قازاقستاننىڭ جايىلىمدى جەرلەرى
وسى ورايدا، قولدانىستاعى جايىلىمداردى جاقسارتىپ، شالعاي جايىلىمداردى مۇمكىندىگىنشە يگەرۋ ەت ءونىمىنىڭ ارتۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەرى ءسوزسىز. مىسالى، ەتتى باعىتتاعى ءىرى قارا سالاسى دامىعان كانادا، برازيليا، ارگەنتينا مەملەكەتتەرىندە ەت ءونىمىنىڭ باسىم بولىگىن جايىلىمدا سەمىرگەن مالدىڭ ەتى قۇرايدى. ارينە، ولاردىڭ مال تۇقىمى مەن جايىلىمدارى باسقا، دەگەنمەن وسى تاجىريبەنى ءبىز پايدالانعانىمىز ءجون.
ەلىمىزدە تابيعي مال ازىعى جەرلەرىنىڭ جالپى كولەمى 189 ملن گەكتاردان استام نەمەسە بارلىق جەر قورىنىڭ 70% -ىن قۇرايدى. وسى جەردىڭ 184 ملن گەكتارى – جايىلىمدىق، ال 5 ملن گەكتارى – شابىندىق جەر تەلىمدەرى.
ۇلان-عايىر دالامىزدا بىرنەشە تابيعي ايماقتار مەن ەكى تاۋلى ءوڭىر بار. جەر بەدەرىنە وراي وسى القاپتاردىڭ مال ازىقتىق سيپاتتاماسى دا، وندا وسەتىن ءشوپتى پايدالانۋ قارقىندىلىعى دا ءار الۋان. جايىلىمنىڭ 25%ء-ى قۇمدى جەرلەردە، 18%-تەيى تاۋلى جەرلەردە جانە 5%-تەن استامى ويپاتتى جەرلەردە ورنالاسقان.
ءارتۇرلى تابيعي ايماقتاردا بىرنەشە جايىلىم تۇرلەرى كەزدەسەدى. تابيعاتتىڭ وسى ءبىر ەرەكشەلىگىن ءجىتى بايقاعان بابالارىمىز جايىلىمدى ماۋسىمدى پايدالانۋدى جاقسى مەڭگەرگەن. عىلىمي تۇرعىدان كەڭىستىك مودەل دەپ تانىلعان جايىلىمنىڭ وسىلاي ورنالاسۋى لاندشافتىق سيپاتتاماسىنا بايلانىستى وسىمدىكتەردىڭ وڭىرلىك تۇرلەرىن قامتىپ، كەڭ القاپتى الىپ جاتىر. ماسەلەن، مويىنقۇم-بەتپاقدالا-سارىارقا جايىلىم كەشەنى وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي 500-دەن استام كيلومەترگە سوزىلسا، الاتاۋ-بالقاش كەشەنى 200-250 كيلومەتردى الىپ جاتىر.
رەسپۋبليكانىڭ ورماندى-دالالى ايماعىنداعى تابيعي جايىلىمدىق جەرلەر 4 مىڭ گەكتار القاپتى الىپ جاتىر. بۇل القاپتاردا ءارتۇرلى استىق تۇقىمداستار، بەتەگە-جۋسان ارالاس شوپتەر وسەدى، ەگىنشىلىككە جارامسىز. ورتاشا ونىمدىلىگى گەكتارىنا شامامەن 5 سەنتنەردەن اسپايدى. دالالىق ايماقتاعى جايىلىمدىق جەرلەر 40 مىڭ گەكتاردان استام. بۇل القاپتاردا بەتەگە-جۋسان ارالاس شوپتەسىن باسىم كەلەدى، ال وزەن اڭعارلارى مەن كول جاعاسىن شابىندىق رەتىندە پايدالانۋعا بولادى. ءشوپ شىعىمى 6 سەنتنەردىڭ شاماسىندا، ال شابىندىقتار 12-14 سەنتنەرگە دەيىن ءتۇسىم بەرەدى. شولەيت ايماقتار سولتۇستىك كاسپيي ماڭى جازىعىنان التاي تاۋلارىنا دەيىن سوزىلىپ جاتىر. مال جايۋعا جارامدى جەرلەر 34 مىڭ گەكتاردان استام، سونىڭ ىشىندە شابىندىقتار 1،5 مىڭ گەكتاردى قۇرايدى. شولەيت جەرلەرگە ءتان ەرەكشەلىك – استىق تۇقىمداس وسىمدىكتەر مەن شالا بۇتا وسىمدىكتەردىڭ ۇيلەسىمدى ءوسۋى.
ەلىمىزدە تابيعي جايىلىمدار، نەگىزىنەن، ءشول ايماقتا ورنالاسقان، كولەمى 91 مىڭ گەكتاردان اسادى، ونىڭ ىشىندە 1،3 مىڭ گەكتاردان استامى شابىندىققا جارامدى. ءشول ايماقتا وسەتىن وسىمدىكتەر كوبىنە شالا بۇتالى وسىمدىكتەر. ءۇستىرت، بەتپاقدالا، سارىسۋ جازىعى سازبالشىقتى جانە تاستاقتى ءشول القاپتارىنا جاتادى. بۇل القاپتاردا جۋسان، جۋساندى-سوراڭ جانە راڭ تارىزدەستەر مەن ەفەمەرويدتى شوپتەر ارالاس وسەدى. قىزىلقۇم، مويىنقۇم القاپتارى قۇمدى ءشول ايماعىنا كىرەدى. وسى جايىلىمداردا جۋسان، راڭ تارىزدەستەر جانە شالا بۇتا وسىمدىكتەرمەن قاتار بۇتالى وسىمدىكتەر – جۇزگىن، سەكسەۋىل، قۇم قاراعانى جانە باسقا دا تۇرلەرى ارالاس وسەدى. ءشول وسىمدىكتەرىنىڭ ءتۇسىمى تۇراقتى ەمەس، ونىمدىلىگى 3 سن/گا اسپايدى. تاۋ ەتەگىنىڭ تابيعي جاعدايى اركەلكى، نەگىزىنەن جۋسان مەن راڭ تارىزدەستەر كەزدەسەدى ءارى ءتۇسىمى دە تومەندەۋ.
تاۋلى ايماققا التاي جانە تيان-شان تاۋلارىنىڭ جايىلىمدارى ەنەدى، كولەمى 9 مىڭ گەكتاردان اسادى. بيىكتىگى جانە تابيعي بەلدەۋلەرى الۋان ءتۇرلى. مىسالى، 600-1500 مەتر بيىكتىكتەگى بەلدەۋگە سولتۇستىك تيان-شان تاۋلارىنا قاراستى ىلە الاتاۋى مەن كۇنگەي الاتاۋدىڭ سولتۇستىك باۋرايى ەنەدى. وسى القاپتاردا بەتەگە، اقسەلەۋ باسىم كەزدەسەدى، ءتۇسىمى 5 س/گا اسپايدى. 1500-2400 مەتر بيىكتىكتە ورماندى-شالعىندى بەلدەۋ ورنالاسقان، مۇنداعى وسىمدىكتەر شالعىنى الۋان ءتۇرلى، ءتۇسىمى 20 سن/گا قۇرايدى.
جايىلىمدى ماۋسىمدى كەزەڭ بويىنشا پايدالانۋ ماڭىزدى
قازاقستاندا بىرنەشە تابيعي ايماقتاعى، ءارتۇرلى بەلدەۋدەگى الۋان ءتۇرلى جايىلىمدى ماۋسىمدى پايدالانۋدى وسىمدىكتەردىڭ ءونىپ-وسۋ ەرەكشەلىگىنە، القاپتاعى ءشوپ قاۋىمداستىعىنىڭ قۇرامىنا جانە ايماقتىق بەلدەۋدىڭ كليماتتىق سيپاتىنا قاراي قاراستىرۋ كەرەك. جايىلىمدى ءتيىمدى پايدالانۋ ءار بەلدەۋدىڭ ماۋسىمدىق الەۋەتىن بارىنشا جۇزەگە اسىرۋعا باعىتتالعان. ءبىر ايماقتا ورنالاسقان ءارتۇرلى جايىلىمداردى ءوز كەزەگىمەن ءشوپتىڭ جەتىلگەنىنە وراي پايدالانسا عانا جايىلىمدىق كەشەننىڭ تۇتاستىعىنا نۇقسان كەلمەيدى. تابيعي جايىلىمداردىڭ وسى ماۋسىمدىق سيپاتىن يگەرگەن بابالارىمىز كوكتەم، جاز، كۇز مەزگىلدەرىندە ءشوپتىڭ جەتىلگەنىنە وراي ءورىسىن تاڭداپ، ءاردايىم مال جايىلىمىن اۋىستىرىپ وتىرعان.
ەلىمىزگە ءتان ءارتۇرلى تابيعي ايماق پەن بەلدەۋلەردى قيىپ ءوتىپ، جايىلىمنىڭ شالعىنىن جەپ، شۇرايىن كەتىرمەي، ورىستەگى ءشوپتىڭ تۇياقكەستى بولۋىنا جول بەرمەگەن. كەڭەس وداعى قۇرىلعاندا دا كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەلىپ، شالعاي مال شارۋاشىلىعى (وتگوننوە جيۆوتنوۆودستۆو) سالاسى دامىتىلدى. بابالار ىزىمەن جەر ىڭعايىنا وراي دالالىق، شولەيتتىك جانە تاۋلى جايىلىمدار الەۋەتىن ماۋسىمىنا قاراي تولىق پايدالانۋ جۇزەگە استى.
1942 جىلى قابىلدانعان «ۇجىمشار مەن كەڭشارلارداعى مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جانە مال باسىن ساقتاۋ» («و سوحرانەنيي مولودنياكا ي رازۆيتيي جيۆوتنوۆودستۆا ۆ كولحوزاح ي سوۆحوزاح») قاۋلىسى نەگىزىندە مەملەكەتتىك جەر قورىنان قوسىمشا جايىلىمدىق جەرلەر بەرىلىپ، شالعاي مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە جول اشىلدى. وسى شەشىم ەلىمىزدىڭ جايىلىمدىق جەرلەرىنىڭ ماۋسىمدىق ەرەكشەلىگىن يگەرۋگە سەرپىن بەردى.
جايىلىمدىق كەشەننىڭ قۇرامىنا ەنەتىن مال ورىستەرىن (جايىلىم ءتيپى) ءوز ۋاقىتىندا پايدالانۋ العىشارت بولدى. ويتكەنى نەگىزگى ماقسات ءار ورىسكە تيەسىلى ازىقتىق قور مولشەرىن تولىق يگەرۋ، جايىلىم تۇتاستىعىن بۇزباۋ ءارى مال ءورىسىن جۇتاتپاۋ شارتتارى جايىلىمدى ءتيىمدى پايدالانۋعا مۇرىندىق بولدى. جايىلىم كەشەندەرىن جۇيەسىز پايدالانۋ ورىستەردىڭ جۇتاۋىنا ۇلاسىپ، ەكولوگيالىق قولايسىزدىق تۋدىراتىنى انىق. قازاق مال شارۋاشىلىعى جانە مال ازىعى ءوندىرىسى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ۇزاق جىلدىق زەرتتەۋلەرى وسىنى دالەلدەيدى.
وكىنىشكە وراي، قازىرگى تاڭدا جايىلىمدىق كەشەندەردى ماۋسىمدىق ەرەكشەلىكتەرىنە وراي اۋىسپالى پايدالانىپ، الەۋەتىن تولىق پايدالانۋ جۇزەگە اسپاي جاتىر. ۋاقىت بەلدەۋىنە، جەر بەدەرىنە وراي ماۋسىمدىق جايىلىمداردىڭ الەۋەتىن پايدالانۋ جۇيەسىزدىككە ۇرىندى. وسى كەلەڭسىزدىك كەيبىر جايىلىمداردىڭ جۇتاڭدانۋىنا ۇلاسىپ، مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىنا تۇساۋ بولۋدا.
نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
وسى ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن شەشۋ ءۇشىن قالىپتاسقان ۇستانىمدارعا سۇيەنىپ، قاراپايىم شارتتاردى جۇزەگە اسىرعان ءجون. مىسالى، جايىلىمدىق كەشەننىڭ قۇرامىنداعى جايىلىم تيپتەرىن ەسكەرىپ، ورىستەگى ءشوپ قاۋىمداستىعىنىڭ جەتىلەتىن ۋاقىتىنا وراي مالعا جەگىزىپ، ءورىس ءشوبىن تىقىرلاتپاي، كەلەسى ورىسكە اۋىستىرىپ وتىرعان ءجون.
تۇياقكەستى بولعان جايىلىمدا ءبىرجىلدىق تابيعي شوپتەر ءپىسىپ جەتىلمەي ءورىستىڭ كۇيى كەتەدى دە، جالپى ازىقتىق قور مولشەرىنىڭ ازايۋىنا ىقپال ەتەدى. ياعني جايىلىم تيپتەرىنە وراي، ءورىستى ءوز ۋاقىتىندا پايدالانىپ، اسىرەسە جايىلىمنىڭ ونىمدىلىگىنە ساي مال باسى ۇستالىپ، ۋاقتىلى ءورىس اۋىستىرىلىپ وتىرىلسا جايىلىم جۇتامايدى.
قولدانىستاعى جايىلىم تارلىق ەتسە، شالعاي جايىلىمداردى يگەرۋدى قولعا السا بولادى، نە قولدانىستاعى جايىلىمداردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ بارىسىندا مال تۇياعىنا ءتوزىمدى جايىلىم شوپتەرىن ۇستەمە ەگىپ، جالپى ازىقتىق قور مولشەرىن مولايتۋدى جۇزەگە اسىرۋدى قاراستىرعان ابزال.
ەگەمەندىك العان جىلداردان بەرى شالعاي جايىلىمداردى پايدالانۋ ءۇردىسى دە، جايىلىمداردى جاقسارتۋ جۇمىستارى دا جالعاسىن تاپپاي، توقىراۋعا ۇشىرادى. العاشقى جىلدارى مال باسى ازايىپ، ازىق قورى جەتكىلىكتى بولعانىمەن، مەملەكەتتىك قولداۋ جۇمىستارىنىڭ ىقپالىمەن مال باسى كوبەيىپ، قازىرگى تاڭدا قول جەتىمدى جايىلىمداردا مال شامادان تىس كوبەيدى. شارۋالار مال ءوسىرۋدىڭ قارقىندى تەحنولوگياسىن ەسكەرمەي، كوبىنە، ەكستەنسيۆتى جولمەن قولدانىستاعى جايىلىمدى بارىنشا پايدالانۋدى ماقسات تۇتتى.
وكىنىشكە وراي، وتاندىق عالىمداردىڭ جايىلىمداردى ءتيىمدى پايدالانۋ بويىنشا ۇسىنىستارى تەك قاعاز جۇزىندە قالدى. ماۋسىمدىق ەرەكشەلىگىنە وراي جايىلىمدى اۋىسپالى قولدانۋ، مال باسىن ازايتۋ جانە جايىلىم مەرزىمىن قىسقارتۋ ارقىلى توزعان جايىلىمداردى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى جاسالىنبادى. شىعىنسىز ورىندالاتىن وسى ادىستەردى ىسكە اسىرۋعا شارۋالار ۇمتىلمادى. قارجى تالاپ ەتەتىن ءادىس – جايىلىمدى جاقسارتۋ شارالارى كەيبىر وزىق شارۋاشىلىقتار تاراپىنان عانا قولداۋ تاپتى.
باسپا ءسوز بەتتەرىندە جاريالانىپ جاتقان، دەپۋتاتتىق مىنبەردەن ايتىلىپ جاتاتىن جانايقاي قانشاما؟ وسى ماسەلەنىڭ استارىندا جۇيەسىزدىك جاتقانى جانعا باتادى. مىسالى، «مال شارۋاشىلىعى جانە مال ازىعى ءوندىرىسى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى» عالىمدارى ەلىمىزدىڭ تابيعي ايماقتارىن، گەوگرافيالىق وڭىرلەرىن، اكىمشىلىك اۋماقتىق قۇرىلىمىن ەسكەرە وتىرىپ 192 باسىم تيپتەگى جايىلىمداردا مال جايۋدىڭ ەكولوگيالىق (مولشەرى) شەكتەلىمى بويىنشا ۇسىنىس ەنگىزگەن.
7 ملرد تەڭگەنىڭ قايتارىمى بولدى ما؟
مال جايۋدى وڭتايلاندىرۋ ماقساتىندا جايىلىم رەسۋرستارىن پايدالانۋ جولدارى دا ازىرلەنگەن. وسى قۇجاتتار نەگىزىندە اۋىل اكىمدەرى 1 گەكتار جايىلىمدا قانشا مال جايۋعا بولاتىنىن انىقتاي الادى. ءىس جۇزىندە نە ىستەلىپ جاتىر دەگەن ساۋال كوكەيدى كەرنەيدى.
قولدانىستاعى زاڭ اياسىندا جايىلىمداردى قولدانۋ مەن ساقتاۋعا باعىتتالعان تالاپتار قاراستىرىلىپ، مەملەكەتتىك تۇرعىدان قولداۋ كورسەتۋ قامتىلعانى كوڭىلگە دەمەۋ. بيلىك تاراپىنان قولدانىستاعى زاڭناما اياسىندا جايىلىمداردى پايدالانۋ ەرەجەلەرىنىڭ ساقتالۋىن باقىلاۋ دارمەنسىزدىككە بوي الدىردى. شارۋانىڭ تابىستى جۇمىس اتقارۋىن كۇيتتەيتىن جەرگىلىكتى بيلىك جايىلىمداردى باسقارۋ جانە ولاردى پايدالانۋ جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋدا سالعىرتتىق تانىتۋدا. مىسالى، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن جىلىنا جەردى گەوبوتانيكالىق تالداۋعا شامامەن 7 ملرد تەڭگە بولىنەدى ەكەن. سونىڭ قايتارىمى بار ما؟
مەنىڭ پايىمداۋىمشا، زامانا تالابىنا ساي اگروونەركاسىپ سالاسىن سيفرلاندىرۋ ءۇردىسى، ياعني اقپاراتتاندىرۋ عانا مال شارۋاشىلىعى سالاسىندا قوردالانعان ماسەلەلەردى ءبىرىڭعاي جۇيەدە، كەشەندى تۇردە شەشۋگە مۇرىندىق بولادى. مىسالى، اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىن تەكسەرۋ جانە جەر كاداسترىن سيفرلاندىرۋ باياۋ ءجۇرىپ جاتقانى ءمالىم، ال مال شارۋاشىلىعىنا قاتىستى بىرەگەيلەندىرۋ (يدەنتيفيكاسيا) مەن اقپاراتتىق تالداۋ (ياس) باعدارلامالارى ءالى جەتىلدىرۋدى تالاپ ەتەدى. وسى جۇمىستاردىڭ اتقارۋ بارىسىنا تالداۋ جاسالىپ، جۇزەگە اسۋىنا سەرپىن بەرىپ، كەشەندى تۇردە ءبىر ماقساتقا جۇمىلدىرىلسا شارۋا دا، مەملەكەت تە ۇتار ەدى.
«مال شارۋاشىلىعى جانە مال ازىعى ءوندىرىسى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى» عالىمدارى جايىلىمدىق قورلاردى ءتيىمدى يگەرۋدىڭ بارلىق جولدارىن قامتىعان 5 ينتەراكتيۆتى كارتالاردان تۇراتىن WEB-پورتالدى جاساپ شىقتى. بۇگىنگى تاڭدا شارۋاعا وتە قاجەت انىقتاما.
WEB-پورتالدىڭ ەلەكتروندىق كارتا قوسىمشاسىندا رەسپۋبليكا بويىنشا ءاربىر اۋىلدىق قۇرىلىم دەڭگەيىندە ەلىمىزدەگى بارلىق مال ازىعى قورى بويىنشا ءار جايىلىمدىق ءتيپتىڭ ەرەكشەلىگى مەن سىيىمدىلىعى ەسكەرىلگەن تولىق اقپارات قامتىلعان. جايىلىمداردى سۋمەن قامتۋ كارتاسى بۇلاقتار، وزەن مەن كولشىكتەر، قولدان جاسالعان شاحتالى جانە قۇبىرلى قۇدىقتاردىڭ سانىن كورسەتىپ، وسى سۋ كوزدەرىنىڭ جاعدايى، مولشەرى، مينەراليزاسيا دەڭگەيى جانە ولاردى قولدانۋ مۇمكىندىكتەرى تۋرالى تولىق اقپارات بەرەدى.
جايىلىم الەۋەتى قامتىلعان مال باسىنىڭ سىيىمدىلىعى كارتاسىندا 100 باس مال باسىنا ەسەپتەلگەن جايىلىمنىڭ ماۋسىمدىق سيپاتى مەن مال ازىعى قورى ەسكەرىلگەن. اسىرەسە شالعاي جايىلىمداردى يگەرۋگە قاجەت بارلىق اقپار قامتىلعان. ال اۋىلشارۋاشىلىق مالدارىنىڭ تۇقىمدىق اۋدانداستىرىلۋى نەمەسە جەرسىندىرىلۋى تۋرالى مالىمەتتەر قامتىلعان ەلەكتروندىق كارتا شارۋاشىلىعىن دامىتام دەگەن شارۋالارعا مازمۇندى ماعلۇمات بەرەدى. شارۋا WEB-پورتالدا قامتىلعان اقپاراتتارعا سۇيەنىپ، سول وڭىرگە بەيىم مال ءوسىرۋدى جانە شارۋاشىلىق تيىمدىلىگىن ارتتىرۋدى جوسپارلاۋعا تولىق مۇمكىندىك الادى.
سونىمەن، تۇتىنۋشىلار تاراپىنان تۋىندايتىن جايىلىمعا قاتىستى سۇرانىسقا بيلىك بولسىن، شارۋالار بولسىن تولىق اقپاراتتى وسى WEB-پورتال جۇيەسىنەن الا الادى. عىلىمدار دايىنداعان جۇيە مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى باسقا دا قولدانبالى باعدارلامالار لەگىنە كىرىكسە، شارۋا مالىن كۇيتتەپ، مەملەكەت ەكونوميكالىق تۇراقتىلىعىن ساقتاپ، ەلىمىزدە مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋدىڭ بەرىك ىرگەتاسى قالىپتاسار ەدى.
جايىلىمدى جاقسارتۋدىڭ جولدارى
قازىرگى تاڭدا شارۋاشىلىقتار قولدانىستاعى تابيعي جايىلىمدى بارىنشا پايدالانۋعا ۇمتىلادى. اسىرەسە اۋىل ماڭىنداعى جەرلەرگە مال ەرتە كوكتەمنەن شىعىپ، جايىلىمداردىڭ تۇياقكەستى بولۋىنا، ورىستەردىڭ ازعىنداۋىنا ءارى توزۋىنا جول بەرىلۋدە. «جەر – انا» دەپ قاستەرلەپ ايتقانىمىزبەن، جەر پايدالانۋعا كەلگەندە قادىرىنە جەتپەي جاتقانىمىز شىندىق. ايتپەسە، قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرىندە كەزدەسەتىن 192 ءتيپتى جايىلىمداردى وڭتايلاندىرۋ مەن ءتيىمدى پايدالانۋ ۇسىنىستارىنىڭ جەرگىلىكتى اكىمدىك پەن شارۋالار تاراپىنان ىسكە اسپاي جاتقانى سالعىرتتىق.
مال شارۋاشىلىعى دامىعان ەلدەر تاجىريبەسىنە ۇڭىلسەك، كوبىنە، تابيعي جايىلىمداردى استىق تۇقىمداس، بۇرشاق تۇقىمداس شوپتەر ەگۋ ارقىلى جاقسارتۋ شارالارى قاراستىرىلعان. وسى ماسەلەدە عالىمدار تاراپىنان زەرتتەۋلەرمەن قامتىلىپ، وندىرىسكە ۇسىنىس دايىندالعانمەن، شارۋالار تاراپىنان قىزىعۋشىلىق از. كەڭەس كەزىندە جايىلىمداردى جاقسارتۋ باعىتىندا كوپتەگەن عىلىمي ىزدەنىستەر جاسالىپ، كوپتەگەن ازىرلەمەلەر وندىرىسكە ەنگىزىلىپ جاتاتىن. سوڭعى جىلدارى وسى باعىتتاعى ىزدەنىستەر لەگى دە ازايدى، شارۋالار تاراپىنان دايىن عىلىمي ازىرلەمەلەرگە دەگەن سۇرانىس تا سايابىرسىدى. جايىلىمعا دەگەن كوزقاراس شىعىن شىعارماي مال ءوسىرۋ ۇستانىمى اياسىنان اسپاي جاتىر. شارۋالار تاراپىنان جەردى قادىرلەۋ، جايىلىمعا دەگەن جاناشىرلىق تانىتۋ جەتىسپەي تۇر.
سوڭعى جىلدارى ا.بارايەۆ اتىنداعى عىلىمي-وندىرىستىك ورتالىعى عالىمدارىنىڭ تابيعي جايىلىمداردى جاقسارتۋ ءادىسى مەن ەتتى باعىتتاعى سيىرلارعا ارنالعان ەكپەلى جايىلىمداردى قالىپتاستىرۋعا قاتىستى ۇسىنعان تەحنولوگياسى مال شارۋاشىلىعىن قارقىندى دامىتۋعا باعىتتالعان زاماناۋي تالاپتارعا ساي. بۇل تەحنولوگيادا عالىمدار كەڭەس كەزىنەن كەڭ تاراعان ادىستەردى جەرگىلىكتى جەردىڭ توپىراعى مەن كليماتىنا ورايلاستىرىپ بەيىمدەگەن. جايىلىمدى جاقسارتۋ ۇردىسىندە بولسىن، اۋىسپالى ەكپەلى جايىلىم قالىپتاستىرۋ بارىسىندا بولسىن، جايىلىمدا ەگۋگە نەگىزىنەن، تارلاۋ قياق (ۆولوسنەس) پەن ەركەشوپ (جيتنياك) تاڭدالعان. اسىرەسە تارلاۋ قياق مال تۇياعىنا ءتوزىمدى ءارى قۇنارلى ءشوپ. ءشوپتىڭ قاسيەتى مالعا جۇعىمدى ءارى جىل بويىنا ازىقتىق قۇندىلىعىن جوعالتپايدى. كۇزگى سۋىق تۇسىسىمەن ءشوپ قۇرامىندا پروتەيننىڭ ارتا ءتۇسۋى بايقالادى. ەركەكشوپكە قاراعاندا تارلاۋ قياق وسىمدىگىنىڭ جاپىراقتارىنداعى پروتەين مولشەرى ەكى ەسە ارتىق. بۇل ءشوپتىڭ كەمشىلىگى – كوپجىلدىق وسىمدىكتەرگە ءتان العاشقى ەككەن جىلى ءالسىز بولىپ، باياۋ تامىرلانۋىندا. وسى ءبىر وسال تۇسى شارۋالار تاراپىنان ەرەكشە كۇتىمدى تالاپ ەتەدى.
ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرىندە عالىمدار ۇسىنعان وسى تەحنولوگيا جاپپاي ىسكە اسىرىلسا، ەتتى باعىتتاعى سيىرلاردى ءوسىرۋدىڭ تيىمدىلىگى ارتاتىنىنا كۇمان جوق. تەحنولوگيادا ەكپەلى جايىلىم تىزبەگىندە ءۇش ءتۇرلى ءشوپتىڭ ءوسىرىلۋى شەندەستىرىلگەن: ەركەكشوپ، تارلاۋ قياق جانە جازدىق س ۇلى.
كوكتەم شىعىسىمەن مامىر ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن مال تارلاۋ قياق ەگىلگەن تەلىمدە جايىلادى، سونان سوڭ ماۋسىم ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن ەركەكشوپ تەلىمىندە جايىلادى. كەلەسى تەلىمگە اۋىسقان ارالىقتا جايىلىمدا مال اياعىنا تاپتالىپ، جەلىنبەي قالعان تارلاۋ قياق پەن ەركەكشوپ شالعىنىن شاۋىپ الۋ قاراستىرىلعان. وسىنداي شارالار ناتيجەسىندە، شىلدە ايىندا تارلاۋ قياق ەگىلگەن تەلىم قايتادان مال جايۋعا دايىن بولادى. سونىمەن، تامىز ايى مەن قىركۇيەك ايىندا مال جازدىق س ۇلى ەگىلگەن تەلىمدە جايىلا تۇرادى. قازان ايىندا مال ەركەكشوپ ەگىلگەن تەلىم مەن تارلاۋ قياق ەگىلگەن تەلىمدەرگە قايتا ورالادى. وسىنداي جۇيەمەن تۇزىلگەن اۋىسپالى جايىلىم التى اي بويىنا مالدىڭ ازىقتىق قاجەتتىلىگىن تولىعىمەن قامتاماسىز ەتىپ، جايىلىمداعى مالدىڭ كۇيلى قوڭىن ساقتايدى.
ارينە، جايىلىم كەشەنىن ءتيىمدى پايدالانۋ ءۇشىن تارلاۋ قياق پەن ەركەكشوپ جايىلىمدارىن ورىستەرگە ءبولىپ تاستاۋ قاراستىرىلعان. ءار ءورىستى 7-10 كۇن پايدالانادى. تارلاۋ قياق ەگىلگەن جايىلىم ءبىر ماۋسىمدا ءۇش رەت قولدانىستا بولسا، ەركەكشوپ جايىلىمى ەكى رەت پايدالانىلادى. مىسالى، 100 سيىردى بابىمەن باعۋعا ارنالعان جايىلىمدىق كەشەن قۇرامىنا 28-30 گەكتار تارلاۋ قياق ەگىلگەن تەلىم، 28-30 گەكتار ەركەكشوپ ەگىلگەن تەلىم جانە 50 گەكتار جازدىق س ۇلى ەگىلگەن تەلىم ەنەدى. سونىمەن، 100 باس سيىردى مال ازىعىمەن تولىق قامتۋ ءۇشىن جالپى كولەمى 120 گەكتارلىق جايىلىم جەرى جەتكىلىكتى. ەگەر ىلعالى مول ەۋروپا ەلدەرىندە ءبىر باس سيىرعا 0،8-1،0 گا جايىلىم قاراستىرىلسا، وتاندىق عالىمدار ۇسىنعان تەحنولوگيادا ءبىر باس مالعا قاجەت جايىلىم 1،2 گەكتاردان اسپايدى. ەتتى باعىتتاعى مال شارۋاشىلىعىن قارقىندى دامىتامىز دەسەك، وتاندىق عالىمدار جىلدار بويى جيناقتاعان عىلىمي ازىرلەمەلەر قورجىنىنداعى زاماناۋي تالاپقا ساي كەلەتىن تەحنولوگيالاردى جۇزەگە اسىرۋ قاجەت-اق. تەك وسى ازىرلەمەلەردى وندىرىسكە ەندىرەتىن شارۋالار تاراپىنان قىزىعۋشىلىق، ال مەملەكەت تاراپىنان ىنتالاندىرۋ شارالارىن قاراستىرعان ورىندى.
ەل باسشىسى تالاپ ەتكەن اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ ۇلتتىق جوباسىن دايىنداۋ اياسىندا، مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ العىشارتى رەتىندە مال ازىعىن قامداۋ باعىتىنا باسىمدىق بەرىلگەنى ءجون. وسى ورايدا، ەلىمىزدەگى جايىلىمدار قورىن بارىنشا يگەرۋ وندىرىلەتىن ءونىمنىڭ وزىندىك قۇنىن ارزانداتىپ، ەكولوگيالىق تازا ءونىم الۋعا مۇمكىندىك بەرەتىنى بەلگىلى.
ايبىن تورەحانوۆ، پروفەسسور.
