تاريحقا ۇڭىلسەك، جىلقىنى ەڭ العاش قولعا ۇيرەتكەن دە قازاق ەكەنى ماقتانىش. اعىلشىن عالىمدارى قازاق جەرىندەگى تاي̆پالار ەڭ العاش، وسىدان 6-7 مىڭ جىل بۇرىن جىلقىنى قولعا ءۇي̆رەتكەنىن ايتقان ەدى. ارحەولوگ ۆيكتور زايبەرت باستاعان حالىقارالىق عىلىمي قاۋىمداستىق سولتۇستىك قازاقستان وڭىرىندە «بوتاي قونىسىن» زەرتتەۋ بارىسىندا وسى تۇجىرىمدى عىلىمي راستادى. بۇل تۇجىرىم 2009 جىلى SCIENCE عىلىمي جۋرنالىندا جاريالانىپ، الەم جۇرتشىلىعىنا جىلقىنىڭ تۇڭعىش رەت «بوتاي قونىسىندا» قولعا ۇيرەتىلگەنىن ايعاقتاپ، ب.ز.د. ءىV مىڭجىلدىقتا وسى جەردە قىمىز دايىندالعانىن جاريا ەتتى.
ءسويتىپ، تۇجىرىمدى ۇسىنعان جەتەكشى عالىمدار: پالەوزوولوگ-مامان، پروفەسسور شاندور بەكەني جىلقىنىڭ تىستەرىندەگى اۋىزدىقتاردىڭ ىزدەرىن انىقتاۋدىڭ وزىندىك ءادىسىن تاپقان امەريكالىق عالىم ديەۆيد ەنتوني؛ جىلقىنىڭ سۇيەگىندە قولعا ۇيرەتىلگەندىگىن دالەلدەيتىن مورفولوگيالىق بەلگىلەرىنىڭ بولشەكتەنۋىنە قاتىستى وستەولوگيالىق جيىنتىقتاردى زەرتتەۋشى نەمىس عالىمى فريش بەنەكە؛ بوتاي ىدىستارىنىڭ سىنىقتارىنان قىمىزدىڭ ءنالىن انىقتاعان اعىلشىن عالىمى الان وۋترام.
وسىلاي قازاقتى ايداي الەمگە پاش ەتكەن جىلقى تۋرالى نە بىلەمىز؟ وسى تۇلىككە دەگەن كوزقاراسىمىز قانداي؟ جەتى قازىنامىزدىڭ بىرىنە بالانعان جانۋاردىڭ تاريحىنا كوز جۇگىرتىپ، ەرەكشە قاسيەتتەرىنە ءۇڭىلىپ، جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ بولاشاعىنا بارلاۋ جاساعاندى ءجون سانادىم.
مەنىڭ پايىمىمدا، وزگەلەردەن ەرتەرەك اتقا قونعان بابالارىمىزدىڭ جىلقى تۋرالى تانىمى دا باسقا حالىقتاردان جوعارى بولۋى زاڭدىلىق. مىسالى، جولاۋشىلاپ كەلە جاتىپ، قۇلىننىڭ كىسىنەۋىنەن: «مىناۋ باياعى جوعالعان ايعىرىمنىڭ كوزى عوي» دەپ تانىعان بابالارىمىزدىڭ كورەگەندىلىگى اڭىزعا اينالعان.
ەڭ عاجابى، XVIII-XIX عاسىردىڭ وزىندە ورىس زەرتتەۋشىسى ا.ۆيلكينس «قازاق جىلقىسى ارقىلى ءبىز، ورىستار، جىلقىعا قول جەتكىزدىك» دەگەندى ايتقان. ەڭ قىزىعى، ورىس زەرتتەۋشىلەرى ا.س. كراسنيكوۆ پەن و.س. تۋرباچيەۆ «لوشاد» دەگەن ءسوزدىڭ «الاش» جانە «ات» سوزدەرىنىڭ بىرىگۋىنەن تۋىنداعان دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن. ولاردىڭ پايىمداۋىنشا، كوشپەندى الاش تاي̆پالارى (شامامەن 800-900 جىل بۇرىن) ورىس كنيازدىكتەرىمەن ساۋدالاسقان. ورىس كىنازدەرى «الاشتان ات» الدىق دەپ، بۇل جانۋاردى «الاش ات»، ياعني ءوز تىلدەرىنە بەيىمدەپ «لوشاد» دەپ اتاپ كەتكەن.
ەجەلدەن بەرى قازاق جىلقىلارى، قولدانىلۋ ماقساتىنا وراي نەگىزىنەن، ارعىماق، قازانات، قارابايىر، جابى دەپ بولگەن. قازاق جىلقىلارى رۋلىق، جەرلىك سيپاتىنا قاراي – اداي، شەكتى، نايمان، التاي، جەتىسۋ، ىلە، ساۋران جىلقىلارى دەپ تە جىكتەلىپ جاتادى. ارينە، بۇل قازاقى جىلقىلاردىڭ ايماقتىق تۇرلەرى.
اۋىزشا تارالعان اڭگىمە، قاعازعا تۇسكەن دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، «ارعىماق» دەپ تەك اسىلتۇقىمدى، تازا قاندى جىلقىلاردى اتاعان. تازا قاندى جىلقى دەپ قازاق جەرىندە كوبىنە تۇرىكمەننىڭ اقالتەكە مەن تەكەجاۋمىت تۇقىمدارىن اتاعان، كەيبىر دەرەكتەردە جانە اۋىزشا اڭگىمەلەردە اراب جىلقىسى دا تازا قاندى جىلقىعا جاتقىزىلعان.
ورىس زەرتتەۋشىسى ن.باحمەتيەۆ (1870) قازاق جىلقىسىنىڭ اپتاپ ىستىق پەن قاقاعان ايازعا توزىمدىلىگى، ۇزاق جۇرىسكە مويىمايتىنى، جەمشوپسىز ۇزاققا شىدايتىنىن جازعان. جورعا اتتاردىڭ جايلى ءجۇرىسىن، الىس جولعا مىنۋگە ىڭعايلى قاسيەتتەرىن جوعارى باعالاعان.
ورتا ازيا مەن قازاق دالاسىن كوپ زەرتتەگەن ا.ۆيلكينستىڭ «زامەتكي و لوشادياح تۋركەستانا» (1885) اتتى ەڭبەگى ناقتى فاكتىلەرمەن قۇندى. ول قارابايىر ات جونىندە «ارعىماق ايعىردى قازاق بيەسىمەن شاعىلىستىرادى، ءبىرىنشى تۋعانى ارعىماقتان اينىمايدى. ءۇشىنشى تۋعانى بۇكىل ورتا ازيادا قۇرمەتتەيتىن قارابايىردى بەرەدى...» دەگەن پىكىر ايتقان. وسى ەڭبەكتە «اۋليەاتا قازاقتارى ۇزىندىعى 100 ۆەرستىك (80 كم) بايگە ۇيىمداستىرىپ وتىرعان» دەگەن دەرەك كەلتىرەدى. زەرتتەۋشى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اتتىڭ قانداي ءجۇرىسىن ۇناتاتىنىنا دا نازار اۋدارعان. الىس جولعا ەڭ جاقسى ءجۇرىس «حود» دەي وتىرىپ، بۇل ءجۇرىس ەۋروپادا كەزدەسپەيدى دەپ وي تۇيىندەيدى (بۇل «جورعا اياڭ» بولار).
ا.ۆيلكينس ءوزىنىڭ «لۋچشيە پورودى كيرگيزسكيح لوشادەي – ارگىماك» اتتى ماقالاسىندا تازا قاندى جىلقىلاردى باسقا جىلقى تۇقىمدارىمەن ارالاستىرماي، تەك قورشاعان تابيعي ورتاعا بەيىمدەپ، توزىمدىلىك پەن شىدامدىلىققا باۋلىپ، الىس قاشىقتىققا شابۋعا ۇيرەتكەنىن جازادى. ابىلاي حاننىڭ قالماقتارمەن سوعىس كەزىندە ءار تۇتىنگە ارعىماقتان ءبىر بيە، ءبىر ايعىردان سالىق سالعانىن، وسى جىلقى ءۇيىرىن «حاننىڭ ءىنجۋ-مارجانى» (جەمچۋجينا حانستۆا) دەپ اتاعانى جايلى دەرەك كەلتىرەدى. وسى ماقالادا تازا قاندى ارعىماقتار مەن تۇرىكمەن جىلقىلارىنىڭ بايگە جارىسى باياندالادى. جارىستان سوڭ قازاق ارعىماقتارىنىڭ قىزىپ الىپ، اۋىزدىقپەن الىسىپ، «كوزىنەن وت ۇشقىنداعانى» سۋرەتتەلەدى.
ورىس زەرتتەۋشىسى يا.يا. پولفەروۆ «قازاقتىڭ ەڭ جاقسى جىلقى تۇقىمى – ارعىماق» دەگەن ماقالاسىندا دا ارعىماق اتتىڭ سۇلۋ سىمباتى مەن جۇيرىك قاسيەتىن دارىپتەيدى. ۆ.جەلەزنوۆ «كازاك ۆاسيليي سترۋنياشيەۆتىڭ باسىنان كەشكەندەرى» ماقالاسىندا ارعىماقتىڭ ۇزاققا شاباتىنىن، شاپقان سايىن جىلدامدىعىن ۇدەتىپ وتىراتىن قاسيەتتەرىنە توقتالىپ، قۋعىنشىلاردان قاشقاندا 200 ۆەرست (160 كم) قاشىقتىقتى شاۋىپ وتكەنىن جازعان.
ۆ فيرسوۆ (1895) زەرتتەۋلەرىندە «قازانات – قازاقى بيەلەرگە اسىلتۇقىمنان شىققان ايعىرلاردى سالۋدان شىققان بۋدان» دەگەن دەرەك جازىپ، «قازاق بيەسىنىڭ تۇقىمىندا تۇراقتىلىق بار، ولار باسقا تۇقىمدارمەن بۋدانداستىرعاندا، تەك سولاردىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن الادى» دەگەن تۇجىرىم جاساعان. ماحامبەتتىڭ «ارعىماقتان تۋعان قازانات» دەپ كەلەتىن ولەڭ جولدارىنداعى قازاناتتىڭ ايعىرى ارعىماق ەكەندىگى انىق كورىنەدى. قوبىلاندى باتىر جىرىندا: «مىنۋگە كەرەك قازانات، بەلىڭە كەرەك شاربولات» دەگەن سوزدەر قازاناتتىڭ ەرتەدە قالىپتاسقان تۇقىم ەكەنىنە بۇلتارتپاس دالەل.
سونىمەن، «قازانات» دەگەن ۇعىم اسىلتۇقىمدى ايعىرلاردى جەرگىلىكتى تۇقىمنىڭ كەڭ قۇرساقتى تاڭداۋلى ماما بيەلەرىمەن بۋدانداستىرۋدان العان جىلقىنى مەڭزەپ تۇر. «قازانات» ءسوزى – جەڭىمپاز، مىقتى جاۋىنگەردىڭ جىلقىسى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى «سادىبەك تۇگەل) دەگەن پىكىرگە دەندەسەك، قازانات ۇعىمى اتتىڭ مىقتىسىن دارىپتەيتىنىن بايقايمىز.
«قارابايىر» تۇقىمىنىڭ بۋدان جىلقى ەكەنى انىق بولعانىمەن، شىعۋ توركىنى تۋرالى دەرەكتەر ءار الۋان. يا.يا. پولفەروۆ «لۋچشيە پورودى كيرگيزسكوي لوشادي – كارابايىر» دەگەن ماقالاسىندا قارابايىر ارعىماق تۇقىمدارىنان العان سۇڭعاق بويلى ادەمى جىلقى ەكەنىن /121بەت/ ايتا كەلىپ، تۇرىكمەن جىلقىسى مەن جەرگىلىكتى بيەلەردەن تۋعان بۋدان /128 بەت/ دەگەن انىقتاما بەرەدى. جالپى، ارعىماقتان تۇسكەن بۋدان نەمەسە قازاناتتان الىنعان بۋدان دەگەن اقپاراتتار ءجيى كەزدەسەدى. قالاي دەسە دە قارابايىر تۇقىمىنىڭ الامان بايگەگە شاباتىن قارىمى مىقتى جىلقى ەكەنى ءشۇبا كەلتىرمەيدى.
قازاقتىڭ قارابايىر جىلقىسىن قازىرگى وزبەكستان مەملەكەتىندە دەربەس تۇقىم رەتىندە تانىلعان «قارابايىر» تۇقىمىمەن شاتاستىرماعان ابزال. مەنىڭ پايىمداۋىمشا، XVIII عاسىردان بەرى جازبا تاريحقا ەنگەن دەرەكتەر مەن اۋىزشا جەتكەن اڭگىمە سارىنىن سالىستىرسام، قارابايىر دەگەن اتاۋ ارعىماقتان الىنعان بۋداندى قولتۋما مال رەتىندە قارابايىر نەمەسە كادىمگى قاراپايىم ءوزىمىزدىڭ ۇيرەنشىكتى جىلقىمىز دەگەن ماعىنادا قولدانعان ىسپەتتى. «قارابايىر قازانات، قارا جولدا قالدىرماس» دەگەن جىر جولدارى وسىعان كۋا.
جابى دەپ كوبىنە قازاق جىلقىسىنىڭ جىل بويىنا جايىلىمدا باعىلىپ، قالىڭ قار، كوك مۇزدا تەبىندەپ شىعاتىن شارۋاشىلىق باعىتتا وسىرگەن ءتۇرىن اتايدى. قازاق جىلقىسى دەگەنىمىز، – دەنەسى شىمىر، تەز ەت العىش، وڭايلىقپەن ارىمايتىن، ىستىق-سۋىققا، اشتىققا ءتوزىمدى مال ەكەنى داۋسىز.
اباي ايتقانداي، «قار تەپكەنگە قاجىماس قايران جىلقى» دەگەن وسىلار. قازاق جىلقىسى مەزەتىندە قاجەتتى كورەكتى بويىنا جيناي الاتىن، قولايسىز كەزەڭدەردە جيناقتالعان قوردىڭ قۋاتىمەن قوڭىن تۇسىرمەيتىن قاسيەتى بابالار جۇرگىزگەن سەلەكسيالىق جۇمىستاردىڭ جاسامپاز جەتىستىگى.
ەن دالا توسىندە ەركىن وسىپ-ونگەن قازاق جىلقىسى، شىنىمەن، تابيعاتتىڭ ءتولتۋما تۇقىمى. سۇرىپتاۋ جۇمىستارىنا وراي ولاردىڭ بىرنەشە تۇقىمدىق تۇرلەرى بار. ەڭ كوپ تارالعانى – «جابى» جىلقىسى. بۇل جىلقىنىڭ نەگىزگى قاسيەتى جەمشوپ تالعامايدى، اۋا رايىنىڭ قاي مەزگىلىنە بولسا دا كونبىس. پايدالانۋ ماقساتتارىنا وراي ەتتى-سۇتتى باعىتتاعى جىلقى، سالت جۇرىسكە بەيىمدەلگەن اياڭشىل، الىس ساپارلارعا شىعۋعا ارنالعان جۇردەك جىلقى دەپ جىكتەۋگە بولادى.
جابى – تۇركى حالىقتارىندا كوبىنە «جۇك كوتەرگىش» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىنىن ەسكەرسەك، شارۋاعا مىعىم مال ەكەنى تۇسىنىكتى.
2004 جىلدان باستالعان قازاق مال شارۋاشىلىعى جانە مال ازىعى ءوندىرىسى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى مەن كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى بىرلەسىپ جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرى بويىنشا اكادەميك ي.ن. نەچايەۆ «...جەر جۇزىندەگى جىلقىلاردىڭ ىشىندە قازاق جىلقىلارىندا عانا العاشقى جابايى جىلقى تۇقىمىنىڭ ءبىرىنشى گەنى بارى انىقتالعان» دەپ جازادى. ي.ن. نەچايەۆتىڭ پىكىرىنشە، «...وسى گەن تارپاڭداردان قالعان. ەرتەدە قازاقتار جابايى تارپاڭدارعا بيە قوسىپ، تۇقىم العان. سونىڭ جۇرناقتارى ءبىزدىڭ جىلقىلاردا كەزدەسەدى» دەپ ويىن تۇيىندەيدى.
بايىرعى قازاق جىلقىنى جىل بويىنا جايىلىمدا باققان. ەرتە كوكتەمنەن تاۋ ەتەگىنە ءىلىنىپ، جاز جايلاۋ جايلاپ، كۇز كۇزەككە تۇراقتاپ، قىس مەزگىلىندە ىقتاسىنى كوپ، ءورىسى كۇنگەي بەتتە ورنالاسقان جايىلىمداردا ۇستاعان. جىلقى جەيتىن شوپتەردى ەكى تۇرگە بولگەن: اق وت جانە قارا وت. اق وت دەگەنىمىز، – قارا توپىراقتى جەردىڭ سەلەۋلى شوپتەرى، قارا وت دەگەنىمىز، – سارى توپىراقتى جەردىڭ جۋساندى، يزەندى شوپتەر.
حالىق جىرلارىندا «جىلقىنى مىڭنان وسىرگەن، ارقانىڭ تارلاۋ بوزى» دەگەن جىر جولدارى كەزدەسەدى. وسىنداعى «تارلاۋ» – شىن مانىندە، ەرەكشە ءشوپ، جىلقىنىڭ جان ازىعى. حالىق ونى ءتىپتى دارىپتەپ «اتقۇتىرتقان» دەپ تە اتايدى. تارلاۋدان سوڭ جىلقىنىڭ ءسۇيسىنىپ جەيتىن ازىعى – بەتەگە. سوندىقتان دا بابالاردان «بەتەگەلى بەلگە بىتەم، نايزا ۇستاعان ەرگە بىتەم» دەگەن دە ءسوز قالعان.
جىلقىنىڭ ازىعىن جان-جاقتى زەرتتەگەن عالىمدار: «جىلقى اجىرىقتى – جىل بويى، ءشيدى – قىستان كوكتەمگە دەيىن، يزەندى – جىل بويى، ەبەلەكتى – كۇزدە جانە قىستا، تاس بۇيىرعىندى – كۇزدە جانە قىستا، كوكپەكتى – كۇزدەن كوكتەمگە دەيىن، مايقارانى – كۇزدە جانە قىستا، بەتەگە، بوز اقسەلەۋدى جىل بويى جەيدى» دەگەن تۇجىرىم جاساعان.
كوشپەندى بابالارىمىز جىلقىنىڭ ارقاسىندا التاي̆ مەن اتىراۋدىڭ، ارقا مەن الاتاۋدىڭ اراسىن جالعادى. جالپى، جىلقى كۇش كولىگى رەتىندە عانا ەمەس، قازاققا ءدامدى ءارى ءسىڭىمدى ەتىمەن، ءشولىڭدى قاندىراتىن شيپالىق ەمى بار سۋسىندىق سۇتىمەن ءقادىرلى. سوندىقتان دا، قازاق تۇرمىسىندا جىلقى ءسان-سالتاناتتىڭ، سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولى رەتىندە اسپەتتەلىپ، بايلىقتىڭ ولشەمى رەتىندە قاراستىرىلعان.
ەجەلدە ءسان-سالتانات ءۇشىن باي-داۋلەتتى قازاقتار تۇركىمەن جانە اراب جىلقىلارىن مىنگەن. ءمۇسىنى سىمباتتى، ءجۇرىسى اسەم وسى جىلقىلاردى جەرسىندىرىپ، ولاردى سۇرىپتاۋ بارىسىندا ارعىماق تۇقىمدارىنىڭ قالىپتاسقانى جوعارىدا جازىلدى. ولاردى ىرىكتەپ ءوز جىلقىلارىمەن بۋدانداستىرعان. وسىنداي سەلەكسيالىق جۇمىستىڭ ناتيجەسىندە كەڭ بايتاق دالا توسىندە تابيعي سۇرىپتاۋدىڭ تەزىنەن وتكەن ءارتۇرلى باعىتتاعى قازاق جىلقىسى دامىعان.
جۇيرىك اتتار، كوبىنە، ارعىماقتار مەن بۋدان جىلقىلاردىڭ ىشىنەن شىققان. وسى بۋدان جىلقىلاردان مىنىسكە شىدامدى، جۇرىسكە دە ىڭعايلى جىلقىلار ىرىكتەگەن. قارابايىر دەپ اتالىپ جۇرگەن جىلقىلار وسىعان سايادى.
جىلقىنى جانىنداي كورگەن قازاق قاۋىمىندا اسىلتۇقىمدى جىلقىلاردىڭ، بايگە اتتاردىڭ، جورعالاردىڭ تۇقىمدارى ەرەكشە قۇرمەتتەلگەن. ولاردىڭ شىعۋ تەگى شەجىرە سياقتى اتادان بالاعا ايتىلىپ، اۋىزبا-اۋىز بەرىلىپ وتىرعان. سونىمەن بىرگە، قازاق حالقىندا «سايگۇلىك»، «تۇلپار» دەگەن ۇعىمدار قالىپتاسقان. مەنىڭ پايىمداۋىمشا، جۇيرىك جىلقىلاردى اسپەتتەپ تۇلپار، سايگۇلىك دەپ اتاعان. كوبىنە، جورالعى رەتىندە ءقادىرلى قوناعىنا مىنگىزىلگەن اسەم اتتاردى «سايگۇلىك» دەپ دارىپتەگەن.
تۇلپار دەگەن اتاۋ، نەگىزىنەن، ءبىتىمى بولەك، ۇزاققا شاباتىن جۇيرىك ءارى مىقتى اتتاردى سيپاتتاعان. تۇلپار اتاۋى، كوبىنە، باتىرلارمەن قاتار اتالادى. اۋىز ادەبيەتتە جىلقىنىڭ مىقتى جۇيرىكتەرىنەن ىرىكتەپ تۇلپار وسىرگەن، وسى تۇلپارلاردى باتىرلار مىنگەن. ۇلان-عايىر دالانى مەكەندەگەن بابالارىمىز ەل تىنىشتىعى مەن جەر تۇتاستىعىن قورعاۋ ءۇشىن الىس جولعا تالمايتىن، قيىندىققا مويىمايتىن، جاراتىلىسى ەرەكشە جىلقى قاجەت بولاتىنى زاڭدىلىق.
مىسالى، الپامىستىڭ بايشۇبارى، قوبىلاندىنىڭ تايبۋرىلى، ەر توستىكتىڭ شالقۇيرىعى، قامبار باتىردىڭ قارا قاسقاسى، قابانبايدىڭ قۋباسى. ادەبيەتتە جىرلانعان تۇلپارلاردىڭ سيپاتى دا كەرەمەت. مىسالى، «شىراقتاي جانعان توماعاكوز»، «سالپى ەرىن»، «شىقشىتى ورالىپ جاتقان تۇبەكتەي»، «وت ورنىنداي تۇياقتى» دەگەن تەڭەۋلەر شىن جۇيرىككە ءتان نىشاندار.
ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىنگى داۋىردە قازاق جىلقىسىنىڭ ارعىماق، قازانات جانە قارابايىر تۇقىمدارى ۇزاق شابىسقا شىدامدىلىعىمەن بابالارىمىزدىڭ رۋحىن ءوسىردى. ازىرگە، قولدا بار دەرەكتەر بويىنشا تازا قاندى اتالعان تۇرىكمەن، اراب جىلقىلارى وسى تۇقىمداردىڭ قالىپتاسۋىنا جانە دامۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتكەنى كۇمان كەلتىرمەيدى. ادام قولىمەن ايالاپ وسىرگەن مادەني سۇرىپتاۋدىڭ ناتيجەسى بولعاندىقتان، تۇركىمەن اتتارى نازىك، كىرپياز بولىپ كەلەدى.
وسىندايدا، بابالارىمىزدىڭ باپتاپ وسىرگەن ارعىماقتارى مەن قازاناتتارى دىتتەگەن جەرىنە جەتكىزىپ، مەرەيىڭدى ءوسىرىپ، ەل قۇرمەتىنە بولەنگەنى ماقتانىش.
جىلقىعا دەگەن بابالارىمىزدىڭ ەرەكشە قۇرمەتىنە جانە قازاق بالالارىنىڭ اتقا دەگەن قۇشتارلىعىنا ۇڭىلسەم، سونىڭ استارىندا جىلقى مالىنا ءتان ەرەكشە قاسيەتتەر جاتىر ما دەپ پايىمدايمىن. جىلقىنىڭ باستى قاسيەتى سول – تۋعان جەرى مەن جۇرگەن جەرىن ەشقاشان ۇمىتپايدى. جىلقى وتە سەزىمتال مال، سەزىم تۇيسىگى جاقسى جەتىلگەنىن عىلىم دالەلدەگەن. جالپى، كورۋ، ەستۋ، ءيىس سەزۋ، ءدام تاتۋ قاسيەتتەرى دە جاقسى دامىعان جانۋار. تازالىققا جانى قۇشتار، مىنەزى كىرپياز. سۋدىڭ تازاسىن ءىشىپ، ءشوپتىڭ قۇنارلىسىن عانا جەيدى. دىڭكەسى قۇرىپ، شولدەپ تۇرسا دا لاي سۋ ىشپەيدى. ءتىپتى اعىن سۋدىڭ ءوزىن كەشىپ ءجۇرىپ، تۇنىعىن تاڭداپ ىشەدى.
جىلقىنىڭ كوزى اينالاسىن 360 (كەيبىر دەرەكتەردە 340) گرادۋسقا تۇگەلدەي باقىلاي الادى ءارى كۇندىز-تۇنى بىردەي كورەدى. جىلقى باسىن بۇرماي-اق، ارتىندا تۇرعان بارلىق نارسەنى بايقاي الادى. سەزىمتال بولعاندىقتان تۇندە اينالاسىن جۇلدىزعا قاراپ بارلاپ جۇرەتىن قابىلەتكە يە.
جىلقىنىڭ وزگە مالداردان وزگەشەلىگى، بۇعانا سۇيەكتەرى جوق. بۇل جىلقىعا جۇك كوتەرۋگە، بايگەدە كوسىلە شابۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. كۇرەتامىرلارى جۋان بولعاندىقتان قانى اينالىسقا تەز تۇسەدى.
جىلقىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى اۋزىمەن دەم الا المايدى، ەگەر مۇرنى جابىق بولسا، ولار تۇنشىعىپ قالادى. جىلقى تۇرەگەپ تۇرىپ ۇيىقتاي بەرەدى. قازاقى پايىمدا، جاقسى اتتار، اسىرەسە جۇيرىك اتتار «از وتتاپ، كوپ جۋسايدى» دەگەن پىكىر بار. ات جاراتاتىن باپكەرلەر تۇرەگەپ تۇرىپ جۋساعان جىلقىنىڭ كۇش قۋاتى بۇكىل دەنەسىنە تاراپ، تۇلعاسىنىڭ شىمىر، تۇتاس بولىپ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەدى جانە از وتتاپ، كوپ جۋساعان جىلقى ءوزىن-وزى جاراتادى دەگەن كوزقاراستى ۇستانادى. جۋساۋ دەگەنىمىز جىلقىنىڭ توعىن باسىپ، تىنىستاپ دەمالۋى ەكەنىن ەسكەرسەك، شىنىمەن، جۇيرىك اتتار وزدەرىن ىشتەي جاراتىپ، دەنەسىن جەڭىل ۇستايتىن كىنامشىل بولادى.
مال ىشىندە ايازعا ءتوزىمدىسى دە جىلقى. دالادا جايىلىمدا ايازدا جۇرگەن جىلقىلار ارت جاعىن (قۇيرىعىن) جەلگە توسىپ، جايىلا بەرەدى. سۋىققا شىدامايتىن وسال جەرى – قارا سيراعى (تىزەسىنەن تومەن).
جىلقى توپپەن ءومىر سۇرەتىن جانۋار. ۇيىرگە سالعان «ايعىر» ءوز ءۇيىرىن باسقارىپ، ونى قورعاي الادى، ال مىقتى ايعىرلار ءۇيىرىن قايىرىپ ۇستايدى. جىلقى مالى تۇيسىگى جەتىلگەن تەكتى مال بولعاندىقتان، ايعىر ءوز بالاسىنا شاپپايدى. ەگەر ۇيىرىنە بوتەن بۋاز بيە قوسىلسا، ونى قۋالاپ ءجۇرىپ ءىش تاستاتادى. ال قۇلىنداسا، وندا قۇلىندى شايناپ ءولتىرىپ تاستايدى. بۇل جاۋىزدىق ەمەس، تەك قان تازالىعىن ساقتاۋ تۇيسىگى، يەلىگىندەگى ءۇيىردىڭ ءوزىنىڭ ۇرىعىنان كوبەيۋىنە جاۋاپكەرشىلىك. ءۇيىرىن شۇيگىن ءورىس پەن سۋدىڭ تۇنىعىنا جەتەلەپ، ايازدا، جاڭبىرلى كۇندە ىقتاسىن جەرگە ايداپ قايىراتىن ايعىردىڭ تۇيسىگىنە قايران قالاسىڭ. كەيدە ءۇيىردى ماما بيەلەر دە باستايدى، دەگەنمەن ءۇيىردى قايىراتىن تەك ايعىر. كەرەمەتى سول، ايعىردا قۇلىننىڭ تۋىلعان ساتتەگى كىسىنەگەن ءۇنىن ۇمىتپايتىن جانە ءوز بالاسىن جازباي تانيتىن قاسيەت بار.
جىلقىنىڭ ەستى مال ەكەنىنە ءتانتى بولاسىڭ. مىسالى، ەكى ايعىردىڭ ءۇيىرى جايىلىمدا ءبىر جەرگە توقايلاسىپ قالسا، ايعىرلار بىرىنە-بىرى جاقىنداپ كەلىپ، تاستاعان تەزەكتەرىن يىسكەۋ ارقىلى قايسىسىنىڭ مىقتى ەكەنىن انىقتايدى. وسالداۋ ايعىر ءۇيىرىن الىپ، باسقا ورىسكە كەتەدى. مىنە، تۇيسىكتى مالدىڭ سەزىمتالدىعى.
البەتتە، ءشوپتىڭ شۇيگىنىن جەپ، سۋدىڭ تۇنىعىن ىشكەن جىلقىنىڭ ءسۇتى دە، ەتى دە ءدامدى ءارى شيپالى. عالىمدار جىلقى ەتىنىڭ كوپتەگەن (17 ءتۇرلى) اۋرۋعا ەم بولاتىنىن دالەلدەگەن. ماسەلەن، جىلقىنىڭ جۇرەگىن جەۋ مي قىزمەتىن جاقسارتادى. ميداعى جاسۋشالاردى جاڭارتىپ، ادامنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن ارتتىرادى. سونىمەن قاتار ونىڭ ەتى جۇرەك-قان تامىرى اۋرۋلارىنا، بۇيرەك جۇمىسىن جاقسارتۋعا، بۋىن سۇيەكتەرىنىڭ سىرقىراماۋىنا وتە پايدالى. جىلقى ەتىنىڭ ەرەكشەلىگى سۋىقتا قاتپايتىنى ءارى ەت جەگەن ادامنىڭ دەنەسىن قىزدىراتىن قاسيەتى. ۇلكەن كىسىلەر، مىسالى مەنىڭ اجەم «سابيىندە جىلقىنىڭ ەتىن جەپ، ءسۇتىن ىشكەن ادام كوكىرەك اۋرۋىنا شالدىقپايدى» دەپ ايتىپ وتىراتىن.
جىلقى مالى جاراقات السا دا، جازدىڭ اپتاپ ىستىعىندا قۇرتتامايدى، وسىنداي قاسيەت جانۋارلار ىشىندە جىلقىعا عانا ءتان. جىلقى دەنەسىندەگى ەتتىڭ ەرەكشەلىگى بولار، اشىق جاراعا شىبىن قونبايدى.
جىلقىنىڭ ءسۇتى دە جانعا ءدارۋ. بايىرعى قازاق جاڭا ساۋىلعان بيەنىڭ ءسۇتىن جاس بالاعا جىلىداي ىشكىزگەن. دىمكاس بالالاردىڭ دەنساۋلىعى وسى جىلقى ءسۇتىنىڭ ارقاسىندا دۇرىستالىپ كەتكەن. ءتىپتى كەيبىر دەرەكتەردە، جۇكتى ايەلدىڭ بەتىندە پايدا بولعان قارا داقتارعا بيەنىڭ جاڭا ساۋىلعان ءسۇتىنىڭ كوبىگىن جاقسا، ەش داق قالمايتىنى ايتىلادى.
قىمىز دايىنداۋ بارىسىنداعى ميكروبيولوگيالىق ءۇردىس كەزىندە ءسۇتتىڭ قۇرامى ادام اعزاسىنا پايدالى كورەكتىك زاتتارمەن قانىعىپ، ءدامى كىرىپ، قىمىزدىڭ قۇرامىنداعى ەلەمەنتتەر تەز ءسىڭىمدى بولادى. اسىرەسە، قىمىز قان قۇرامىنداعى گەموگلوبيندى، ەريتروسيتتەردى كوبەيتەتىن دارۋمەندەرگە باي. بۇرىنعى انالارىمىزدىڭ دەنساۋلىعى مىقتى، دارى-دارمەكسىز دۇنيەگە قانشاما ۇرپاقتى اكەلۋلەرى وسى قىمىزدىڭ پايداسى مەن قۋاتى بولار. بەرتىنگە دەيىن قىمىزدىڭ ءدامىن كەلتىرىپ، ەمدىك اسەرىن كۇشەيتە ءتۇسۋ ءۇشىن وعان كەپكەن ءسۇر قازى، قويدىڭ قۇيرىعى، بال، مەيىز، قالامپىر، كۇشالا، كوك قىلشا، قۇيما كۇمىس (جامبى) قوسقان. ۇزبەي قىمىز ىشكەندە ەكزەمانىڭ جازىلاتىنى عىلىمي دالەلدەنگەن.
قىزىعى، جىلقىنىڭ تەزەگى دە پايدالى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، اسما اۋرۋىنا شالدىققان ادامدى، جىلقى تەزەگىن يىسكەتۋ ارقىلى جازۋعا دا بولادى ەكەن. بايىرعى قازاقتار ۇسىگەن بالانىڭ اياعىن جىلقىنىڭ تەزەگىنە وراپ جازعان ەكەن.
جىلقى وسىرۋدەگى قازاق حالقىنىڭ تاماشا ونەگەسىنىڭ ءبىرى بالالاردى ەرتە جاستان اتقا مىنۋگە ۇيرەتۋ. ارينە، ات ۇستىندە بالا تەز ەسەيىپ، ەرجەتەدى. «اتقا مىنگەننىڭ ارقاسى قوزادى» دەمەكشى، اتقا مىنگەن بالانىڭ كوڭىلى مارقايىپ، ارمانىنا قانات ءبىتىپ، شابىتتانىپ كەتەتىنى ءوز الدىنا، ەڭ باستىسى، اكەسىنە قولعانات ەكەنىن ەرتە تۇيسىنەدى. ادام ات كوڭىلىن تاپسا، ات ادامنىڭ تاقىمىنا جاقسا، ەكەۋىنىڭ اراسىندا جاقسى قارىم-قاتىناس ورنايتىنى بەلگىلى جايت. دەگەنمەن اتقا بەيىلى اۋعان ادام جامان ويدان دا قۇتىلادى جانە ادامنىڭ بار ىقىلاس-پەيىلى اتقا اۋىپ، بويىنداعى كەيبىر جامان قىلىقتاردان ارىلۋىنا ىقپال ەتەدى. جاقسى ات مىنگەن ادام سول اتتىڭ ارقاسىندا كوپشىلىكپەن تىعىز بايلانىستا بولىپ، يگى جاقسىلاردان ونەگە-تالىم الۋىنا مۇمكىندىك الادى.
قازىرگى ۋاقىتتا مەديسينا عىلىمى اتقا ءمىنۋدىڭ دەنساۋلىققا پايدالى ەكەنىن دالەلدەدى. ال بابالارىمىز وسى تۇيتكىلدى ەرتەدەن بىلگەن. قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى دا، كوبىنە، اتپەن تىكەلەي بايلانىستى. ماسەلەن، كوكپار، قىز قۋۋ، اۋدارىسپاق، جامبى اتۋ، تەڭگە الۋ، الامان بايگە، توق بايگە، قۇنان بايگە، جورعا جارىس، تاي جارىستار ءبىر جاعى سپورتتىق شاراعا كەلسە، ەكىنشى جاعىنان ەپتىلىكتى شىڭدايتىن جاتتىعۋ ىسپەتتى.
قازاق حالقىنىڭ اتقا ءمىنۋ ءتارتىبى دە وزگەشە. قازاقى داستۇردە الدىنان قاراعاندا اتتىڭ وڭ جاعىن «مىنەر جاعى» دەيدى، ال سول جاعىن «قامشىلار جاعى» دەيدى. بۇل ءتارتىپتىڭ سىرى ادامداردىڭ وڭقاي بولۋىنا بايلانىستى دەگەن پىكىر بار. باعزى زاماندا جورىققا اتتانعاندار قىلىشتى وڭاي سۋىرىلۋ ءۇشىن سول جاعىنا تاققان. سول جاعىندا قىلىشى بار ادامنىڭ الدىمەن سول اياعىن ۇزەڭگىگە سالۋ ىڭعايلى ەكەنى شىندىق. بۇل ءتارتىپ كوپ ادامنىڭ ءبىر مەزەتتە اتقا وتىرۋىنا دا ىڭعايلى بولعانىن ەسكەرگەن.
اتتىڭ سىنى، ات باپتاپ جاراتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا قازاق حالقىنا ءتان وزىندىك قولتاڭبا قالىپتاسقان. مەنىڭ پايىمىم بويىنشا، اياعى شىققاننان اتقا وتىرعان بابالارىمىز جىلقى سىرىن جاقسى مەڭگەرگەن. بايىرعى قازاقتاردىڭ اتتى بايگەگە جاراتۋداعى ءادىسى دە وزگەشە بولعان، بايگەگە كوبىنە، 40-60 كۇن ارالىعىندا جاراتقان. ەۋروپالىقتار بولسا، اتتى جىل بويىنا ترەنينگ جاساتىپ، ءبىر قالىپتى ۇستايدى.
قولداعى بار مالىمەتتەر بويىنشا «ات سىناۋ ونەرى» شىعىستان، قازاق دالاسىنان باستالاتىنى (ۆ.كوۆليەۆسكايا «كون ي ۆسادنيك»، م.: ناۋكا، 1977) بىزگە ماقتانىش.
جالپى، ات تاڭداۋ، جۇيرىكتى سىناۋ قازاق حالقىنىڭ قانىمەن بىتىسكەن كيەلى ونەر دەسەك ارتىق بولمايدى. اباي ولەڭدەرىندە اتتىڭ جيىرما جەتى ءتۇرلى سىنى قامتىلسا، ءىلياس جانسۇگىروۆ «قۇلاگەر» پوەماسىندا تۇلپاردىڭ ەلۋ ءۇش بەلگىسىن جازادى. جىلقىنى تۇبىنە دەندەپ زەرتتەگەن قاجىتاي ءىلياس ۇلىنىڭ بايگە اتىنىڭ جەتپىس توعىز ءتۇرلى سىنىن سيپاتتايدى. مالداردىڭ مىنەز-قۇلقىن زەرتتەيتىن جەكە ءىلىم تاعى بار. مىسالى، بايگە اتى كەرمەگە، نە بەلدەۋگە بايلانسا قابىرعالاپ، قىرىن تۇرادى. بۇل بايگە اتتارىنا ءتان سەرگەكتىك. وسىنداي كوزگە ىلمەيتىن، اركىم بىلە بەرمەيتىن ات سىرلارى وتە كوپ.
جۇيرىك اتتارعا ءتان بەلگىلەر سىنشىلار تاراپىنان ءارتۇرلى قىرىنان ايتىلعانمەن، نەگىزىنەن اتتىڭ ءتۇر-تۇرپاتىن تولىق سۋرەتتەيدى. مىسالى، اباي سىنىندا: «توياتتاعان بۇركىتتەي سالقى ءتوستى» دەپ ومىراۋىنىڭ كەڭدىگىن ايتادى، شىنتaعى قaبىpعaدان aلشaق تۇpaدى، جەرسوعارى ءسىڭىرلى كەلەدى، تۇياعى جۇمىp بoلaدى، قۇيpىعى كۇلتeلeءنىپ، كوتeندىگى شىعىڭقى، قىل ءتۇبi ءالدi كeلeءدى دەگەن تەڭەۋلەر شىنايى سۋرەتتەمە. بورانباي ءبيدىڭ «ارتىنان قاراساڭ ءتوسى كورىنىپ تۇراتىن» دەگەن تەڭەۋى ارتى تالتاق، بوتا تىرسەكتى جىلقىنى ايتقانى، ماحامبەت جىرلاعان «توماعا كوز» كوزىنىڭ ۇلكەندىگىن، «تەكە مۇرىن» دەپ اتتىڭ تاناۋىنىڭ كەڭ بولعانىن قالاعانى.
جۇيرىك جىلقىنىڭ يەگىنىڭ استى القىمى كەڭ بولاتىنى، تاناۋى كەڭ بولىپ، بالىقتىڭ جەلبەزەگىندەي جەلبىرىپ تۇراتىنى جانە تاناۋىندا تەسىكتىڭ كوپ بولاتىنى عىلىمي دالەلدەنگەن سيپاتتار. شىندىعىندا، ورەن جۇيرىك اتتىڭ تاناۋىنداعى كوپ تەسىكتەر جىلقىنىڭ تىنىسى الۋىنا دەم بەرىپ، ۇزاققا شابۋىنا ىقپال ەتەدى.
ات بىتىمىنە قاراي ءار قيلى بولادى. الدى-ارتى بىردەي شارشى اتتار بولادى، اراب جىلقىلارى وسى توپقا جاتادى. الدى الاسا، ارتى بيىك اتتاردى قازاق تانىمىندا ءورشىل، ال شوقتىعى بيىك جىلقىنى الدى كۇشتى بولادى دەپ باعالايدى. ات جاراتاتىندار قۇيىمشاعى كوتەرىڭكى جىلقىنى «وتتىعى ۇلكەن ەكەن، مىقتى جانۋار» دەپ باعالايدى. قازاق ءتىلى سوزگە باي بولعاندىقتان، ات جاراتاتىن ادامداردى قازاقتا، كوبىنە، «سەيىس»، «اتبەگى» دەسە، عابيت مۇسىرەپوۆ «اتپاز» دەپ اتاپتى. قازاقى تانىمدا، باپكەرلەر كوبىنە، جۇيرىك اتتىڭ ءۇش بەلگىسىنە (ءۇش شوشاق) الدىمەن نازار اۋدارادى: كەكىلى، شوقتىعى جانە قۇيىمشاعى.
ورىس عالىمى ا.ۆيلكينس زەرتتەۋلەرىندە قازاق دالاسىندا ات جاراتۋدىڭ كەيبىر تۇستارىنا شولۋ جاساپتى. مىسالى، «18-20 ۆەرست جۇگىرىپ كەلگەن اتقا سۋ ىشكىزگەندە ات بىر-ەكى جۇتىپ، سۋدان باسىن السا دايىن بولعانى» دەگەن ايعاقتى كەلتىرگەن. تورەحان اتام، باپتاعان اتتىڭ بابىن ءبىلۋ ءۇشىن ءتۇن ورتاسىندا تاس قاراڭعىدا بۇلاق باسىنا بوس قويا بەرەدى ەكەن. ەگەر ات بۇلاقتان سۋ ىشسە، وندا بابىندا ءمىن جوق دەپ ساناپتى. تاعى ءبىر كەڭ ەتەك العان بەلگى، تەزەكتىڭ قۇرعاق بولۋى. اتتىڭ تەزەگىن قولمەن قاتتى قىسقاندا ىلعال قولعا جۇقپاۋ كەرەك.
بايىرعى بابالاردىڭ ات باپتاۋ ءادىسى دە وزگەشە. ءار اۋىلدىڭ جۇيرىكتى باپتايتىن ءوز باپكەرلەرى بولعان. بايىرعى ۇستانىم بويىنشا، جۇيرىكتى جازدا باپتاپ، كۇزدە سەمىرتىپ، قىستا كۇيىن ساقتاپ، كوكتەمدە قۋاتىن ارتتىرىپ وتىرادى ەكەن. سونداي-اق باپتاۋدا جۇرگەن جۇيرىكتىڭ قولتىعى اشىلىپ، وكپەسى ءپىسىپ، تىنىسى دۇرىس اشىلسا، تەرى ويداعىداي الىنسا، ءىشى اقاۋسىز تارتىلسا، سۋىتۋى ابدەن قانسا بۇنداي جۇيىرىكتى بابىنا تۇسكەن جۇيرىك دەپ باعالايدى ەكەن. بابى قانعان، جاراتۋى كەلىسكەن جۇيرىكتى ارى قاراي تولىق جەتىلدىرىپ بايگە ماقساتىنا وراي باپتاۋدى اتبەگىلەر تىلىندە «جۇيرىك قىرلاۋ» دەيدى. جۇيرىك قىرلاۋ ءىسى ناعىز باپكەرلەردىڭ قولىنان كەلەتىن شارۋا.
قازاقى باپتاۋ بولسىن، زاماناۋي ءادىس بويىنشا دا شاۋىپ كەلگەن اتتىڭ ەنتىگىن اڭداۋ باستى بەلگى (ينديكاتور). اتتىڭ ەنتىگىنىڭ باسىلعانىنا، ياعني قانشا ۋاقىتتا تابيعي قالپىنا كەلگەنىنە قاراپ، باپتاۋ جۇمىسى رەتتەلەدى. بايگەگە جاستايىنان قوسىلعان كەيبىر جىلقىلار ءوزىن-وزى باپتايدى ەكەن. جاركەنت وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن مەنىڭ بابام سالپىق ءبيدىڭ اتاقتى «اققويان» دەگەن اتى سونداي جانۋار بولىپتى. قار سۋىمەن تاۋ باسىنا كەتكەن اققويان جازعىتۇرىم ءوزىن-وزى جاراتا باستايدى ەكەن. ۇستاپ اكەپ، كەرمەگە بايلاعاندا جانۋار جەر تارپىپ، شىر اينالىپ، ساڭلاقتانادى ەكەن.
بابى كەلگەن جۇيرىكتى انىقتاۋدىڭ ءتاسىلى كوپ ءارى ءار قيلى. مىسالى، اتامنىڭ تاسىلىندە تەزەگى مەن نەسەبىنە ءمان بەرەدى ەكەن، تەزەگى قۇرعاق ءارى سۋعا باتپايتىن بولسا، نەسەبى ءمولدىر تازا بولسا جانە ءجۇنى جىلتىلداپ تۇرسا عانا «قىرلاۋعا» كوشەدى ەكەن. ات باپتاۋ ادىستەرى بەكەن قايرات ۇلىنىڭ «قازاقتىڭ اتبەگىلىك ونەرى» اتتى كىتابىندا كەڭىنەن قامتىلعان.
قازىرگى تاڭدا، زاماننىڭ ىڭعايىنا قاراي، حالىق تاماشالاپ، جۇيرىكتەرگە دەم بەرىپ وتىرۋ ءۇشىن يپپودرومداردا اينالىپ شابۋ جولعا قويىلدى. جۇيرىك اتتاردىڭ بابى مەن باعى قاتار سىنالاتىن بۇرىنعى بايگە ەڭ از دەگەندە 50-60 شاقىرىم بولاتىن. سوندىقتان بۇگىنگى اينالما بايگەدە جىلقىلار، كوبىنە، ورتا قاشىقتىققا (18-21 كم) جۇگىرەدى. سونىمەن، الىسقا شاباتىن اتتار قۇلاشىن جازىپ، باۋىرى ءجىپسىپ كەلە جاتقاندا ۇشقىر اتتار مارەگە جەتىپ ۇلگەرەدى. وسىلايشا، الىسقا شاباتىن اتتاردىڭ (قازاقى ۇعىمدا ارعىماق پەن قازاناتتار) باعى بايلانىپ، تۇلپار اتتاردى قالىپتاستىراتىن سۇرىپتاۋ جۇمىستارى توقىراۋعا ۇشىرادى.
قازاقتىڭ بايىرعى تۇلپارلارى قازىرگى تازا قاندى اتتار سياقتى ءبىر جارىستان سوڭ قالجىراپ قالمايدى، ءبىر سۋىتىپ العاننان كەيىن-اق قايتا قالپىنا كەلەتىن سەرگەك بولعان. ءبىراق، ونداي قازاناتتىڭ تۇقىمى ازىپ كەتتى. ونىڭ ەڭ باستى سەبەبى، XIX عاسىردىڭ باسىنان باستالعان الاساپىراندا الىس-جاقىن ەلدەرگە ۇدەرە كوشكەن اۋقاتتى ادامداردىڭ جاقسى جىلقىسىنىڭ كوشپەن بىرگە اۋىپ كەتكەنى. جۇرتتا كوشكە ىلەسە الماي كۇندەلىكتى تىرلىككە جارايتىن جابى جىلقىلار عانا قالدى. وسىلاي، جىلقى تۇقىمى ازىپ كەتتى. ال كەڭەستىك كەزەڭدە يپپودرومدا اينالىپ شابۋ، قىسقا جانە ورتا قاشىقتىققا بايگە تاعايىنداۋ، تەگىندە ۇزاققا شاباتىن مىقتىلىق قاسيەتى بار جىلقىلاردىڭ دامۋىنا تۇساۋ بولدى.
XX عاسىردىڭ باسىندا قوستاناي جىلقى زاۋىتىنىڭ نەگىزىندە «قازاقتىڭ قازاناتى» دەگەن جاڭا تۇقىم شىعارۋ قولعا الىندى. مەملەكەتتىك «قازاق تۇلپارى» اتتى شارۋاشىلىق قۇرىلدى. وسى شارۋاشىلىقتا اراب جىلقىسىنىڭ مىقتىلىق قاسيەتىن، اعىلشىن تۇقىمىنىڭ جىلدامدىعىن ءسىڭىرۋ ماقساتىندا بۋدانداستىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. ويتكەنى قوستاناي جىلقىسى تۇرقى جاعىنان اعىلشىن تۇقىمى سياقتى سۇڭعاق، سۇيەگى مىعىم بولعانىمەن، الامان بايگەگە قوسقاندا جىلدامدىعى جەتپەي جاتتى. وسىلايشا، اراب جىلقىسىنان العان بۋدان مەن اعىلشىن ايعىرىنان الىنعان بۋدانداردىڭ ماقساتقا ساي ۇرپاقتارىن ءوزارا شاعىلىستىرىپ، ەكى تۇقىمنىڭ دا جاقسى قاسيەتتەرىن قوستاناي جىلقىسىنىڭ بويىنا سىڭىرە وتىرىپ، «قازاقتىڭ قازاناتى» تۇقىمىن شىعارۋ ءجۇرىپ جاتتى. وكىنىشكە وراي، بۇل باستاما اياعىنا جەتپەي قالدى.
ەڭ سوراقىسى، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بايگەگە قوسۋ ءۇشىن سىرتتان جاپپاي تازا قاندى جىلقىلار اكەلىندى. امەريكادان، انگليادان، يرلانديادان، فرانسيادان، پولشادان، كورشىمىزدەگى رەسەيدەن اكەلىنگەن جىلقىلاردا ەسەپ جوق. دەگەنمەن بۇلاردىڭ بايىرعى قازاقي جىلقىلاردىڭ شيرەگىنە دە كەلمەيتىنى شىندىق. ارعىماق، قازانات، قارابايىرلاردىڭ كەرەمەتى – ۇزاق مىنىسكە شىدامدىلىعى، شارۋاعا جانە الىسقا شاباتىن قارىمدىلىعىندا. ارينە، 50-60-80 كم شاقىرىمعا بايگە وتكىزۋ يپپودروم اياسىندا دا، اينالما شاباتىن اتقا دا، ءارى كورەرمەندەرگە دە قيىنشىلىق اكەلەرى ءسوزسىز. ۇزاق قاشىقتىققا اتتاردى جىبەرۋ ءۇشىن بابالارىمىز سالعان تىكە شابىستى قايتا جانداندىرۋ قاجەت-اق. سوندا عانا بابالارىمىز قالىپتاستىرعان سارا جولعا ءتۇسىپ، ات سپورتىندا ءوز برەندىمىزدى جاساي الاتىنىمىزعا سەنىمدىمىن.
وسى ورايدا، 2011 جىلدان باستاۋ العان الىس قاشىقتىقتارعا ارنالعان 90،120 شاقىرىمدىق ات مارافوندارىندا الدارىنا قارا سالماي، جەڭىمپاز اتانىپ كەلە جاتقان اداي جىلقىلارى. ياعني بۇل اداي جىلقىسىنىڭ تەگىندە بابالارىمىز قالىپتاستىرعان شىدامدىلىق، مىقتىلىق قاسيەتتەردىڭ ساقتالعانىنا كۋا. وسى جارىستاردا اداي جىلقىسىنىڭ كەڭ تىنىستى ەكەنى دە انىقتالدى. ارالىق مەجەدە تىنىعۋ كەزىندە قان قىسىمى مەن جۇرەك قاعىسىنىڭ قالپىنا كەلۋى بويىنشا باسقا جىلقىلاردان وزىق تۇردى. سوناۋ 1952 جىلى سىناقتا اداي جىلقىسىنىڭ ەكى اتى ءبىر تاۋلىكتە 301 شاقىرىم قاشىقتىقتى ءجۇرىپ وتكەنىن ەسكە الساق، وسى تۇقىمنىڭ قارىمدىلىعى ءالى دە تەكتىك تامىرىن جوعالتپاعانىن كورسەتەدى.
ارينە، اعىلشىنداردىڭ تازا قاندى جىلقىسى ازىرگە بايگەنىڭ الدىن بەرمەيدى. سول «سايگۇلىكتەردىڭ تۇلا بويىندا قازاقتىڭ قازاناتتارىنىڭ قانى تۋلاپ جاتقانى تالاس تۋدىرمايتىن شىندىق» دەگەن سادىبەك تۇگەل سوزىنە ءمان بەرسەك، بايىرعى بابالار قولدانعان سۇرىپتاۋ ادىسىمەن ارعىماقتى دا، قازاناتتى دا قايتا جانداندىرۋعا بولادى. وكىنىشتىسى، قازاق ءوزىنىڭ ءتول جانۋارىنىڭ جەڭىسىنە قۋانىپ جۇرگەن جوق، ءوي̆تكەنى ءباي̆گەنىڭ جۇلدەسى شەتەلدەن اكەلىنگەن اعىلشىن اتتاردىڭ قانجىعاسىندا. قازىرگى الەمگە تانىمال جىلقى تۇقىمدارىنىڭ ەشقاي̆سىسى دا 100 شاقىرىمعا جۇگىرە الماي̆دى. ويتكەنى سۇرىپتاۋ سولاي جۇرگىزىلدى. ەندى جىلقىعا دەگەن قۇرمەتىمىزدى قايتا تۇلەتىپ، ماقساتتى تۇردە سۇرىپتاۋ جۇرگىزىپ، ات باپتاۋ، جۇيرىك جاراتۋ ماسەلەسىن جولعا قويساق، الامان بايگەمەن جانە جورعا جارىستا الەمدىك جۇيەدە ءوز ورنىمىزدى الۋعا تولىق مۇمكىندىك بار. بۇل سپورتتىق باعىتتاعى جىلقى سالاسىن دامىتۋ باعىتىنداعى باسىمدىلىق، ەگەر وسى شارالار قاراستىرىلسا، جىلقى تۇلىگىن ءسان-سالتاناتتىڭ سيمۆولى ساناعان بابالار ءداستۇرى جاندانار ەدى.
قازاقتىڭ بايگە اتتارىنان كەيىنگى جوعارى باعالايتىن، ەرەكشە قۇرمەتتەيتىنى جورعا اتتار. جورعانىڭ ءجۇرىسى ادامعا وتە جايلى. جورعا ءجۇرىسى جىلقىدا تۋا بىتەتىن قاسيەت بولعاندىقتان، قازاقتىڭ اۋقاتتى بايلارى جورعا تۇقىمىن ءوسىرىپ، ولاردى جورعاسىنىڭ ەرەكشەلىگىنە (اياق الىسى) قاراي جىكتەپ، بايگەگە ارنالعان جىلقىنى ەرەكشە كۇتىمگە العان.
تاريحقا ۇڭىلسەك، ريەۆوليۋسياعا دەي̆ءىن ەلىمىزدە 5 ميلليونداي جىلقى بولعان. ءقازىر، ءۇش ميلليون باسقا ارەڭ جەتكىزدىك. جىلقى كوپ بولسا، «جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار» دەگەندەي، بايگە اتتار دا كوبەيەدى. ەڭ باستىسى، جىلقىنىڭ كوبەيۋى ۇلكەن ستراتەگيالىق ماڭىزدى ماسەلە. جىلقى مالىنىڭ باسى ارتسا، قىمىز دا كوپ بولادى، ەت تە مولايادى. جىلقىنىڭ سۋسىنىن ءىشىپ، ەتىن جەگەن ادامنىڭ دەنساۋلىعى دا تۇزەلەدى. مال باسى وسكەن سايىن، ءونىمنىڭ باعاسى دا ارزاندايدى، ياعني ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا، الەۋمەتتىك جاعىنان دا ۇتارىمىز مول. ازىرگە قالتالى ازاماتتارىمىز وڭاي̆ ولجاعا مالدانىپ، قازاقتىڭ ءتول تۋماسىن دامىتۋعا سالعىرتتىق تانىتىپ جۇرگەنى كوڭىلگە قاياۋ تۇسىرەدى.
جىلقى شارۋاشىلىعىنا بايىپپەن قاراساق، ەڭ اۋەلى تۇبەگەيلى شەشىلەتىن ماسەلە شارۋاشىلىققا قاجەتتى باعىتتاعى ءونىمدى مالداردى دامىتۋدى جەكە قاراستىرىپ، سپورتتىق باعىتتا ءمىنىس، جۇيرىك پەن جورعا جىلقىلاردى بولەك دامىتۋدى ويلاستىرعان ءجون. قايسى جەردە قانداي جىلقى، قانشاما جىلقى وسىرۋگە بولاتىنى وسى ارناۋلى باعدارلامانىڭ ەنشىسىندە. بەلگىلى كەزەڭدەردە بەلگىلى تۇلىكتى ءوسىرۋ ءۇشىن شۇعىل شارالاردىڭ قولدانىلعانىن تاريحتان بىلەمىز. وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا سيىر مالىن ون ميلليون باسقا، قوي تۇلىگىن وتىز التى ميلليونعا جەتكىزدىك. وكىنىشتىسى، قازىرگى تاڭدا ءىرى قارا شارۋاشىلىعىنا ءمان بەرىلىپ، جىلقى تۇلىگى تاعى قالتارىستا قالدى.
مەنىڭ ويىمشا، بار جىلقىنىڭ ءوزىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، وسىرە بىلسە، مال باسىنىڭ كوبەيەتىنى ءشۇباسىز. باسقا سالالاردا قاراستىرىلعان مەملەكەتتىك قامقورلىق: تۇلىكتىڭ ءوسىمىن ىنتالاندىرۋ، مال اسىلداندىرۋ جۇمىسىنا دەمەۋ، جىلقى ەتى مەن قىمىز وندىرىسىنە سۋبسيديا بەرۋ، جىلقى ەتىن ەكسپورتقا شىعارۋدى قولداۋ سياقتى شارالار بولسا قۇبا-قۇپ. العاشقى كەزەڭدە، ۇرعاشى مالدى شەكتەن تىس سويۋعا دا شەكتەۋ قويىلعانى ابزال. سايىپ كەلگەندە، شارۋا تاراپىنان قۇلىق پەن قۇنتتىلىق بولسا، مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلسە، قازاقستاننىڭ كەڭ-بايتاق دالاسىندا ميلليونداعان جىلقى وسىرۋگە ابدەن بولادى.
جىلقى مالىنىڭ سانىن بەس، ون، ءتىپتى ون بەس ميلليونعا جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بار. قازاقستاندا يگەرىلمەي جاتقان تابيعي جايىلىمدار جەتكىلىكتى، تەك شابىندىقتاردى قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، سۋعارۋ ماسەلەسىن رەتتەۋگە مەملەكەتتىك قولداۋ اسا قاجەت. سارىارقانىڭ توسىندە باسى بوس ءورىس جەتكىلىكتى. سول سياقتى، شۋدىڭ بويى، سىردىڭ بويى، ءار وڭىردە كەزدەسەتىن توعايلار جىلقىنى جۇتاتپايتىنى كۇمانسىز. باعدارلامانىڭ وزەگى، «مال وسىرسەڭ، ءورىسىڭدى تاپ» دەگەن ۇستانىممەن قاي جەردە، قانداي تۇقىمدى جانە قانشاما باس ءوسىرۋدى جولعا قويۋ. وسى باعىتپەن ءشول جانە شولەيت ايماقتاردا ورنالاسقان تابيعي جايىلىمداردى جىلقى ءوسىرۋ ارقىلى ءتيىمدى پايدالانۋ حالىق يگىلىگىنە قوسىلار سۇبەلى ۇلەس بولار ەدى.
بيولوگيالىق جاراتىلىسىنا وراي جىلقى تۇلىگى ەلىمىزدەگى تابيعي جايىلىمداردا كەزدەسەتىن شوپتەسىن وسىمدىكتەردىڭ 416 ءتۇرىن پايدالانا الاتىنى عىلىمي زەرتتەۋلەردە دالەلدەنگەن. مىسالى، جايىلىمدا كەزدەسەتىن 91 ءتۇرلى جۋساننىڭ 39 ءتۇرىن، 181 ءتۇرلى سوراڭنىڭ 48 ءتۇرىن جەيدى ەكەن. ەندى شولەيت ايماقتاردا كەزدەسەتىن جاتاعان وسىمدىكتەر، كوبىنە، اقۋىزى مول بۇرشاق تۇقىمداستار ەكەنىن ەسكەرسەك، وسىنداي الۋان ءتۇرلى ءشوپ ءتۇرىن جەگەن جىلقى ەتىنىڭ قۇرامى ەرەكشە بولاتىنى زاڭدىلىق.
البەتتە، تابيعي جايىلىمداردا باعىلعان جىلقى ەتى ەكولوگيالىق تازا ءونىم تالابىنا ساي كەلەدى جانە جىلقى ەتى مەن ءسۇتىنىڭ زاماناۋي ادامداردىڭ تاماقتانۋ ۇدەسىنە ساي ءدامدى، جەڭىل قورىتىلاتىن ءسىڭىمدى بولاتىن قاسيەتى – جىلقى ونىمدەرىنىڭ ساپالىق العىشارتتارى. سوندىقتان وتاندىق جىلقى تۇقىمدارىنىڭ جايىلىمعا بەيىمدىلىگىن تولىق پايدالانۋ تابيعي جايىلىمداردى تابىس كوزىنە اينالدىرۋدىڭ ۇتىمدى جولى بولار ەدى. دەگەنمەن باسىمدىلىقتى ۇيىمداسقان ءىرى شارۋاشىلىقتارعا بەرگەن ءجون. ويتكەنى ۇساق شارۋاشىلىق مالدى اسىلداندىرۋعا دا، تۇراقتى ءونىم مولشەرىن جوسپارلاۋعا دا قاۋقارسىز.
قاراعاندى وبلىسىندا بيەلەردى وندىرىستىك تەحنولوگيا نەگىزىندە ساۋىپ، جىلقى ءسۇتىن لەوفيلدى ادىسپەن قۇرعاق ۇنتاق تۇرىندە ەكسپورتقا شىعارا باستاۋى الەمدىك نارىققا جول تارتقان جاقسى باستاما. ەندىگى كەزەك – جاپونيا جانە باسقا دا جىلقى ەتىن پايدالاناتىن مەملەكەتتەرگە جىلقى ەتىن شىعارۋدى جۇزەگە اسىرۋ. وسى ورايدا، جاڭاشىلدىققا ۇمتىلعانمەن، جاڭاشا جۇمىس ىستەۋدى يگەرە الماي جاتقان جايباسارلىعىمىز قولبايلاۋ بولىپ تۇر.
ونىمدىك باعىتتاعى جىلقىلاردى ءسۇت ونىمدىلىگى نەمەسە ەت ونىمدىلىگى بويىنشا سۇرىپتاۋدىڭ جاڭا ادىستەرى ءالى وندىرىسكە جول تاپپادى. گەنومدىق سارالاۋ ءادىسى تەك شىعۋ تەگىن انىقتاۋدان ارى اسپادى. سالانى قارقىندى دامىتۋدىڭ تاعى ءبىر ءادىسى، ول جىلقى مالىنىڭ سەمىزدىگىن، اسىرەسە قابىرعا قىرتىسىنىڭ قالىڭدىعىن انىقتاۋدىڭ زاماناۋي ادىستەرىن وندىرىسكە ەنگىزۋ ماسەلەسى. ەتتى سيىر سالاسىندا ءبىر جاسار تايىنشا ەتىنىڭ مارمەرلىك ساپاسىن ۋلترادىبىستىق ادىسىمەن انىقتاعانداي، جىلقى مالىندا دا وسى ءادىستى قولدانسا، سۇرىپتاۋ جۇمىستارىنا سەرپىن بەرىلەر ەدى.
سوڭعى جىلدارى تاقىرىبىنان ات ۇركەتىن، مىسالى، «قۇندىلىقتاردىڭ قۇلدىراۋى» سياقتى وزەكتى ماقالالار ءجيى جاريالانىپ ءجۇر. شىندىعىندا، كوپ ادامدار جايىلىمدا جۇرگەن جىلقىعا ەشتەڭە قاجەت ەمەس، ءوز تاماعىن ءوزى تاۋىپ جەيدى نەمەسە بايلار جىلقى ءوسىرىپ جاتىر، ولارعا قولداۋدىڭ قاجەتى قانشا دەگەن جاڭساق پىكىرگە بوي الدىرىپ جاتقانى جانىڭا باتادى. بايلار، كوبىنە، حوببي ءۇشىن سپورتتىق باعىتتا جىلقى ۇستايدى. ال جايىلىمدا جۇرگەن جىلقى وزىمەن ءوزى وسەدى دەسەك، نەگە ەت قىمباتتايدى نەمەسە قىمىزدىڭ باعاسى ارزاندامايدى. ساۋال كوپ، استارىنا ءۇڭىلىپ جاتقان سالالىق قىزمەتكەر جوق. بۇل سالادا مەملەكەت نازار اۋداراتىن تۇيتكىلدەر جەتىپ ارتىلادى. «ءۇستىرت قارالعان ءىس ءاردايىم شيكى» بولاتىنىن ەسكەرسەك، جىلقى شارۋاشىلىعىنا دەگەن سالعىرت كوزقاراستى توقتاتۋ كەرەك.
ءتاجى تۇماۋ اۋرۋى ەتەك الىپ، جىلقى ونىمىنە سۇرانىس ارتىپ كەلەدى. وسىندايدا، «ءوزىڭ وندىرمەي، وزەگىڭ جالعانبايدى» دەگەن قازاقى ۇعىم ويعا ورالادى. ەندىگى وزەكتى ماسەلە 2022-2026 جىلدارعا ارنالعان اگرارلىق سالانى دامىتۋدىڭ ۇلتتىق جوباسىندا جىلقى شارۋاشىلىعى باسىمدىلىققا يە بولىپ، بابالار ءقادىر تۇتقان تۇلىكتىڭ باعى جانسا بولعانى. يگەرىلمەي جاتقان ەن دالانىڭ ءتوسىن جايىلىمعا بەيىمدەلگەن قولتۋما مالدىڭ ۇيىرلەرىمەن تولتىرىپ، قالا مەن قالا ماڭىندا «جىلقى باقتىم – جورعالاتتىم» دەگەن ۇستانىممەن ءمىنىس اتتاردى سەتىرلەپ ۇستاپ، سپورتتىق باعىتتى جانداندىرساق ۇپايمىز تۇگەلدەنەر ەدى.
ايبىن تورەحانوۆ،
پروفەسسور.
(ماقالانىڭ سوڭى، باسى وتكەن ساندا)
ءبىلىپ جۇرگەن ءجون!
- جىلقىعا قاتىستى حالىقارالىق ولشەم بىرلىگىندە «ات كۇشى» دەگەن ۇعىم قولدانىسقا ەنگەن. بۇل ولشەم ات شىدامدىلىعىنىڭ كورسەتكىشى. مىسالى، 1 ات كۇشى /ا.ك./ = 75 كگ.م/س = 0،736 كۆت.=736 ۆت.
- 1933 جىلى شىققان «كازاحي» دەپ اتالاتىن پوشتا ماركاسىندا اتقا مىنگەن قازاقتار بەينەلەنگەن. بۇل ماركا «كەڭەستىك حالىقتار» سەرياسىمەن 0،2 ملن دانامەن شىققان ەكەن.
- قازاقى جىلقى ءىش مايىن قابىرعاسىنا سۋىق تۇسكەننەن كەيىن جينايدى، ال قازىنىڭ شۇيگىنى قابىرعاداعى قىرتىسپەن ولشەنەدى. سوندىقتان سوعىمدى قار تۇسكەننەن كەيىن سويعان.
- ازعان ادامدارعا /اۋرۋ، ءالسىز جانە ەبەدەيسىز سەمىز ادامدارعا/ تابان تۇسكەن قازى بەرگەن، ونى تورالتۋ دەيدى. «ورتكە قارسى ءورت قويۋ» نەمەسە «قاردىڭ باسىن قار الادى» ۇستانىمى بويىنشا ماي باسقان ادامعا ماي جەگىزگەن.
