جۋىردا «اسىل تۇلىك» رەسپۋبليكالىق مال اسىلداندىرۋ ورتالىعىنىڭ قۇرىلعانىنا جيىرما جىل تولدى. وسى ءبىر مەرەيلى مەجە مال اسىلداندىرۋ بويىنشا اتقارىلعان يگىلىكتى ىستەردى قورىتىندىلاۋعا مۇرىندىق بولدى. «اسىل تۇلىك» قوعامى مال شارۋاشىلى سالاسىن وركەندەتۋدىڭ ماڭىزدى تەتىگى مال اسىلداندىرۋ ءىسىنىڭ وزەگىنە اينالىپ، وسى باعىتتا پارمەندى ىستەردى جانداندىرۋعا جول اشتى.  

«اسىل تۇلىك» رەسپۋبليكالىق مال اسىلداندىرۋ ورتالىعى بۇل – ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى مال اسىلداندىرۋ كاسىپورنى جانە ءتورت تۇلىك مالدان ۇرىق الۋ جانە ونى مۇزداتۋدىڭ (كريوكونسەرۆاسيالاۋ) زاماناۋي تەحنولوگياسىن يگەرگەن العاشقى كاسىپورىن.

بۇگىنگى تاڭدا «اسىل تۇلىك» مەملەكەتتىك ماڭىزى بار مال اسىلداندىرۋ جۇمىسىنىڭ العى ساپىندا ەلدىڭ ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قالىپتاستىرۋ ىسىنە اتسالىسىپ كەلەدى. وزىق مەكەمە ساناتىندا زاماناۋي عىلىمي ازىرلەمەلەر مەن تەحنولوگيالاردى يگەرۋگە پارمەن بەرىپ، رەسپۋبليكاداعى قارامال تۇقىمدارىنىڭ ناسىلدىگىن ساقتاۋدا، الەۋەتتىلىگىن ارتتىرىپ، ونىمدىك ساپاسىن جاقسارتۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوسۋدا. ورتالىق العاشقىلاردىڭ ساپىندا ءبىر جىنىستى ۇرىقپەن ۇرىقتاندىرۋ جانە ەمبريونداردى ترانسپلانتاسيالاۋ سياقتى زاماناۋي بيوتەحنولوگيالىق ادىستەردى وندىرىستە كەڭىنەن قولدانىپ، مال تۇقىمىنىڭ ءوز تولىنەن كوبەيۋ ءۇردىسىن جەدەلدەتۋگە جول اشتى.

[caption id="attachment_59990" align="aligncenter" width="480"] OLYMPUS DIGITAL CAMERA[/caption]

جيىرما جىلدىق مەجە اياسىندا اتقارىلعان جۇمىسقا كوز جۇگىرتسەك، ورتالىق قۇرىلعاننان بەرى ءسۇتتى، سۇتتى-ەتتى جانە ەتتى باعىتتاعى ءارتۇرلى قارامال تۇقىمدارىنىڭ اتالىق بۇقالارىنان 12 ميلليوننان استام ۇرىق دوزالارى ءوندىرىلىپتى. جالپى، 2001-2020 جىلدار ارالىعىندا رەسپۋبليكانىڭ مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن تاۋار وندىرۋشىلەرى ورتالىقتىڭ ۇرىق ساقتاۋ قويماسىنان 6 ميلليوننان استام ۇرىق دوزاسىن الىپ، رەسپۋبليكاداعى مال باسىن وسىرۋگە پايدالانعان.

مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ماڭىزدى ماسەلە بولعاندىقتان، ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ 2007 جىلى كاسىپورىن جۇمىسىمەن تانىسىپ، اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستارعا ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. «اۋىل جىلى» اياسىندا ساياسي قايراتكەرلەر: ا.س. ەسىموۆ، س.ۆ. كۋلاگين، ك.ق. ءماسىموۆ، ا.ر. جاقسىبەكوۆ، س.ا. دياچەنكو، ءو.ە. شوكەيەۆ، ا.ۇ. مامين جانە باسقالارى ورتالىقتا بولىپ، مال اسىلداندىرۋ ءىسىنىڭ زاماناۋي تەحنولوگيالارىمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك الدى.

اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ جانە اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ وزىندىك قۇنىن ارزانداتۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ساياسات اياسىندا مال شارۋاشىلىعىنىڭ اتقارار ۇلەسى  قوماقتى. وسى ورايدا مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا پارمەن بەرۋ بارىسىندا  «اسىل تۇلىك» قوعامى مال باسىن كوبەيتۋدى جەدەلدەتۋ مەن مال ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ ۇدەرىسىنىڭ وزەگى رەتىندە اسىلتۇقىمدى مال ءوسىرۋدىڭ مايەگىنە اينالدى.

مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ جالپى ءونىمىنىڭ ءوسۋى، ادەتتەگىدەي، مال باسى سانىنىڭ كوبەيۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى. مال باسى سانىنىڭ كوبەيۋى شارۋاشىلىق تاراپىنان دا، مەملەكەتتىك قولداۋ اياسىندا دا كوبىرەك قاراجات قاراستىرۋدى تالاپ ەتەتىنى انىق. ويتكەنى مال باسىنىڭ ارتۋى ونى وسىرۋگە جانە وعان قاجەت ينفراقۇرىلىمدى ۇستاۋعا قوسىمشا شىعىن قاراستىرۋعا ۇلاساتىنى حاق. مال شارۋاشىلىعىنداعى قالىپتاسقان وسى جاعدايدى تالداۋ، مال باسى ونىمدىلىگىنىڭ ماردىمسىز بولۋىنىڭ نەگىزگى ەكى سەبەبىن انىقتادى. ءبىرىنشىسى – مال اسىلداندىرۋ جۇمىستاردىڭ دارمەنسىزدىگى. ەكىنشىسى – مالدى  ازىقتاندىرۋدى تالاپقا ساي قامتاماسىز ەتەتىن ساپالى مال ازىعى بازاسىنىڭ جەتىمسىزدىگى.

قالىپتاسقان ماسەلەلەردى جۇيەلى تۇردە شەشۋ مال شارۋاشىلىعىنىڭ تۇراقتى دامۋىن قاراستىراتىن، جوعارى ءونىمدى مال ءوسىرۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىراتىن تەتىكتەردى قاراستىرۋعا يتەرمەلەدى. وسىلايشا، 2010 جىلى قارامال تۇقىمدارىن اسىلداندىرۋ بويىنشا «كەڭ اۋقىمدى سەلەكسيا» جوباسى باستالدى. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، 80ء-شى جىلدارى كەڭ اۋقىمدى سەلەكسيا ۇستانىمدارىنا ساي قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قارامالدىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ بويىنشا جۇيەلى جۇمىستار باستالعان ەدى. وكىنىشكە وراي، جۇمىس اياقتالماي قالدى. الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنسەك، كەڭ اۋقىمدى سەلەكسيا ۇستانىمدارىن قولدانا وتىرىپ، ءسۇتتى سيىر سالاسى وزىق دامىعان بارلىق ەلدەر ءسۇت ونىمدىلىگى بويىنشا جوعارى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزدى.

سوڭعى جىلدارى، مەملەكەت مۇددەلەرىنىڭ الدىڭعى ساپىندا ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ جانە ەكسپورتتىق الەۋەتتىلىكتى ارتتىرۋ، اتاپ ايتقاندا، سيىر ەتىن ەكسپورتتاۋعا بايلانىستى ماسەلەلەر كۇن تارتىبىنە شىقتى.

مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرى ءوندىرىسىنىڭ ەداۋىر ءوسۋى، ارينە، تابىنداعى ونىمدىلىگى جوعارى مال ۇلەسىنىڭ ۇلعايۋىمەن بايلانىستى. مالدىڭ جوعارى ونىمدىلىگى ونىڭ تەكتىك الەۋەتىنە جانە ازىقتاندىرۋ دەڭگەيىنە تىكەلەي ءتاۋىلدى ەكەنى دە انىق. وسى ءجايتتى نازاردا ۇستاپ، «كەڭ اۋقىمدى سەلەكسيا» جوباسىنىڭ قاتىسۋشىلارىنا بەلگىلى تالاپتار قويىلدى. مىسالى، مال اسىلداندىرۋ ءۇردىسىنىڭ عىلىمي قامتىلۋى، ءار تابىنعا تيەسىلى اتالىق بۇقالار ءتىزىمىن بەكىتۋ جانە ولاردى مەرزىمىنە وراي اۋىسپالى پايدالانۋ جوسپارلارىنىڭ ساقتالۋى، قولداعى بارلىق مالدىڭ ءتيىستى ۆەتەرينارلىق-زووتەحنيكالىق ەسەبىنىڭ تولىق جۇرگىزىلۋى جانە وسى اقپاراتتاردى اقپاراتتىق-تالداۋ جۇيەسىنە ەنگىزۋ ەدى.

وسىنداي شەشىمدەر نەگە قابىلداندى؟ مال سانى تۋرالى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردىڭ كۇماندى بولۋى، مال باسى تولىق قامتىلعان بىرەگەيلەندىرۋ (يدەنتيفيكاسيالاۋ) ءۇردىسىنىڭ قالىپتاسپاعانى جانە كوپتەگەن مالدىڭ اتا-تەك جازبالارىنا سەنىمسىزدىك ىسكە قولبايلاۋ بولدى. قالىپتاسقان مال ءوسىرۋ داعدىسىنا بوي الدىرعان شارۋاشىلىقتار قارا مالدى ازىقتاندىرۋ بارىسىندا مال تابەتىن اشاتىن سۇرلەنگەن ازىق پەن راسيوننىڭ قۋاتىن كەلتىرەتىن قۇراما جەم قولدانۋعا سالعىرت قارادى. ەتتى مال شارۋاشىلىعىندا اتالىق بۇقالاردى جۇيەسىز تابىنعا قوسۋ ناتيجەسىندە ءاربىر بەسىنشى جۇپتاستىرۋ تۋىستىق جاقىندىققا (ينبريدينگ) ۇلاستى. ءسۇت باعىتىنداعى شارۋاشىلىقتاردا ۇرپاق ساپاسى بويىنشا سىناقتان وتپەگەن «ءدۇدامال» بۇقالاردى پايدالانۋ جاعدايلارى ورىن الدى. ونىڭ ۇستىنە، ساراپتاما كورسەتكەندەي اسىلتۇقىمدى مال شارۋاشىلىعىن سۋبسيديالاۋعا جۇمسالعان قوماقتى قارجىنىڭ وتەمى ماردىمسىز بولىپ شىقتى. مىسالى، 2000 جىلدان 2010 جىلعا دەيىنگى ون جىل ىشىندە ءسۇتتى مال وسىرۋگە ميللياردتاعان دوللار قۇيىلعان كەزدە سيىرلاردىڭ سۇتتىلىگىنىڭ ءوسۋى 400 كگ-نان اسپادى.

الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنسەك، المانيا مەملەكەتى قوسىلعان مەزەتتە ءسۇتتى مالدىڭ ونىمدىلىگى تومەن بولعان شىعىس المانيا 10-15 جىل، ياعني 3 بۋىن ۇرپاق ارالىعىندا سيىردىڭ سۇتتىلىگىن 4700-دەن 8800 كەلىگە دەيىن ارتتىرا الدى. ال قازاقستاندا جەتەكشى شارۋاشىلىقتاردىڭ وزىندە مالدىڭ ءسۇت ونىمدىلىگى بويىنشا ورتاشا جىلدىق ءوسىمى 2%-تەن اسپايدى. وكىنىشكە وراي، رەسپۋبليكا كولەمىندە مال شارۋاشىلىعىن قارقىندى دامىتۋدىڭ شەكتەۋشى فاكتورى شاعىن شارۋاشىلىقتىڭ باسىمدىلىعى دەسەك تە بولادى. ءىرى قارا مال باسىنىڭ 70%-ى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ قولىندا، ياعني جەكە قوسالقى شارۋاشىلىقتاردا شوعىرلانعان. سوندىقتان دا بۇگىنگى كۇنى رەسپۋبليكادا ءبىر باسقا شاققاندا سيىردىڭ ورتاشا جىلدىق ءسۇت ونىمدىلىگى 2،7 مىڭ توننادان اسا الماي تۇر.

ءوندىرىستى قارقىندى ۇيىمداستىرۋ تۇرعىسىنان قاراساق، سيىردىڭ 30% -دان استامى عانا مالدى جەتكىلىكتى ازىقتاندىرۋ جانە سىندارلى مال اسىلداندىرۋ جۇمىستارىمەن قامتىلعانىنا كوز جەتكىزەمىز. وسىلايشا، ءاربىر ءۇشىنشى سيىر عانا مەملەكەتتىك مال اسىلداندىرۋ باعدارلاماسىنا قاتىسادى. وسى جاعدايدان تۋىندايتىن ساۋال:  جالپى، مالدىڭ ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن مال اسىلداندىرۋ ىسىمەن اينالىسۋ كەرەك پە؟ ەكىنشى ساۋال – مالداردى جەتكىلىكتى ازىقتاندىرۋدىڭ قاجەتتىلىگى بار ما؟ ارينە، بۇل مال ءوسىرۋدىڭ اكسيوماسى. ءاربىر  شارۋا ءوندىرىستى ءتيىمدى جۇرگىزۋگە مۇددەلى. ءناسىلى جاقسى مال جەتكىلىكتى ازىقتاندىرىلسا عانا مول ءونىم بەرەدى، ال ءونىم مولايعان تۇستا ءوندىرىستىڭ تيىمدىلىگى ارتاتىنى ەكونوميكالىق زاڭدىلىق.

وسى ورايدا، «اسىل تۇلىك» رەسپۋبليكالىق مال اسىلداندىرۋ ورتالىعى رەتىندە «كەڭ اۋقىمدى سەلەكسيا» جوباسى اياسىندا بار مۇمكىندىگىن اسىلتۇقىمدى مال شارۋاشىلىقتارىن دامىتۋعا باعىتتادى. سۋبسيديا الۋشى شارۋاشىلىقتارعا قويىلاتىن تالاپتاردىڭ: مال اسىلداندىرۋ ءۇردىسىن عىلىمي تۇرعىدان قامتاماسىز ەتۋ، تابىندارعا بۇقالاردى جوسپارلى تۇردە بەكىتۋ شارالارى ورتالىق قىزمەتكەرلەرىنىڭ مال اسىلداندىرۋ باعىتى بويىنشا جۇرگىزىلىپ جاتقان جۇمىستارىنا ۇلكەن سەرپىن بەردى. «كەڭ اۋقىمدى سەلەكسيا» جوباسىنىڭ بارىسىندا رەسپۋبليكاداعى سيىر مالىن قولدان ۇرىقتاندىرۋ قىزمەتىنىڭ اياسى كەڭەيدى، اسىلتۇقىمدى اتالىق بۇقالاردىڭ قولدا بار ۇرىعىن پايدالانۋ ماسەلەسى جۇيەگە ءتۇستى، تۇقىمدى بۇقاشىقتاردى ۇرپاعىنىڭ ساپاسى بويىنشا سىناقتان وتكىزۋ شارالارىنا پارمەن بەرىلدى. وسىلاي جىلدار بويى قوردالانعان ىستەردىڭ ءتۇيىنى شەشىلىپ جاتتى.

«مال شارۋاشىلىعى جانە ۆەتەريناريا عىلىمي-يننوۆاسيالىق ورتالىعى» باستاماشى بولعان اسىلتۇقىمدى مالداردى جەدەل كوبەيتۋدىڭ زاماناۋي ادىستەرى كوپتەگەن شارۋاشىلىقتار ءۇشىن ماڭىزدى ۇسىنىس بولدى. بۇل ادىستەر قولدان ۇرىقتاندىرۋ ءىسىن جانداندىرىپ، قاشارلاردى ءبىر جىنىستى ۇرىقپەن ۇرىقتاندىرۋ ارقىلى مالدى ءوز تولىنەن كوبەيتۋ ىسىنە سۇبەلى ۇلەس قوستى. وزىق شارۋاشىلىقتاردا جوعارى ءونىمدى سيىرلاردى ماقساتتى تۇردە اسىلتۇقىمدى اتالىق بۇقالار ۇرىعىمەن شاعىلىستىرۋ بارىسىندا  ەمبريوندار قورىن جاساقتاۋ قولعا الىندى. ەمبريوندار زەرتحانا جاعدايىندا الىنىپ، ولاردى رەسيپيەنتتەرگە وتىرعىزۋ جىلجىمالى ەمبريوموبيل كولىكتەرىمەن ىسكە اسىپ جاتتى. وسىنداي يگىلىكتى ءىستىڭ باسى-قاسىندا «اسىل تۇلىك» ماماندارى ءجۇردى. وندىرىستىك ماسشتابتا ەمبريونداردى ترانسپلانتاسيالاۋ ءۇشىن ستاسيونارلىق (in-vitro) زەرتحانا ىسكە قوسىلدى، مۇندا كلاسسيكالىق تەحنولوگيامەن قاتار، سيىردىڭ انالىق جۇمىرتقالارىن تۇتىكشەدە ۇرىقتاندىرۋ ارقىلى ەمبريوندار الۋ تەحنولوگياسى يگەرىلدى. وسىنداي كەشەندى شارالار ءسۇتتى مال شارۋاشىلىعىندا مال باسىن ءوز تولىنەن كوبەيتۋ ىسىنە ۇلكەن سەرپىن بەردى.

الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنسەك، مال شارۋاشىلىعىن تۇراقتى دامىتۋدا قولدان ۇرىقتاندىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى دالەلدەنگەن ماسەلە. بۇگىنگى تاڭدا، رەسپۋبليكامىزدا ءسۇتتى سيىر سالاسى عانا قولدان ۇرىقتاندىرۋ الەۋەتىن جۇزەگە اسىرۋدا، وندا دا قوسالقى شارۋاشىلىقتارداعى ساۋىن مال تولىق قامتىلماعان. وكىنىشكە وراي، شارۋالاردىڭ قولدان ۇرىقتاندىرۋعا دەگەن سەلقوستىعىنان ءار بۋىن ۇرپاق سايىن مالدىڭ ونىمدىلىك قاسيەتتەرىن  جاقسارتۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلىپ وتىرمىز. وسى ورايدا، «اسىل تۇلىك» مەكەمەسىنىڭ ۇرىق ساقتاۋ قويماسىندا ۇرپاعىنىڭ ساپاسى بويىنشا سىناقتان وتكەن جانە ەلىمىزدىڭ شارۋاشىلىق جاعدايىندا قۇناجىندارىنىڭ سۇتتىلىگى بويىنشا جاقسى ناتيجەلەر كورسەتكەن اسىلتۇقىمدى بۇقالاردان الىنعان ۇرىقتار ساقتاۋلى تۇر.

ۇرىق قويماسىندا قارا مال تۇقىمىنىڭ ءسۇتتى، سۇتتى-ەتتى جانە ەتتى باعىتىنداعى بارلىق تۇقىمدارىنىڭ تاڭداۋلى اتالىق بۇقالارىنان الىنعان ۇرىقتار رەسپۋبليكا شارۋالارىنا جەتكىلىكتى. سونىمەن، رەسپۋبليكامىزداعى ءىرى قارا مال تۇقىمدارىنىڭ تەكتىلىك پارمەنىن جاقسارتۋ جونىندەگى تاپسىرمانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن «اسىل تۇلىك» مەكەمەسىنىڭ مۇمكىندىگى زور. ارينە، تاپسىرمانى ويداعىداي جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن «اسىل تۇلىك» قوعامىنىڭ الەۋەتىمەن قاتار، وسى شاراعا قاتىسۋشىلاردىڭ نيەتى مەن تالپىنىسى قاجەت ەكەنى تۇسىنىكتى. وسى ىستە، مال وسىرۋمەن شۇعىلداناتىن شارۋالاردىڭ نيەتى اسا ماڭىزدى.

قازىرگى تاڭدا «اسىل تۇلىك»  ۇرىق ساقتاۋ قويماسىندا قارا مال تۇقىمىنان الىنعان 6 ميلليوننان استام دوزا ۇرىق بار. وسى ۇرىق ۇزاق مەرزىمدى ساقتاۋدى قامتاماسىز ەتەتىن سۇيىق ازوت قۇيىلعان ىدىستاردا ساقتالىنۋدا. قويمادا وتاندىق مال تۇقىمدارىمەن قاتار شەتەلدىك بۇقالاردىڭ دا ۇرىقتارى ساقتاۋلى. ورتالىق قۇرىلعان 2001 جىلدان بەرى رەسپۋبليكانىڭ جەتەكشى اسىلتۇقىمدى شارۋاشىلىقتارىنان 200-دەن استام بۇقاشىقتار جانە رەسەي، ۋكراينا، المانيا، كانادا مەن اقش مەملەكەتتەرىنەن قارا مالدىڭ 15 تۇقىمىنىڭ ءسۇتتى، سۇتتى-ەتتى جانە ەتتى باعىتى بويىنشا 150-دەن استام اسىل تۇقىمدى اتالىق بۇقالارى اكەلىندى. ۇرىق ساقتاۋ قويماسىنداعى قارا مال تۇقىمىنىڭ تەكتىك قورىن قۇرايتىن مۇزداتىلعان ۇرىقتار ساپاسى بويىنشا ۇدايى تەكسەرىلەدى جانە سەلەكسيونەرلەردىڭ ساراپتاماسى مەن ۇسىنىستارىنا وراي ولاردىڭ قاتارى  جاڭارتىلىپ جانە تولىقتىرىلىپ وتىرادى.  مىسالى، ەلىمىزدە شارۋالار تاراپىنان وسىرۋگە سۇرانىس كوبەيگەن مال تۇقىمىن كوبەيتۋ ماقساتىندا «تاپسىرىس بويىنشا جۇپتاستىرۋ» ادىسىمەن «گەنوتيپى قاجەت» بۇقالاردى الۋ جۇمىستارىمەن قاتار، ەمبريونداردى ترانسپلانتاسيالاۋ جۇمىستارى دا قاتار جۇرگىزىلەدى دە، سونىمەن قولدان ۇرىقتاۋعا جۇمسالاتىن ۇرىقتاردىڭ تەكتىك ءتىزىمى ۇدايى جاڭا بۇقالاردىڭ تەگىمەن (گەنوتيپتەرىمەن) تولىعىپ وتىرادى.

مال تۇقىمىن جاقسارتۋ مۇددەسىنە باعىتتالعان وسىنداي سەلەكسيالىق جۇمىستار لەگى استە تولاستاعان ەمەس. بۇگىنگە دەيىن ۇرپاقتارىنىڭ ونىمدىلىگىنە قاراي بۇقاشىقتاردى باعالاۋ جۇمىستارى مۇقيات جالعاسۋدا. ءسۇتتى سيىرلاردا قۇناجىنداردىڭ سۇتتىلىگى انىقتالسا، ەتتى باعىتتاعى مالداردا بۇقاشىقتاردىڭ 15 ايلىق مەرزىمگە دەيىنگى ءوسۋ قارقىنى ەسەپكە الىنادى. «اسىل تۇلىك» تاڭداپ الىپ سىناققا قويعان بۇقالاردىڭ 70%-تەن استامى ۇرپاقتارىنىڭ ساپاسى بويىنشا «جاقسارتۋشى» ساناتىنا يە. وسى كورسەتكىش اسىلتۇقىمدى اتالىق بۇقاشىقتاردى الدىن الا تاڭداۋ، ىرىكتەۋ جۇمىستارىنىڭ گەنوتيپى پەن فەنوتيپى بويىنشا ساپالى جۇرگىزىلگەنىن بايقاتادى.

سونىمەن، بۇگىنگى تاڭدا «جاقسارتۋشى» بۇقالاردىڭ ۇرىقتارى رەسپۋبليكا كولەمىندە شارۋاشىلىقتاردىڭ سۇرانىسىن وتەۋمەن قاتار، ۇرىق قويماسىندا ۇزاق مەرزىمدى ساقتالۋعا قويىلعان. ەڭ باستىسى، شارۋاشىلىقتار تاراپىنان ءسۇتتى سيىرلاردى قولدان ۇرىقتاۋعا قاجەتتى ۇرىق جەتكىلىكتى. ەتتى مال شارۋاشىلىعىندا، وكىنىشكە وراي، ۇرپاعىنىڭ ساپاسى بويىنشا باعالانعان بۇقالاردان الىنعان ۇرىق مولشەرى شارۋاشىلىقتاردىڭ سۇرانىستارىن تولىق قاناعاتتاندىرا المايدى.

ەتتى مال شارۋاشىلىعىندا قالىپتاسقان احۋال وسى سالادا جۇرگىزىلگەن ساياساتتىڭ ىقپالىنان تۋىندادى. 2010 جىلدارى قابىلدانعان «سيىر ەتىنىڭ ەكسپورتتىق الەۋەتىن دامىتۋ» باعدارلاماسى اياسىندا اسىلتۇقىمدى مال شارۋاشىلىقتارىنىڭ مال وسىرۋدەگى ءرولى تومەندەدى، اسىرەسە، قولدان ۇرىقتاندىرۋ مەن اسىل تۇقىمدى مال باسىن باعالاۋ ءۇردىسى كوپ سىنعا ۇشىراپ، اتقارىلىپ كەلە جاتقان جۇمىستاردىڭ پارمەنى السىرەدى. سىرت ەلدەن اكەلىنگەن «كىرمە مالدىڭ» ەكپىنى وتاندىق قارا مال تۇقىمدارىنا دەگەن سۇرانىسقا تۇساۋ بولدى. ءتۇر-تۇرپاتى مەن ونىمدىلىگى بويىنشا قازاقتىڭ اقباس تۇقىمىنا ۇقساس گەرەفورد تۇقىمى اسپەتتەلىپ،  وتاندىق تۇقىم سەلەكسيالىق ۇردىستەن سىرتتاتىلدى، كەي جەرلەردە گەرەفورد تۇقىمىنا ءسىڭىپ كەتۋ ءۇردىسى ورىن الدى. سوندىقتان بۇگىنگى تاڭدا «اسىل تۇلىك» ماماندارى قازاقتىڭ اقباس سيىرىنىڭ اسىلتۇقىمدى بۇقالارىن تاڭداپ، ىرىكتەپ الۋ بارىسىندا ەداۋىر قيىنشىلىقتاردى باستان وتكەرۋدە. دەگەنمەن كوپتەگەن شارۋالار وسى تۇقىمنىڭ قازاقستاندىق سەلەكسيانىڭ ماقتانىشى بولىپ تابىلاتىنىنا سەنىمىن ۇزبەي، ساقتاپ قالدى.

«اسىل تۇلىك» ورتالىعى وندىرگەن تۇقىمدىق ماتەريالداردىڭ ساپاسى كۇمان تۋدىرمايدى، ويتكەنى ۇرىقتى الۋ مەن كريوكونسەرۆاسيالاۋ ءۇردىسى زاماناۋي تەحنولوگيا نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلعان. تەحنولوگيالىق ءۇردىس كەزەڭدەرى ادام فاكتورىنىڭ ىقپالىن ازايتىپ، اۆتوماتتاندىرۋ جۇيەسىمەن قامتىلعان. ورتالىق وندىرگەن ءاربىر ۇرىق سىناماسىنىڭ (دوزا) تۇتىكشەسىندە ۇرىقتىڭ قاي بۇقادان جانە قاي ۋاقىتتا الىنعانى تۋرالى اقپارات بەرىلگەن. اسىلتۇقىمدى كىتاپشادا بۇقانىڭ وندىرىستىك كورسەتكىشتەرىمەن قاتار، ءتورتىنشى ۇرپاققا دەيىنگى اتا-تەگى تۋرالى مالىمەتتەر جازىلعان. ۇرىقتى الۋ جانە كريوكونسەرۆاسيالاۋ ءۇردىسى ءۇش كەزەڭنەن تۇراتىن قاتال باقىلاۋ تەزىنەن وتەدى دە، سىناقتان وتكەن سىنامالار عانا ۇزاق مەرزىمدى ساقتاۋعا جىبەرىلەدى.  باقىلاۋدىڭ ءۇش كەزەڭى بار. ءبىرىنشى كەزەڭ – كومپيۋتەردىڭ كومەگىمەن سىناماداعى شاۋقاتتىڭ (سپەرماتوزويد) بەلسەندىلىگى مەن مولشەرى (كونسەنتراسيا) انىقتالادى. ەكىنشى كەزەڭ – مۇزداتىلعان ۇرىققا باكتەريولوگيالىق ساراپتاما جاسالادى جانە ونىڭ مۇزداتىلعاننان كەيىنگى بەلسەندىلىگى مەن ساپاسى انىقتالادى. ءۇشىنشى كەزەڭ – ۇرىق كارانتيننەن ءوتىپ ساقتاۋ قويماسىنا قويىلعاندا، بەكىتىلگەن كەستەگە سايكەس ۇرىقتىڭ بەلسەندىلىگى ۇدايى تەكسەرىلىپ تۇرادى. وسىلاي وسى ءۇش كەزەڭنەن وتكەن ۇرىقتاردى عانا شارۋاشىلىقتارعا جىبەرۋگە رۇقسات بەرىلەدى.

ۆەتەريناريا تۇرعىسىنان قاراساق،  مالداردى تولىنەن كوبەيتۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى، ءارى ءقاۋىپسىز جولى – مالداردى قولدان ۇرىقتاندىرۋ ءادىسى. قولدان ۇرىقتاندىرۋ ءادىسى اتالىق مالدار ارقىلى بەرىلەتىن جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ تارالۋىنا توقتاۋ قويا الادى. سوندىقتان دا قولدان ۇرىقتاندىرۋ ءسۇتتى سيىر سالاسىندا كەڭ تارالعان. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە، قولدان ۇرىقتاندىرۋدى كەڭىنەن پايدالانۋ ءۇشىن، جەكە قوسالقى شارۋاشىلىقتاردىڭ سيىرلارىن قولدان ۇرىقتاندىرۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك قولداۋ قاراستىرىلعان. بۇل سۋبسيديا قوسالقى شارۋاشىلىقتاردىڭ قولداعى مالىن اسىلتۇقىمدى بۇقالارمەن ۇرىقتاپ، ناتيجەسىندە ونىمدىلىگى جوعارى ءتول الىپ، شارۋاسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان. وسى باعىتتا «اسىل تۇلىك» مەكەمەسى قوسىمشا قىزمەت رەتىندە اقمولا وڭىرىندە جىلىنا ءوز قۇزىرىنا العان اۋىلدى مەكەندەردە 70 مىڭنان استام مال باسىن قولدان ۇرىقتاندىرادى.

جالپى، جيىرما جىلدىڭ اياسىندا رەسپۋبليكالىق مال اسىلداندىرۋ ورتالىعىن قۇرۋ ساياساتى قارجىلىق تۇرعىدان مەملەكەت العا قويعان ماقساتتىڭ ۇدەسىنەن شىقتى. ورتالىقتا ەنگىزىلگەن ۇرىق الۋ مەن ساقتاۋدىڭ زاماناۋي تەحنولوگياسى جانە مال باسىن ءوز تولىنەن كوبەيتۋدىڭ جاڭا ۇردىستەرى مال اسىلداندىرۋ ءىسىنىڭ تيىمدىلىگىنە مۇرىندىق بولدى. وسى جىلدارى «اسىل تۇلىك» قويماسىنان شىققان ساپالى ۇرىقتار، كاپيتال رەتىندە، رەسپۋبليكامىزداعى شارۋاشىلىقتاردىڭ 2 ميلليوننان استام سيىرىنان اسىل تۇقىمدى ۇرپاق الۋعا جول اشتى. قالعان 6 ميلليوننان استام ۇرىق مۇزداتىلعان قالپىندا قويمادا ساقتاۋلى. ورتا ەسەپپەن العاندا «اسىل تۇلىك» ورتالىعىندا الىنعان ۇرىقتان وربىگەن اسىلتۇقىمدى مالداردىڭ ۇلەسى  رەسپۋبليكاداعى تۇقىمدى مالداردىڭ 30%-ىنان استامىن قۇرايدى، ياعني ءار ءۇشىنشى قۇناجىن –  «اسىل تۇلىك» ورتالىعىنىڭ ءونىمى.

قانداي جەتىستىكتەرگە جەتتىك؟  اۋىلشارۋاشىلىق جانۋارلارى: قوشقار، بۇقا جانە ايعىردان ۇرىق الۋ جانە ونى كريوكونسەرۆاسيالاۋ تەحنولوگياسىنىڭ جاڭا زاماناۋي ءادىسى يگەرىلدى. ءسۇتتى سيىر سالاسىندا مالدىڭ ءوز تولىنەن كوبەيتۋدىڭ قارقىندى جولدارى: ءبىر جىنىستى ۇرىقپەن قاشارلاردى ۇرىقتاۋ، ەمبريون الۋ جانە ونى ترانسپلانتاسيالاۋ ءۇردىسىنىڭ وڭتايلى ادىستەرى وندىرىسكە ەندى.  مال  اسىلداندىرۋ ءۇردىسىن جۇيەلى جۇرگىزۋ ءۇشىن ءبىرىڭعاي اقپاراتتىق-تالداۋ جۇيەسى قۇرىلدى. قازىرگى ۋاقىتتا قارا مالدىڭ بارلىق تۇرلەرى، ونىڭ ىشىندە اسىلتۇقىمدى سيىرلار مەن بۇقالار تۋرالى مالىمەتتەردى ءبىرىڭعاي بازادان كورۋگە قول جەتكىزىلدى. كەڭ اۋقىمدى سەلەكسيا  جوباسى اياسىندا ءسۇتتى جانە ەتتى باعىتتاعى مال شارۋاشىلىعىندا اتالىق بۇقالاردى پايدالانۋ رەتى جۇيەلەنىپ، وڭتايلاندىرىلدى. ويتكەنى اتالىق بۇقالاردى گەنەالوگيالىق قۇرىلىمىنا جانە اسىلتۇقىمدىق قۇندىلىعىنا وراي تابىندارعا بەكىتۋ جانە جوسپارلى نەگىزدە اۋىستىرىپ پايدالانۋ  مەملەكەتتىك سۋبسيديانى الۋعا ۇمتىلعان شارۋالار ءۇشىن العىشارت بولدى. بۇل تالاپتىڭ استارىندا اتالىق بۇقالار مەن اسىلتۇقىمدى انالىق مالداردىڭ ونىمدىلىك قاسيەتتەرىن بارىنشا شەندەستىرىپ، ماقساتتى تۇردە تەكتىك الەۋەتى زور ۇرپاق الۋ ماقساتى جاتتى. وسىلايشا، رەسپۋبليكا كولەمىندە سەلەكسيالىق ۇردىستەردى ءبىر ماقساتقا جۇمىلدىرۋ مەن اسىلتۇقىمدى مال باسىنىڭ كوبەيۋىن رەتتەيتىن تەتىكتەر ەنگىزىلدى.

يننوۆاسيالىق دەپ ايتا الاتىن جەتىستىك – مالدىڭ اسىلتۇقىمدى قۇندىلىعىن يندەكستەۋ نەگىزىندە مالدى باعالاۋدىڭ جاڭا ادىستەرىن قالىپتاستىرۋ. ويتكەنى قولدانىستاعى اسىلتۇقىمدى مالدى باعالاۋدىڭ ەسكى كلاسسيكالىق جۇيەسى مالدىڭ جەكە ەرەكشەلىكتەرىنە «ەگجەي-تەگجەيلى» بويلامادى. LPi (كانادا)، TPi (اقش) جانە RZG (گەرمانيا) يندەكستەرى ءوز كەزەگىندە مالداردىڭ اسىلتۇقىمدى قاسيەتتەرى تۋرالى بارلىق اقپاراتتى قامتىعان. مىسالى، ءسۇت ونىمدىلىگى مەن ساپاسى، جەلىن ساپاسى، شارۋاشىلىقتا پايدالانۋ ۇزاقتىعى، ءتول بەرۋ قابىلەتى جانە مالدىڭ سىرتقى ءتۇر-تۇرپاتىن (ءپىشىنى) كەم دەگەندە 18 بەلگى بويىنشا باعالاۋ ادىستەرى. جان-جاقتى قامتىلعان وسى بەلگىلەردى باعالاۋدىڭ ساندىق كورسەتكىشتەرى جيناقتالىپ، يندەكستىك جۇيەگە بىرىكتىرىلگەن كەشەندى ساراپتاما مالدىڭ تۇقىمدىق قۇندىلىعىن، ارينە، «كلاسسيكالىق» رەيتينگىگە قاراعاندا تولىق سيپاتتايدى. وسى ورايدا، «جەلىن ساپاسىن» انىقتاۋدى وندىرىسكە ەنگىزۋ بارىسىندا ءسۇت قۇرامىنداعى سوماتيكالىق كلەتكالاردى ەسەپتەۋ ءۇشىن ستاسيونارلىق زەرتحانالار قۇرىلعانى دا جاڭالىق ەدى.

قورىتا ايتقاندا، كەڭ اۋقىمدى سەلەكسيا ۇستانىمدارىن ەنگىزۋ ناتيجەلەرى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءسۇتتى جانە ەتتى باعىتتاعى سيىر شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ سەلەكسيالىق ۇردىسىنە وڭ وزگەرىستەر اكەلدى. «اسىل تۇلىك» مەكەمەسىنىڭ وسى يگى ىسكە مۇرىندىق بولعانى ماقتانىش. سەلەكسيالىق ساياساتتا «اسىل تۇلىك» ماماندارى جانە كوپتەگەن سەلەكسيونەرلەر وتاندىق تۇقىمداردى ءوز تولىنەن كوبەيتۋگە باسىمدىق بەرۋدى ۇستاندى. ارينە، زامانا تالابىنا وراي جاڭا سۇرانىسقا ساي ونىمدەردى ءوندىرۋ ءۇشىن (مىسالى، مارمارلىك ەت) جەرگىلىكتى تۇقىمداردىڭ وسى تالاپقا ساي وندىرىستىك قاسيەتتەرىن جاقسارتۋ بارىسىندا الەمدىك وزىق تۇقىمداردىڭ تەكتىك الەۋەتىن پايدالانۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى. ماقساتتى سەلەكسيالىق جۇمىستار ۇدايى جۇرگىزىلىپ، ارنايى ازىقتاندىرۋ جولعا قويىلسا، وتاندىق تۇقىمداردىڭ الەۋەتى دە جاقسى كورسەتكىشتەر كورسەتەتىنىن ۋاقىت دالەلدەدى. وسىنداي ۇستانىم  ءتيىمدى، سەنىمدى جانە شىعىنى از ءادىس.

الەمدىك تاجىريبە كورسەتىپ وتىرعانداي، كەيبىر مال تۇقىمدارى شارۋاشىلىقتار تاراپىنان سۇرانىسقا يە بولىپ ءوسىرىلىپ جاتسا، ال كەيبىرى ماڭىزدىلىعىن جوعالتىپ، جويىلىپ جاتىر. سوڭعى ءجۇز جىلدا مامانداندىرىلعان مال تۇقىمدارىنا كورسەتىلگەن باسىمدىلىقتىڭ اسەرىنەن الەمنىڭ ءتۇرلى ايماقتارىندا 450-دەن استام ابوريگەندىك مال تۇقىمدارى  جوعالىپ كەتتى. وسى ۇردىسكە قاراپ، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى قيىنشىلىققا قاراماي، وتاندىق عالىمدار مەن ماماندار شىعارعان، الەمگە تانىمال بولعان وتاندىق مال تۇقىمدارىنىڭ كۇيزەلىسكە ۇشىراماۋىنا تىلەكتەسپىز. مىسالى، قازاقتىڭ اقباس سيىرى جانە بيازى ءجۇندى قازاق قويى وداق كولەمىندە ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتكەن مال تۇقىمدارى. وتاندىق تۇقىمداردى ساقتاپ قالۋعا دا، جەتىلدىرۋگە دە «اسىل تۇلىك» ۇرىق قويماسىنداعى تەكتىك قور كەپىلدىك بولا الادى،  تەك ساياسات تاراپىنان قىسىم جاسالماسا بولعانى.

وسى ورايدا، رەسپۋبليكالىق مال اسىلداندىرۋ ورتالىعىنىڭ باستى مىندەتى جەرىمىزگە بەيىمدەلگەن، ەلىمىزدىڭ شارۋاشىلىقتارى ءوسىرىپ جاتقان مال تۇقىمدارىن ءوز تولىنەن كوبەيتۋ شارالارىنا بارىنشا قىزمەت ەتۋ.  اسىرەسە، مالدى تولىنەن جەدەل كوبەيتۋ ۇردىسىنە سەرپىن بەرىپ، سەلەكسيالىق جۇمىستاردىڭ جۇيەلى ءارى پارمەندى اتقارىلۋىنا اتسالىسىپ،  مال وسىرۋشىلەردىڭ قاجەتتىلىكتەرىن تولىعىمەن قامتاماسىز ەتۋ. ەڭ باستىسى، قويمادا ساقتاۋلى جاتقان ۇرىق مولشەرى مال اسىلداندىرۋ ۇردىسىنە پارمەن بەرۋگە جەتكىلىكتى. شارۋالار ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلە، وزىمىزدە وندىرىلگەن ءونىمنىڭ وزىندىك قۇنىنىڭ قول جەتىمدى بولۋى. ازىرگە باسەكە جارىسىندا «اسىل تۇلىك» وندىرگەن ۇرىقتاردىڭ ساپاسىنىڭ دا، باعاسىنىڭ دا ءباسى باسىم.

سونىمەن، «اسىل تۇلىك» مال اسىلداندىرۋ ورتالىعى ءوزىنىڭ جيىرما جىلدىق بەلەسىنە جاقسى جەتىستىكتەرمەن جەتتى. وسى مەجەنى قارسى الۋ ءۇشىن «اسىل تۇلىك» زامان تالابىنا ساي جۇرگىزىلەتىن سەلەكسيالىق ۇردىستەردى يگەرىپ، مال اسىلداندىرۋ ىسىنە پارمەن بەرىلەتىن شارالاردى ىسكە اسىرۋعا ۇلكەن دايىندىقپەن كەلدى.

ارىپتەستەردىڭ قارەكەتتەرىنە قارىمدى ەڭبەك جانە ساتتىلىك تىلەيمىز!

 

ايبىن تورەحانوۆ، پروفەسسور.