرەتىپ قانا قويعان جوق، وعان سەنىمسىزدىكپەن قاراۋعا تۇرتكى بولدى. ءسوسياليزمنىڭ بەسىگىندەي كورىنگەن ماسكەۋ، كرەمل، ءتىپتى بارشا قۇقىق قورعاۋ جۇيەسى جويداسىز زورلىق-زومبىلىققا بارعانى اشكەرەلەنىپ، كوزىقاراقتى قازاق زيالىلارىنا تاريح تاعىلىمىنان بۇرىنعىدان وزگەشە پايىم-تۇجىرىمدارعا بارۋ قاجەتتىگىن العا تارتتى. قارت كوممۋنيست س. كەنجەبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، ج. تاشەنوۆ ارىستاردى اقتاۋ ىسىنە بەلسەندى تۇردە قاتىسقان. بۇل ناۋقان تۇلعانىڭ ساياسي-يدەولوگيالىق ۇسىنىمىن وزگەرتپەسە دە، تۋعان حالقىنا جاقىنداتا تۇسكەنى ءسوزسىز. جەكە باسقا تابىنۋدى سىناۋ حالىقارالىق كوممۋنيستىك جانە جۇمىسشى قوزعالىسىنا سىزات تۇسىرگەنىن ەسكەرسەك، قازاق باسشىسىنىڭ ۇلتجاندىلىعىن نىعايتا تۇسكەنىنە كۇمانىمىز بولماۋى كەرەك.

تورتىنشىدەن، حح عاسىردىڭ 50-60 جىلدارى مەجەسىندە قازاقتىڭ بىرنەشە ايگىلى ازاماتتارىنىڭ كەڭەستىك ەڭ كورنەكتى ماراپاتتى – لەنين سىيلىعىن يەلەنۋى ۇلتتىق سانا-سەزىمدى ءدۇر سىلكىندىردى، ۇلتتىق ماقتانىشتىڭ ءوسۋى مەملەكەتتىك دەربەستىك، الەمدىك ۇدەرىستەردەگى قازاقستاننىڭ ورنى جايلى ويلاۋعا جەتەلەدى.

مىنە، وسىنداي تاعدىرانىقتاعىش ساتتە ماسكەۋ بيلەۋشىلەرىنىڭ نازارىنا ىلىككەن، باس حاتشى ن.س. حرۋششيەۆتىڭ العاشقىدا قولداۋىمەن قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ ءتوراعاسى، قازاقستان مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتتەرىنە جوعارىلاتىلعان  ج. تاشەنوۆ ءسوسياليزمنىڭ اسقىنعان قايشىلىعىن، ازدى-كوپتى جاقسىلىعىنان باسقا ورتالىقتىڭ وكتەمدىگى مەن ادىلەتسىزدىگىن ءوز كوزىمەن كورە باستادى. اسىرەسە ب. مومىش ۇلى مەن ر. قوشقاربايەۆقا كەڭەستەر وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الىپ بەرە الماعانى جانىنا باتتى. كەڭەستىك بيلىكتىڭ ەكىجۇزدى تابيعاتىنان جيىركەندى.

ول جول ايىرىعىندا تۇردى. ەكىنىڭ ءبىرىن تاڭداۋعا ءماجبۇر بولدى. ءبىرىنشى تاڭداۋ – وزبىر توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ەرەجەسى مەن تالابىنا كوزسىز باعىنۋ، ايتقانىنان شىقپاۋ. بۇل جولدى تاڭداۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ەكىنشى تاڭداۋ – ماسكەۋ بيلەۋشىلەرىنىڭ كوڭىلىنە جاققانسىپ، مەملەكەتتىك قىزمەتى مەن مۇمكىنشىلىگىن قولدان كەلگەنشە حالقىنىڭ يگىلىگىنە جاراتۋ. ءۇشىنشى تاڭداۋ – باسىن بايگەگە تىگىپ، قازاقستان مۇددەسى مەن بولاشاعى ءۇشىن ورتالىقپەن ايقاسقا ءتۇسۋ.

جۇمابەك تاشەنوۆ ەكىنشى جانە ءۇشىنشى تاڭداۋ جولىنا ءتۇستى. ەكىنشى تاڭداۋ اياسىندا ول قازاق ءباسپاسوزىن، وقىعاندارىن، ونەرى مەن عىلىمىن، ءتىپتى استاناسىن قولدان كەلگەنشە جەلەپ-جەبەپ، شاراپاتىن تيگىزدى. وسى تاڭداۋ شەڭبەرىندە قالعاننىڭ وزىندە قازاق تاريحىنداعى ايرىقشا ورنى ەشقاشان جوعالماس ەدى.

ءبىراق حح عاسىردىڭ 50-60-شى جىلدار مەجەسىندە قازاق حالقى ءۇشىن ءولىم مەن ءومىر بەتپە-بەت كەلگەندەي كۇن تۋدى. تىڭ ولكەسىن قۇراپ وتىرعان سولتۇستىكتەگى بەس وبلىستى رەسەي قۇرامىنا بەرۋ كرەملدەگى تالقىلاۋعا ءتۇستى. سونىڭ الدىندا عانا ج. تاشەنوۆتىڭ كەلىسپەگەنىنە قاراماستان وڭتۇستىك ءوڭىرىنىڭ ءبىراز جەرىن وزبەكستانعا بەرىپ جىبەرگەن ماسكەۋ بيلەۋشىلەرى قازاقستان كونستيتۋسياسىن بەلدەن باسقان بولاتىن. ەل مەن جەر مۇددەسىن جەكە باسىنىڭ قاراكەتىنەن جوعارى قوياتىن جۇمابەك تاشەنوۆ بۇل جولى شارت كەتتى. سول تۇستا ونىڭ جاقسىلىعىن، ىسكەرلىگىن، قارىمىن، باتىلدىعىن كورگەن نۇرمولدا الدابەرگەنوۆ، ساعادات نۇرماعانبەتوۆ، ساعىندىق كەنجەبايەۆ، سەرىك قيرابايەۆ، امانوللا رامازانوۆ سىندى ازاماتتار بۇگىندە ۇلت تاريحىنان لايىقتى ورنىن تاۋىپ وتىر. كەڭەستەر وداعىنىڭ باتىرى، حالىق قاھارمانى س. نۇرماعامبەتوۆ بىلايشا تولعانىپتى:

«سولتۇستىك وبلىستاردى رەسەيگە قوسا سالۋ، قازاقتى قورلاۋ، نامىسىن جەر ەتۋ، قالىپتاسقان شارۋاشىلىق-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستاردى ءبىرجولا قۇرتۋ دەگەن ءسوز. حالىقتىڭ تاعدىرىنا بالتا شابۋمەن بىردەي»، - دەگەندى اشىق ايتتى.

«البەتتە، ونىڭ رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتورالقا ءتوراعاسى، قازاقستان مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى (ۇكىمەت باسشىسى) بولىپ، شىرقاپ كوتەرىلۋى تەگىن ەمەس، ۇلكەن تالانت يەسى ەكەنىن، العىرلىعىن، بىلگىشتىگىن تانىتادى، تۋا دارىن ەكەندىگىن دالەلدەيدى. قانداي قىزمەتتە بولسا دا، جۇمەكەڭ ەڭ الدىمەن ءوز ەلىنىڭ ماقسات-مۇددەسىنەن شىعاتىن، حالىقتىڭ جاعدايىن ويلايتىن، حالىقتىق، ۇلتتىق ماسەلەلەردى وداق باستىقتارىنىڭ الدىندا تايسالماي قوياتىن. جۇرەگى قازاق دەپ سوعاتىن ءبىرتۋار ازامات ەدى.

ويى شولاق، ورەسى تار، پيعىلى تەرىس، قوعام قۇبىلىستارىنىڭ تاريحي ءمانىن جەتە تۇسىنبەيتىن ساناسى تايىزدار سول ءبىر جىلدارى قازاقستاننىڭ تەرىسكەي ولكەلەرىن رەسەيگە قوسپاق بولعانىن بىزدەر جاقسى بىلەمىز. سول تار كەزەڭدە قازاقستاننىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن جان بەرىپ، توتاليتارلىق جۇيەگە ەرتەدەگى باتىرلارشا قارسى شىققان بىردەن-بىر ازامات وسى جۇمابەك احمەت ۇلى بولدى.

«سولتۇستىك وبلىستاردى رەسەيگە قوسا سالۋ، قازاقتى قورلاۋ، نامىسىن جەر ەتۋ، قالىپتاسقان شارۋاشىلىق-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستاردى ءبىرجولا قۇرتۋ دەگەن ءسوز. حالىقتىڭ تاعدىرىنا بالتا شابۋمەن بىردەي»، - دەگەندى اشىق ايتتى.

جۇمەكەڭنىڭ سول تۇستاعى ەرلىگىن قازاق ۇلتى جوعارى باعالادى. ال كوپك ورتالىق كوميتەتى مەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسشىلارى، البەتتە، ونى جاراتپادى، وشتەستى، قۋدالادى. قولىنان ءىس كەلەتىن، جۇرەگى وت، بىربەتكەي ازاماتتى قورلادى، قىزمەتتەن بوساتتى، «ۇلتشىل» دەگەن كىنا تاعىپ شەتتەتتى.

سودان كەيىن ول 15 جىل بويىندا تاپجىلماستان شىمكەنتتە وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت ەتتى. دەمەك، 1947 جىلعى لاۋازىمدى ورنىنان شەگەرىلىپ تومەندەتىلدى. ءبىراق جۇمەكەڭ نالىعان جوق، حالىققا سىيلى، ابىرويلى بولدى. بۇكىل وبلىس جۇرتى، جۇمەكەڭدى قاتتى قۇرمەتتەدى، قولىنان كەلگەن سىي-سياپاتىن كورسەتتى. قاراپايىم حالىقتىڭ ۇعىمىندا ول ۇلتى ءۇشىن جانىن قيعان ۇلتجاندىلىعى ءۇشىن قياناتقا ۇشىراعان باتىر، «كىسەندەۋلى دالا جولبارىسى» بولىپ كورىندى. حالىق ونىڭ ەرەن تۇلعاسىن تاني ءبىلدى».

سوندىقتان جۇمەكەڭنىڭ ءوز ەلى، حالقى ءۇشىن ىستەگەن وراسان ءىسى حالىق ەسىندە ماڭگى ساقتالىپ، ۇلتتىق تاعدىر تورىنەن ورىن الىپ، تاريحىمىزدىڭ ۇزدىك ازاماتتارىنىڭ قاتارىندا ءومىر باقي جاسايتىنىنا كامىل سەنەمىن».

دەگەنمەن، ج. تاشەنوۆتىڭ بۇل قايراتكەرلىگىنەن ۇلتقا قىزمەتىن عانا كورۋگە بولمايدى. ول اباي وسيەتىندەگىدەي بارشا ادامزاتتى ءسۇيدى. كوممۋنيستىك پارتيا مەن كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قويناۋىندا وسىپ-جەتىلگەنىمەن تۇتاس ادىلەتسىز قۇرىلىسقا قارسى شىقتى. تۇپتەپ كەلگەندە، توتاليتارلىق جۇيەنى 1991 جىلى كۇيرەتكەندەردىڭ الدىڭعى شەبىندە قازاقتىڭ باتىر ۇلى بار دەپ بىلگەنىمىز ابزال.

ادامنىڭ مىنەزى تاعدىرىن انىقتايدى دەگەن ءسوز بار. دەرەكتەرگە، ەستەلىكتەردەگى مالىمەتتەرگە جۇگىنسەك، ن.س. حرۋششيەۆ پەن ج. تاشەنوۆتىڭ مىنەزدەرىندە كوپ ۇقساستىق بار ەكەنىن كورەمىز. جەر ماسەلەسى  كوتەرىلگەنشە كرەمل بيلەۋشىسى مىنەزدى، ءبىلىمدى قازاق باسشىسىنا قولداۋ كورسەتتى. ءبىراق، ەركىنە جىبەرىپ قويعان جوق. قازاق باسشىلارىن تۇقىرتىپ الۋدى ول 1954 جىلى ج. شاياحمەتوۆكە، ن. وڭداسىنوۆقا قارسى قولدانعان ەدى. وسى جەردە تاعى ءبىر سۇراق تۋادى. نەگە وزىنە قارسى شىققان ج. تاشەنوۆتى رەسپۋبليكا باسشىلىعىنداعى قىزمەتىنەن الۋمەن شەكتەلدى، نەگە ءبىرجولاتا تەنتىرەتىپ جىبەرمەدى؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، مۇنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. ەڭ باستىسى – جەكە باسقا تابىنۋدى سىناعان ن.س. حرۋششيەۆ ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ جاڭا تولقىنىن تۋعىزۋعا جۇرەكسىندى. حالىقارالىق بەدەلى مەن سىرتقى ساياساتىنا نۇقسان كەلەتىنىن ۇقتى. بۇعان قوسا قازاقستاندا، وداقتاس رەسپۋبليكالاردا ۇلت ماسەلەسىن قوزدىرىپ الۋدان دا سەسكەنگەن بولار.  قالاي بولعاندا دا، ج. تاشەنوۆتەي قايراتكەر تۇلعانى امالسىزدان وبلىس دەڭگەيىندەگى باسشى مارتەبەسىندە قالدىرۋدى ءجون كورگەن.

1961 جىلى بار بولعانى 46 جاسىندا ساياساتتان ىعىستىرىلعان ج. تاشەنوۆ نومەنكلاتۋرا تىزىمىنەن ءتۇسىپ قالسا دا، حالىق جادىنا ماڭگىگە جازىلدى. قازاق ورتاسىنداعى، قوعامدىق ساناداعى بيىك بەدەلى بۇرىنعىدان اسپانداي ءتۇستى، ءبىر مىسقال كەمىگەن جوق. قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە اتى اڭىزعا اينالدى. وسىنى بىلگەن ارنايى قىزمەت ادامدارى ونى دۇنيەدەن وتكەنشە باقىلاۋدان تىس قالدىرمادى. اقپاراتتىق كەڭىستىك مەيلىنشە تار سول ءبىر توقىراۋ جىلدارىنداعى تاشەنوۆ فەنومەنىنىڭ سىرى قازاق مەنتاليتەتىنىڭ ءوپتيميزمى مەن گۋمانيزمىندە جاتىر. كۇنىنە سان مىڭ پالە كورسەك تە،  بولاشاقتان ءۇمىت  ۇزبەيتىنىمىز راس قوي.  ستالين زامانىندا دا سولاي بولعان. كەڭەستەر وداعى ستالينيزمنەن ارىلا باستاعان تۇستا ۇلتى ءۇشىن قىزمەت ەتۋگە دايار ۇلت زيالىلارىن تانىپ، قادىرلەپ، سەنىم جۇگىن ارتقان جۇمابەك تاشەنوۆتى تاپ سول ازاماتتار، سولار تەكتەس ازاماتتار سىبىرلاپ-اق، سىرتتاي، دابىرا قىلماي، ۇزدىكسىز ۇلىقتاپ، قوعامدىق سانادا بۇرىنعىدان بەكەمدەي ءتۇستى. قاراپايىم حالىق بيلىك پەن بايلىقتان شەتتەتىلگەن، قوعامدىق پىكىردى قالىپتاستىرۋدان اۋلاق قالعان، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەملەكەتتىك يدەولوگياعا ابدەن بايلانعان جىلداردا زيالىلاردىڭ ۇلى تۇلعا ج. تاشەنوۆكە جاساعان قىزمەتى، ەسىمى مەن ءىسىن سانادان وشىرمەگەنى – حالىقتى ماڭگۇرتتەنۋدەن ساقتاپ قالعانى، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ   تاريحي-وركەنيەتتىك كىرپىشىن قۇيعانى.

جۇمابەك تاشەنوۆ 1986 جىلى دۇنيەدەن وزدى. ارادا بىرەر اپتا وتىسىمەن ايگىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسى الپاۋىت يمپەريا – كەڭەستەر وداعىنىڭ ىرگەسىن شايقادى، 1991 جىلى شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇستى. ازاتتىق اڭساعان تاشەنوۆتەي قازاق پەرزەنتتەرىنىڭ ارمانى ورىندالدى.