العى ءسوز
ءبىر ايدان كەيىن، 20 ناۋرىزدا، قازاقستاننىڭ مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان جانە ەلىمىزدى ساقتاۋ جولىندا تىنىمسىز ەڭبەك ەتكەن تاريحي تۇلعا – جۇمابەك احمەت ۇلى تاشەنوۆتىڭ تۋعانىنا 107 جىل بولادى.
جۇمابەك احمەت ۇلى تاشەنوۆ 1915 جىلى 20 ناۋرىزدا اقمولا وبلىسى ۆيشنيەۆ اۋدانى تاناگۇل اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. اقمولا تەمىرجول تەحنيكۋمىن، كوكپ وك جانىنداعى جوعارى پارتيا مەكتەبىن بىتىرگەن، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.
بۇل كورنەكتى مەملەكەتتىك جانە ساياسي قايراتكەردىڭ ەسىمى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحىندا ماڭگىلىككە جازىلعان. ونىڭ ومىرىنە ارنالعان كىتاپتار شىعارىلدى، استانا، الماتى، شىمكەنت، پەتروپاۆل، كوكشەتاۋ قالالارىنداعى جانە كەيبىر اۋدان ورتالىقتارىنداعى كوشەلەرگە ەسىمى بەرىلگەن. ول كوزى تىرىسىندە-اق حالىقتىڭ سۇيىكتىسىنە اينالعان.
ادامزاتتىڭ بۇكىل تاريحى كوپتەگەن جارقىن تۇلعا ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتكەن قاراما-قايشى وقيعالاردىڭ مولدىعىن كورسەتەدى. وتانعا، ءوز حالقىنا جانە بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن ادال دا اينىماي قىزمەت ەتكەنى ءۇشىن تالاي داڭقتى تۇلعا كەمسىتىلىپ، قورلاندى. ەگەر بەلگىلى ءبىر كەزەڭگە قاراساق، كەڭەس زامانىندا قازاقتار سوت پەن تەرگەۋسىز قاماۋعا الۋ، قۋعىن-سۇرگىن، كەيدە ولىممەن اياقتالعان ۇزاق مەرزىمگە سوتسىز سوتتاۋ تۇرىندە ورتالىق تاراپىنان قاتتى قىسىمعا ۇشىرادى. ءتىپتى "حرۋششيەۆتىڭ جىلىمىعى" كەزىندە دە، رەسەيلىك باسىلىمداردا ءجيى جازىلعانداي، ورتالىققا قارسى شىققان تۇلعالاردى لاۋازىمدارىنان شەتتەتۋ وڭاي ءىس بولدى. جۇمابەك احمەت ۇلى – ارينە، ءوزىنىڭ ەرجۇرەكتىگىمەن، ويلاۋ تەرەڭدىگىمەن، كورەگەندىگىمەن جانە رەسپۋبليكانىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋ جولىنداعى ماقساتتى ۇمتىلىسىمەن تانىمال ساناۋلى پاتريوتتىڭ ءبىرى. اتى اڭىزعا اينالعان مەملەكەت قايراتكەرى جۇمابەك تاشەنوۆتىڭ ەسىمى داڭقتى قازاق باتىرلارى مەن حالىق قاھارماندارىنىڭ تاريحي ەسىمدەرىنىڭ قاتارىندا حالىق جادىندا ساقتالىپ قالدى.
ولگەننەن كەيىن دە باسەكەلەستەر مە؟
70 جىل بۇرىن، 1952 جىلدىڭ قاڭتارىندا اقتوبە وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ جاپ-جاس جۇمابەك تاشەنوۆ سايلاندى. وسىلايشا، بۇگىندە قازاقتاردىڭ ەداۋىر بولىگى سوعىستان كەيىنگى كەزەڭدەگى رەسپۋبليكانىڭ ەڭ كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى دەپ سانايتىن ادامنىڭ شاپشاڭ مانساپتىق سامعاۋى باستالدى. راس، وسى تۇلعا حاقىنداعى اڭىزدارعا، ءتىپتى ميفتەرگە نەگىزدەلەگەن پىكىرلەردىڭ قايسىسىن تاشەنوۆتىڭ ءسوزسىز ەڭبەگى دەپ ساناۋعا بولاتىنىن، قايسىسى ويدان شىعارىلعانىن ءتۇسىنۋ وتە قيىن.
اقتوبە وبلىسىنىڭ باسشىسى بولىپ سايلانعاننان كەيىن نەبارى ءۇش جىل وتكەن سوڭ، 40 جاسقا ەندى عانا تولعان تاشەنوۆ قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى ءتورالقاسىنىڭ ءتوراعاسى بولدى – رەسمي تۇردە بۇل لاۋازىم رەسپۋبليكادا ءبىرىنشى (پرەزيدەنت، مەملەكەت باسشىسى سياقتى)، ال ءىس جۇزىندە ءۇشىنشى باسشى ەدى. تاعى بەس جىلدان كەيىن ول قازاقستانداعى ەكىنشى تۇلعا – مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى، ياعني ۇكىمەت باسشىسى بولىپ تاعايىندالدى. سونىمەن قاتار، 1960 جىلى قاڭتاردا دىنمۇحامەد قونايەۆ رەسپۋبليكا كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ سايلاندى.
ولاردىڭ اراسىندا جاسىرىن باسەكەلەستىك بولدى ما؟ ءيا، ابدەن مۇمكىن، جاستاۋ (ءتورت جاس كىشى) ءارى امبيسياسى كۇشتى تاشەنوۆ ءبىر كۇنى قونايەۆتىڭ ورنىن باسۋدى ارمانداعان شىعار، ال ول ءوز كەزەگىندە ونى قارسىلاس رەتىندە كورمەۋى مۇمكىن ەمەس. ءبىر جىلدان كەيىن تاشەنوۆ قۋعىنعا ۇشىرادى – وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ەتىپ شىمكەنتكە جىبەرىلدى. بىرەر جىلدان كەيىن قونايەۆتىڭ دا لاۋازىمى تومەندەدى (تاشەنوۆ سياقتى قۇلدىراماسا دا، وعان دا وتە اۋىر تيگەنى انىق). الايدا، تاعى ەكى جىل وتكەن سوڭ ونىڭ جۇلدىزى قايتا جارقىرادى: 1964 جىلعى قازانداعى "پارتياىشىلىك توڭكەرىس"، نيكيتا حرۋششيەۆتىڭ تاقتان تايدىرىلۋى جانە قونايەۆتى قۇرمەتتەيتىن لەونيد برەجنيەۆتىڭ كوتەرىلۋى ناتيجەسىندە ول ورتالىق كوميتەتتىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىن ورالدى. سودان كەيىن جيىرما جىلدان استام ۋاقىت بويى رەسپۋبليكانى باسقاردى.
نەلىكتەن ءقازىر كەڭەس ءداۋىرىنىڭ وسى ەكى قايراتكەرىن باعالاۋدا قونايەۆتىڭ ەڭبەگىن تومەندەتە وتىرىپ، تاشەنوۆتى "باتىرلاندىرۋ" باسىم بولا باستادى (قونايەۆتىڭ مۇراگەرلەرى مەن جانكۇيەرلەرىنە جۇمابەك احمەتۇلىن تۇعىرعا كوتەرىپ، دىنمۇحامەد احمەتۇلىن ودان قۇلاتۋعا تىرىسقاندارعا ءجيى تويتراىس بەرۋگە تۋرا كەلىپ وتىر)؟ مۇمكىن، بىرنەشە سەبەبىن اتاۋعا بولار. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى قازاق قوعامىندا كەڭەستىك وتكەنگە، ونىڭ ىشىندە رەسپۋبليكامىزدىڭ قونايەۆ ەسىمىمەن بايلانىستى كەزەڭىنە تەرىس كوزقاراسپەن قارايتىنداردىڭ ۇلەسىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى. ەكىنشىسى ءبىزدىڭ جاپپاي سانامىزدا "رەجيم قۇرباندارىنا" دەگەن جاناشىرلىقتىڭ جويىلمايتىندىعىنا بايلانىستى. ويتكەنى، بۇگىندە كوپتەگەن ادام تاشەنوۆتى ءدال وسىنداي قۇربان دەپ سانايدى. اقىرىندا، ءۇشىنشى سەبەپ تاشەنوۆتىڭ سول كەزدەگى پارتيالىق-شارۋاشىلىق ەليتانىڭ كوپتەگەن باسقا وكىلىنەن ايىرماشىلىعى – انا تىلىندە ەركىن سويلەپ قانا قويماي، ونى بەلسەندى قولدانىپ، حالىقتىق داستۇرلەردى بىلگەندىگىندە. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ول "تازا قازاق" بولعان، ال قونايەۆ وسى تۇرعىدان "شالا-قازاقتارعا" جاتقىزىلعان سياقتى.
نەگىزىندە، تاشەنوۆتى مۇنداي "باتىرلاندىرۋمەن"، ءتىپتى يدەالداندىرۋىمەن كەلىسۋگە بولار (مۇمكىن، ول شىنىمەن دە ەرەكشە تۇلعا، ناعىز پاتريوت جانە ت. ب. بولعان شىعار)، ءبىراق ول كوپتەگەن باسىلىمدا، دەرەكتى فيلمدەردە، كىتاپتاردا ەش قاتەلەسپەيتىن ەتىپ كورسەتىلەدى، ول تۋرالى جازىلعاننىڭ جانە ايتىلعاننىڭ كوبىنە سەنۋ قيىن – اسىرەسە سانالى عۇمىرىن كەڭەس زامانىندا وتكىزگەن جانە سول كەزدەگى ءتارتىپ پەن ادەت-عۇرىپتى جاقسى بىلەتىن ادامدارعا. سونىمەن قاتار، باعالاۋ كوبىنەسە قۇجاتتىق دالەلدەرگە ەمەس، بىرەۋدىڭ بىرەۋگە ايتقانىنا، دالەلدەنبەگەن بولجامدارعا نەگىزدەلگەن. اۆتورلاردىڭ كوزگە ۇرىپ تۇرعان سۋبەكتيۆتىلىگى دە اسەر ەتەدى – مىسالى، بۇل تاشەنوۆكە ارنالعان "شىنجىردا وتكەن جولبارىس" كىتابىندا ايقىن بايقالادى: وعان تەك جاعىمدى قاسيەتتەر بەرىلگەن، ال باسەكەلەسى قونايەۆتىڭ پورترەتى تولىعىمەن قارا تۇسپەن بويالعان. شىنايى ومىردە بۇلاي بولمايدى.
ويدان شىعارىلعان جايتقا كوزىمنەن جاس پارلايدى...
ءورىستىلدى اۋديتوريا تاشەنوۆتىڭ تۇلعاسىنىڭ اينالاسىندا قانداي اڭىز بەن ميف جاسالعاندىعى تۋرالى، بىلايشا ايتقاندا، شوعىرلانعان تۇردە "وتكەننىڭ جارىعى" دەرەكتى فيلمىنەن تۇسىنىك الا الادى – ول تەلەديداردا كورسەتىلدى، ءقازىر Youtube-تە بار. اۆتور نەمەسە جۇرگىزۋشى زارينا مۇحامەدالي ءوز اڭگىمەسىن ابىلاي حاننىڭ ءبىر كورەگەندىگىن ايتۋدان باستايدى، سودان كەيىن بىلاي دەپ جالعاستىرادى: "رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتى، كەڭەس وداعىنىڭ ءساتسىز رەفورمالارى تاۋەلسىز قازاقستانعا قىزىعارلىقتاي مۇرا قالدىرعان جوق. ءبىراق ودان دا جامان بولۋى مۇمكىن ەدى: حرۋششيەۆتىڭ كەزىندە قازاقستان ەڭ باستىسى – ءوزىنىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىنان ايىرىلىپ قالا جازدادى. بۇگىن ءبىز ءوز مانسابىن قۇرباندىققا شالىپ، كەيىنگى ۇرپاق ءۇشىن تۋعان جەرىن قورعاپ قالعان ادام تۋرالى اڭگىمەلەيمىز".
فيلم كەيىپكەرىنىڭ باستى ەرلىگى تۋرالى اڭگىمەگە كىرىسپەس بۇرىن ول ساراپشى رەتىندە تارتىلعان تاشەنوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن زەرتتەۋشى گۇلنار كەنجەبۋلاتوۆا ەكەۋى بۇرىن بولعان جايلاردى ەسكە الادى. جۇمابەك احمەت ۇلى "سوسياليستىك قازاقستاننان" باستاپ بارلىق قازاق گازەتىنىڭ جابىلۋىنا قارسى شىعىپ، ولاردى قۇتقارىپ قالعان كورىنەدى. ءبىراق، مۇنداي قادامدى كىم جانە قاشان باستاعانى تۋرالى ءسوز جوق. سونىمەن قاتار، مۇنداي ءقاۋىپ بار ەكەنىن كورسەتەتىن قۇجات تا جوق. شىنىندا دا، بىرەۋ "سوسياليستىك قازاقستاندى" – رەسپۋبليكانىڭ باستى پارتيالىق باسىلىمىن، دەمەك، ەڭ ماڭىزدى (اسىرەسە تەلەديدار بىزدە سول كەزدە عانا پايدا بولعانىن ەسكەرسەك) يدەولوگيالىق قۇرالدى جاۋىپ تاستاعىسى كەلدى دەپ ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. جەرگىلىكتى ءقازاقتىلدى ءباسپاسوزدىڭ دە بارلىعى دەرلىك پارتيالىق بولدى.
ءيا، رەسپۋبليكا جازۋشىلار وداعىنىڭ ورگانى – "قازاق ادەبيەتىنىڭ" تاريحىن ەسكە تۇسىرۋگە بولادى: 1956 جىلى وندا "ۇلتشىلدىق يدەولوگياسىنىڭ بەلگىلەرى" بايقالعان. ءبىراق بۇل گازەت قايتا شىققاننان كەيىن ءبىر جىلدان سوڭ نەگە جابىلۋعا ءتيىس (الدىڭعى ون بەس جىل ىشىندە ول شىعارىلعان جوق)؟ سول كەزدە – "جىلىمىق" كەزىندە مۇنداي ماسەلەلەر قاراپايىم جولمەن شەشىلگەن: باس رەداكتور اۋىستىرىلىپ، قالعاندارى قاتاڭ ەسكەرتىلەتىن – وسىنىڭ ءوزى جەتكىلىكتى ەدى. ايتپاقشى، "قازاق ادەبيەتىنىڭ" باس رەداكتورى قىزمەتىنەن بوساتىلعان اقىن سىرباي ماۋلەنوۆ 1959 جىلى "قۇرمەت بەلگىسى" وردەنىن الدى. بۇدان مىناداي قورىتىندى جاساۋعا بولادى: بيلىك گازەت جاريالانىمدارىنان ونشا قىلمىس كورگەن جوق.
نەمەسە تاعى ءبىر دەرەك-مىس: تاشەنوۆ سەمەي پوليگونىنداعى يادرولىق سىناقتاردى توقتاتۋعا شاقىرىپتى، ال حرۋششيەۆ "ءوزىنىڭ اسا بەلسەندى باعىنىشتى قىزمەتكەرىمەن دوستىق قارىم-قاتىناستا بولعاندىقتان، ونى جالپى سوزبەن ۇمىتتەندىرىپتى". شىنتۋايتىندا، يادرولىق قارۋ كسرو-نىڭ اقش-پەن جانە بۇكىل باتىسپەن ەگەسىندەگى قاۋىپسىزدىگىنىڭ نەگىزى بولدى. ال حرۋششيەۆ ءۇشىن، بەدەلدى تاريحشىلار اتاپ وتكەندەي، بۇل كادىمگى "فيكس يدەياسىنا" اينالدى: وعان سەنىپ، نيكيتا سەرگەيەۆيچ 1950 جىلدارى اسكەريلەردىڭ بارىنشا قارسىلىق بىلدىرگەنىنە قاراماستان، ءتىپتى قاراپايىم قارۋلى كۇشتەردى تۇبەگەيلى قىسقارتۋعا باردى. تاشەنوۆتىڭ ءوزى دە يادرولىق سىناقتاردى قىسقارتۋعا شاقىرۋ "ساياسي سوقىرلىق" رەتىندە قاراستىرىلاتىنىن جانە ءوزىن ءوزى ساياسي ولتىرۋمەن تەڭ بولاتىنىن تۇسىنبەۋى مۇمكىن ەمەس.
فيلم اۆتورلارى ۇلتى قازاق ەڭبەككەرلەر سوسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىن الا باستاعانىن دا جۇمابەك احمەت ۇلىنىڭ ەڭبەگىنە جاتقىزادى. ال قازاقتار وعان دەيىن ونداي اتاق الماپ پا؟ مىسالى، 1940 جىلداردىڭ اياعىندا بۇل اتاققا شوپان جازىلبەك قۋانىشبايەۆ، كۇرىش ءوسىرۋشى ىبىراي جاقايەۆ، جىلقىشى نيەتقالي ءجۇنىسوۆ، كولحوز ءتوراعاسى نۇرمولدا الدابەرگەنوۆ جانە باسقالار يە بولدى. تاشەنوۆ مەملەكەتتىك ناگرادالاردىڭ بەرىلۋىنە ىقپال ەتۋ مۇمكىندىگىنە يە بولعان كەزدە سوسياليستىك ەڭبەك ەرى اتانعان قازاقتاردىڭ سانى ونداعان ادام ەدى. جالپى، اتاقتارعا، وردەندەرگە ۇسىنۋ ونىڭ جوعارعى كەڭەس ءتورالقاسىنىڭ ءتوراعاسى رەتىندەگى فۋنكسيالىق مىندەتى ەدى (1955-1960). ءفيلمدى جاساۋشىلار مۇحتار اۋەزوۆكە "اباي جولى" رومانى ءۇشىن 1959-شى جىلى لەنيندىك سىيلىق تاپسىرىلۋىن دا تاشەنوۆتىڭ ايرىقشا ەڭبەگى دەپ سانايدى. ال جازۋشى ون جىل بۇرىن، 1949 جىلى ەپوستىڭ ءبىرىنشى بولىگى ءۇشىن كسرو-داعى ەڭ جوعارى ستاليندىك سىيلىقتى العان بولاتىن (لەنيندىك سىيلىق 1957 جىلى تاعايىندالدى).
اۆتورلار جۇمابەك احمەت ۇلىنىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋدا اتقارعان ۇلكەن ءرولى تۋرالى دا ايتادى. ءوز لاۋازىمىنا بايلانىستى ءتيىستى كوميسسيانىڭ باسشىسى بولىپ تاعايىندالعان ول وسى جۇمىسپەن اينالىسۋعا مىندەتتى ەمەس پە ەدى؟ تاعى ءبىر سۇراق – ول ورتالىق بەلگىلەگەن تالاپ اياسىندا ارەكەت ەتتى مە، الدە مۇمكىندىگىنشە كوبىرەك زارداپ شەككەندەردىڭ قۇقىقتارىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ونى باتىلدىقپەن اينالىپ ءوتتى مە؟ تاشەنوۆتىڭ كوميسسيا ءتوراعاسى رەتىندەگى قىزمەتىن وسى ساۋالعا جاۋاپقا قاراپ باعالاۋ قاجەت. ءبىراق ەشكىم مۇنداي جاۋاپ بەرگەن جوق.
"مەدەۋ" كەشەنىنىڭ قۇرىلىسى، ماسكەۋدە قازاقستان كۇندەرىن وتكىزۋ (1958 جىل)، رەسپۋبليكا استاناسىنداعى اباي ەسكەرتكىشى، باۋىرجان مومىش-ۇلىنىڭ "زا نامي موسكۆا" كىتابىن باسىپ شىعارۋ جانە ت.ب. – وسىنىڭ بارلىعى ءۇشىن، فيلمدە ايتىلعانداي، ءبىز تاشەنوۆكە قارىزدارمىز. ونىڭ قوسقان ۇلەسى ماڭىزدى شىعار، ءبىراق قازاق كسر-نىڭ باسقا باسشىلارى دا كومەك قولىن سوزعان بولار. ايتپاقشى، مەدەۋدەگى مۇز ايدىنى 1951 جىلى قۇيىلدى، ال 1970 جىلى جاساندى مۇز كەشەنىن سالۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. دەمەك، بۇل نىساندى سالۋعا جۇمابەك احمەت ۇلىنىڭ قاتىسى بار دەگەن ءسوز ويدان شىعارىلعان بولىپ شىقتى عوي.
ال "ەرلىك" بولدى ما؟
ەندى "قازاق جەرى ءۇشىن كۇرەس" – تاشەنوۆ تۋرالى جازىپ، ايتۋشىلاردىڭ باستى تاقىرىبى تۋرالى. "وتكەننىڭ جارىعى" فيلمىندە ايتىلعانداي، ول 1950ء-شى جىلداردىڭ ورتاسىندا وڭتۇستىك قازاقستاننان باستالىپ، ونىڭ كەيبىر جەرلەرىن ورتالىق وزبەكستانعا بەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعان. ەش وزگەرتپەي دايەكسوز كەلتىرەيىن: "حرۋششيەۆ جۇمابەك احمەت ۇلى باستاعان ارنايى كوميسسيانىڭ اۋماقتى وڭتۇستىك كورشىنىڭ پايداسىنا يەلىكتەن شىعارۋ تۋرالى بۇيرىقتى نەگىزسىز دەپ جاريالاعان قارسىلىعىنا قاتتى اشۋلاندى (وسىنداي قيسىنسىز تۇجىرىمدى ونىڭ اۆتورلارىنىڭ ار-ۇجدانىنا قالدىرايىق). سودان كەيىن نە بولعانى تۋرالى ەشتەڭە ايتىلمايدى. شىندىعىندا، بىلاي بولعان ەدى: 1956 جىلى 21 قاڭتاردا تاشەنوۆ قول قويعان رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسىنىڭ "بوستاندىق اۋدانى مەن بەتپاقدالا جەرلەرىنىڭ ءبىر بولىگىن قازاق كسر-ىنىڭ قۇرامىنان وزبەك كسر-ىنىڭ قۇرامىنا بەرۋ تۋرالى" قاۋلىسى شىقتى.
"ءبىراق حرۋششيەۆ ءۇشىن ەڭ تابەتتى بولىك – ورىندالعان كەڭەستىك ۋتوپيا – تىڭ ولكە بولدى"، دەپ جالعاستىرادى زارينا مۇحامەدالي. «نيكيتا سەرگەيەۆيچ جاڭا اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىم قۇرىپ، سودان كەيىن ونى قازاقستاننان ءبولىپ الۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. مۇنداي قادامعا اشىق قارسىلىق بىلدىرگەن جانە ونى ۇزىلدى-كەسىلدى تۇردە جاساعان رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ ءبىرى تاشەنوۆ بولدى، سونىسى ءۇشىن لاۋازىمىنان جانە كەز كەلگەن مانساپتىق پەرسپەكتيۆادان ايىرىلدى»، دەيدى ول.
حرۋششيەۆتىڭ يدەياسى قانداي بولدى، ول بەس وبلىستى بىرىكتىرگەن بولاشاق تىڭ ولكەسىنىڭ جەرلەرىن قازاقستاننان شىنىمەن تارتىپ الماق بولدى ما جانە ونى قانداي نىساندا جوسپارلادى (ءرسفسر-دىڭ قۇرامىنا ەنگىزۋ نەمەسە 16-شى وداقتىق رەسپۋبليكانى قۇرۋ) – بۇل تۋرالى بۇگىندە ەشكىم ناقتى ايتپايدى. ونىڭ ەستەلىكتەرىندە دە، قونايەۆتىڭ ەستەلىكتەر كىتابىندا دا بۇل تۋرالى ەشتەڭە ايتىلماعان. وسى تاقىرىپقا قاتىستى ەشقانداي قۇجات تا، ەلەۋلى زەرتتەۋ دە جوق. ونى تاريحشىلار الداعى ۋكاقىتتا جاسايدى دەپ ۇمىتتەنەمىز.
بالكىم، 1960 جىلدارى تاشەنوۆتىڭ تىڭ ولكەسىنىڭ قۇرىلۋى كوپ جاقتى كومبيناسيانىڭ العاشقى قادامى دەپ ساناۋىنا نەگىز بولىپ، سودان قايمىعىپ، ورتالىققا اشىق تۇردە قارسى تۇرۋدى ۇيعارعان بولار. تەك بۇل تۋرالى ەشكىم بىلمەيدى. ءبىراق ونىڭ دەمارشىنىڭ بۇگىن قالاي كورسەتىلەتىنى كۇمان تۋدىرادى.
مىسالى، تاشەنوۆتىڭ حرۋششيەۆكە ايتقان، «ەگەر رەسپۋبليكا شەكاراسىن وزگەرتۋ باستالسا، حالىقارالىق سوتقا (قاي سوتقا ەكەن؟) جۇگىنۋگە دايىن» ەكەندىگى تۋرالى ءسوزى ۇنەمى ەسكە سالىنادى. "وتكەننىڭ جارىعى" فيلمىندە كەلەسى ءسوز تىركەسى بار: "جۇمابەك احمەت ۇلى جاعدايدى بايسالدى باعالادى، حالىقارالىق سوتقا جۇگىنۋ ءقاۋپىن توندىرگەنى ءۇشىن ءوزىن قۋدالايتىنىن ءتۇسىندى". ءبىراق ەگەر ول جاعدايدى بايسالدى تۇردە باعالاسا، ەشقاشان مۇنداي ءقاۋىپ توندىرمەس ەدى. ەگەر ول سولاي دەپ ايتسا، وندا بىردەن پارتبيلەتىن ۇستەلگە قويۋعا ءماجبۇر بولار ەدى جانە كگب ونىڭ سوڭىنا تۇسەر ەدى. ءقازىر عانا حالىقارالىق سوتتارعا جۇگىنۋگە بولادى، ال ول كەزدە بۇل تۋرالى ويلاۋعا دا بولمايتىن ەدى.
ءفيلمنىڭ تاعى ءبىر فرازاسى: "قونايەۆ ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە تاشەنوۆتىڭ قورىقپايتىندىعىنا تاڭدانىپ، ونىڭ: "تۋعان جەرىم ءۇشىن ءوزىمدى قۇربان ەتۋگە دايىنمىن" دەگەن ءسوزىن ەسكە الادى». بۇل ەندى فانتاستيكا سالاسىنان. قونايەۆ ءوز كىتابىنىڭ ەكى نۇسقاسىندا دا تاشەنوۆكە نازار اۋدارعان ءبىر عانا پىكىرىن بىلدىرگەن. ونىڭ وتستاۆكاعا كەتۋىنە بايلانىستى: "ول مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ جۇمىس ىستەي وتىرىپ، رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ نەگىزگى جۇمىس ۋچاسكەلەرىن تولىق قامتي المادى. ونىڭ ۇستىنەن كوكپ ورتالىق كوميتەتىنە كوپتەگەن ارىز-شاعىم تۇسە باستادى. بۇعان ونىڭ كىسىمەن سىيىسپايتىن مىنەزى، ۇستامسىزدىعى، مەنمەندىگى اسەر ەتتى. مۇنىڭ ءبارى كوكپ ورتالىق كوميتەتىن، حرۋششيەۆتى ونى جۇمىستان بوساتۋدى ۇسىنۋعا ءماجبۇر ەتتى". ارينە، قونايەۆ بەرگەن باعانى سوقىر سەنىممەن قابىلداۋعا بولمايدى – ول دا سۋبەكتيۆتى باعا. ونى وسىنداي فيلمدەر مەن جاريالانىمداردىڭ اۆتورلارى تاريحتى قالاي بۇرمالايتىنىن كورسەتۋ ءۇشىن عانا كەلتىردىك.
قايتالاپ ايتامىن: مۇمكىن، جۇمابەك تاشەنوۆ قازاق حالقىنا ادال قىزمەت ەتكەن، رەسپۋبليكانىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعى ءۇشىن ايانباي كۇرەسكەن كەرەمەت ادام بولعان شىعار. الايدا، ونىڭ ەسىمىنىڭ اينالاسىندا ميفتەردىڭ، ءتىپتى اپ-اشىق وتىرىكتەردىڭ ءجۇرۋى وسى تاريحي تۇلعانى تيىسىنشە باعالاۋعا كەدەرگى كەلتىرەدى.
جاندوس اسىلبەكوۆ
«ادىلەت گازەتى»، 25 اقپان، 2022 جىل
