لاتىنعا بايتۇرسىنوۆشا كوشۋدىڭ كەزەگى كەلدى!!!

ءجۇز جىل بۇرىن احمەت بايتۇرسىنوۆ قالاي ناعىز ۇلتتىق ءالىپبي جاساۋ كەرەكتىگىن جازىپ كەتكەن ەدى. ال بۇگىن، بايتۇرسىنوۆتىڭ ءدال سول ءالىپبي جاساۋ ەرەجەسىمەن (ەڭ كەمەلدى) اپوستروفتى لاتىنعا كوشۋ جولى ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇر. 

• ا. بايتۇرسىنوۆ قازاق ءتىلىنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى-ۇندەستىك زاڭىنا نەگىزدەلىپ، قالاي ءالىپبي جاساۋ كەرەكتىگىن، اسىرەسە، قاي كەزدە اپوستروفتاردى قولدانۋ جانە ونى قالاي جوعالتۋ، قالاي قازاق تىلىنە باعىندىرۋدى وتە كەرەمەت جانە وتە كەمەلدى تۇردە شەشىپ كەتكەن.

جاقىندا پرەزيدەنتكە ۇسىنىلعان سوڭعى اپوستروفتى لاتىن ءالىپبيىن كوردىك، اقيقاتىن ايتساق، وندا اپوستروفتار كەلسىن-كەلمەسىن قولدانىلعان. اپوستروفتا ەشقانداي ناقتى فۋنكسيا جوق. وعان قوسا، الدىڭعى ديگرافتى لاتىنمەن ەش ارتىقشىلىعى جوق، جازعان كەزدە ۇزارىپ، شۇبالاڭقى بولىپ كەتەدى.

بۇگىن ءبىز ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ ءالىپبي جاساۋ ەرەجەسىن تولىقتاي قولدانا وتىرىپ، ءارى قازاق ءتىلىنىڭ ءوز ەرەكشەلىگىنە ساي، ءارى ىقشام جازىلاتىن اپوستروفتى لاتىندى قالاي جاساۋ جايىندا باياندايمىز. احمەت بايتۇرسىنوۆ اراب الىپبيىندەگى كوپ اپوستروفتاردى قالاي قازاق تىلىنە يكەمدەپ، ازايتىپ، جوعالتسا، ءبىز دە سول ەرەجەگە جۇگىنە وتىرىپ، لاتىن تاڭبالارىنداعى قاپتاعان قالىڭ اپوستروفتاردى قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا ساي وزىمىزگە باعىندىرامىز، ىقشامدايمىز، جوعالتامىز. ناتيجەسنىدە، ءارى تەز، ءارى ىقشام جازىلاتىن جانە حالىقارالىق لاتىن ارىپتەرىمەن تاڭبالانعان، وعان قوسا، قازاقتىڭ ءتىل زاڭدىلىقتارىن ساقتاعان بايتۇرسىنوۆشا ۇلتتىق لاتىنعا جول تارتامىز




بايتۇرسىنوۆشا لاتىن ءالىپبي جوباسى

 

№	لاتىن تاڭباسى	دىبىستالۋى	№	لاتىن تاڭباسى	دىبىستالۋى
1	A a	ا ا	14	M m	م م
2	B b	ب ب	15	N n	ن ن
3	V v	ۆ ۆ	16	O o	و و
4	G g	گ گ	17	P p	پ پ
5	Hh	ع ع	18	R r	ر ر
6	D d	د د	19	Cc	ش ش
7	E e	ە ە	20	T t	ت ت
8	J j	ج ج	21	F f	ف ف
9	Z z	ز ز	22	W w	ۋ ۋ
10	Y y	ي ي/ي ي	23	U u	ۇ ۇ
11	Kk	ك ك	24	Ss	س س
12	Qq	ق ق	25	I  i	ى ى
13	L l	ل ل	26	’	دايەكشە

 

جىڭىشكە داۋىستىلار			ديگرافتار
№	لاتىن تاڭباسى	دىبىستالۋى	№	لاتىن تاڭباسى	دىبىستالۋى
1	ا’ a’	ءا ءا	1	NG ng	ڭ ڭ
2	O’ o’	ءو ءو	2	KH kh	X x
3	U’ u’	ءۇ ءۇ	3	CH ch	چ چ
4	I’ i’	I i	4	TS ts	س س

بۇل جوبا - 26 لاتىن ارىپتەرى مەن تىنىس بەلگىلەرى اياسىندا قاراستىرىلدى. ءارقانداي ەلەكتروندى تەرۋ جۇيەسىندە ەش كەدەرگىسىز توتە تەرۋ كوزدەلگەندىكتەن، ەش ارىپكە فورمالىق وزگەرىس ەنگىزىلمەدى، وزگە جوبالاردان ەڭ باستى ايىرماشىلىعى: 1. قازاقتىڭ ءتول دىبىستارى ءبىر ءارىپ-بىر دىبىس ەرەجەسىنە باعىندىرىلدى. 2. اپوستروفتاردى قولدانۋدا اxمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قاعيدالارى نەگىز ەتىلدى. بۇل نۇسقا قازاق ءتىلىنىڭ 28 ءتول دىبىستارىن تولىعىمەن قامتۋمەن بىرگە، شەتتەن ەنىپ، تىلىمىزگە ابدەن ورنىققان كەيبىر كىرمە دىبىستارعا مۇمكىندىك بەرىلسە، مۇلدەم قاجەتسىز دىبىستار قالتىرىلدى. تومەندە، فونەما تاڭبالارىن دىبىس ەرەكشەلىگى بويىنشا ءبولىپ كورسەتىپ، بۇل نۇسقانىڭ باسقا نۇسقالاردان وزگەشە تۇستارىن اتاپ كورسەتىپ، تاڭداعان تاڭبالارىمىزعا قىسقاشا تۇسىنىكتەمە جاسايتىن بولامىز.

• داۋىستى دىبىستار (سانى9)

جىڭىشكە داۋىستىلار	جۋان داۋىستىلار
a’(ءا)	a (a)
o’(ءو)	o ( o)
u’(ءۇ)	u( ۇ)
i’(ءى)	i( ى)
e (e/ە)

 

تۇسىنىكتەمە: جۋان داۋىستى ا، و، ۇ دىبىستارى حالىقاراداعى كەڭىنەن قابىلدانعان نۇسقا بويىنشا قابىلدانسا، ولاردىڭ سايكەستى جىڭىشكە داۋىستىلارى ءا، ءو، ءۇ اپوستراف بەلگىسىن (’) قولدانۋ ارقىلى جاسالدى. ونى دايەكشە دەپ اتاۋعا دا بولادى. (Microsoft Office جۇيسىندە تومەن باعىتتالعان اپوستراف بەلگىسىنىڭ دۇرىس جازىلۋى ءۇشىن دايەكشەنى جىڭىشكە داۋىستى دىبىس تاڭباسىنىڭ سوڭىنا قويۋدى ۇسىندىق.) دايەكشەنىڭ بايتۇرسىنوۆشا قولدانىلۋ ءتاسىلى ماقالا سوڭىنا قاراي تاپتىشتەي تۇسىندىرىلەتىن بولادى.

كوپ ساندى لاتىن ءقارپىن قولدانۋشىلار ى دىبىسى ءۇشىن <> تاڭباسىن پايدالانۋدى ادەتكە اينالدىرعان. الايدا، قازاق تىلىندەگى ى دىبىسىنىڭ قولدانىلۋ جيىلىگى ي دىبىسىنان جوعارى بولعاندىقتان، <> تاڭباسىن ءجيى قايتالاپ جازۋ اۋرەشىلىك تۋدىرۋمەن قاتار، جازۋ كوركىنە دە ناشار ىقپال ەتەتىندىكتەن، جازۋعا ءبىرشاما ىقشام بولعان << i >> تاڭباسى الىندى. <> تاڭباسى قولدانىسى سيرەكتەۋ بولعان ي دىبىسىنا بەرىلدى. ى دىبىسىنىڭ سايكەستى جىڭىشكە ءتۇرى I دىبىسى << i >> تاڭباسىنا دايەكشە قويۋ ارقىلى جاسالدى.

دايەكشەنى قولدانۋ ءتاسىلى احىمەت بايتۇرسىن ۇلى ۇسىنعان تاسىلمەن بىردەي: 

1. قازاق ءتىلى بۋىن ۇندەستىگى زاڭدىلىعىنا سايكەس، كوپ بۋىندى ءسوز جۋان بولىپ باستالسا قالعان بۋىندارى دا تۇگەلدەي جۋان، جىڭىشكە باستالسا قالعان بۋىندارى دا تۇگەلدەي جىڭىشكە بولاتىندىقتان، دايەكشە تەك ءبىرىنشى بۋىنداعى جىڭىشكە دىبىسقا قويىلادى دا، سوڭىنداعى جىڭىشكە داۋىستى دىبىستار تابيعي تۇردە جىڭىشكە وقىلا بەرەدى. مىسالى:

ءبىلىمدى-Bi’limdi ( B’il’imd’i ەمەس)؛

ءومىر-o’mir؛

ءجۇزىم-ju’zim؛

ءبىلىم-bi’lim؛

مۇندا ايتا كەتەتىن ءبىر ءجايىت: پرەزيدەنتكە ۇسىنىلعان سوڭعى اپوستروفتى لاتىن الىپبيىندە، اپوستروفتاردا ناقتى ءبىر فۋنكسيا جوق. كەلسىن-كەلمەسىن اپوستروفتاردى قولدانا بەرگەن. ال، بىزدە اپوستروفتار بايتۇرسىنوۆشا تەك جۋان داۋىستى دىبىستاردىڭ جىڭىشكە ءسىڭارىن تاڭبالاۋعا قولدانادى. بۇل ءوز كەزەگىندە، لاتىن تاڭبالارىن بايتۇرسىنوۆشا ۇلتتىق ءتىل زاڭدىلىعىمىزعا باعىندىرادى جانە اپوستروفتاردىڭ تولىعىمەن جوعالىپ كەتەتىن كەزى كوپ بولادى، بۇل ءوز كەزەگىندە ىقشام جازۋ ارتىقشىلىعىنا يە بولادى. ال، پرەزيدەنتكە ۇسىنىلعان نۇسقادا قاپتاعان اپوستروفتار جازۋدى ۇزارتىپ، شۇبالاڭ ەتىپ جىبەرەدى.

ءبىر مىسال، ول نۇسقادا،«ۋ-شۋعا ءوش ءۇي» y’-s’y’g’a o’s’ u’i' (9 ءارىپ، 8 اپوستروف) دەگەن سياقتى سوزدەردى جازاتىن بولساق، ءسوز قاباتتاسقان اپوستروفتاردىڭ اراسىندا قالادى. ال، بايتۇرسىنوۆشا لاتىندا «w-cwha o’c u’y» ( 9 ءارىپ). ەكى-اق اپوستروف. ال، ديگرافتى نۇسقا ءتىپتى سوراقى: W-shwgha oesh uej (14ءارىپ).

2. قۇرامىندا گ، ك، ە دىبىستارى بار سوزدەرگە دايەكشە قويىلمايدى دا، ونداعى داۋىستى دىبىستار تىكەلەي جىڭىشكە بولىپ وقىلادى. ( سەبەبى، ك، گ، ە قاشاندا جىڭىشكە داۋىستىلارمەن قاتار كەلەدى. سول ءۇشىن ءجۇز پايىز جىڭىشكە داۋىستى بولعان سوڭ، دايەكشە قويۋدىڭ كەرەگى جوق). مىسالى:

اكە-ake؛

كوكە-koke؛

ۇيرەك-uyrek؛

ىلگەك-ilgek.

3. قۇرامىندا گ، ك، ە دىبىستارى بار، ءبىراق جۋان بۋىن ارالاسىپ كەلگەن، شەتتەن، اسىرەسە، ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەر اۋەلگى نۇسقا بويىنشا قابىلدانادى. گ، ك، ە دىبىستارى ءسوز ىشىندەگى باسقا جۋان داۋىستى دىبىستاردىڭ جۋان بولىپ وقىلۋىنا اسەر جاسامايدى. مىسالى:

جازىلۋى: strategya 

وقىلۋى: ستراتەگيا (ستراتاگيا ەمەس)؛

جازىلۋى: ekologya 

وقىلۋى: ەكولوگيا (ەكولوگيا ەمەس).

4. جۋان-جىڭىشكە بۋىن ارالاسىپ كەلىپ، بۋىن ۇندەستىگى ساقتالماعان كەيبىر تۋىندى سوزدەر، بىرىككەن سوزدەر مەن بىرىككەن جەر-سۋ، كىسى اتتارىن جازۋدا جانە وقۋدا، بىرىگۋدىڭ الدىندا قالاي جازىلىپ، قالاي وقىلاتىن بولسا، بىرىككەننەن كەيىن دە سول قالپىندا جازىلىپ، سول قالپىندا وقىلادى. جىڭىشكە بۋىندى بولەك جۋان بۋىندى بولەكتىڭ وقىلۋىنا اسەر جاسامايدى. مىسالى:

جازىلۋى: Asan+a’li= Asana’li 

وقىلۋى: ءاسانالى (ءاسانالi ەمەس)؛

جازىلۋى: A’lim+jan= A’limjan

وقىلۋى: ءالىمجان (ءالىمجان ەمەس)؛

جازىلۋى: oner+paz=onerpaz 

وقىلۋى: ونەرپاز (ونەرپاز ەمەس)؛

جازىلۋى: Ala+kol=Alakol 

وقىلۋى: Aلاكول(الاكول ەمەس).

5. Aرaب-پارسى تىلىنەن كىرگەن، بۋىن ۇندەستىگى ساقتالماعان از ساندى سوزدەردى جازۋدا جوعارعى ەرەجەلەر ساقتالادى. الايدا، تىلىمىزگە سىڭگەن وقىلۋ مانەرىمەن وقىلادى، ءارى قۇرامىندا ق دىبىسى بار بۋىن قاشاندا جۋان وقىلادى. جىڭىشكە بۋىندى بولەك جۋان بۋىندى بولەكتىڭ وقىلۋىنا اسەر جاسامايدى. مىسالى:

جازىلۋى: rakhmet 

وقىلۋى: راحمەت (راحمەت ەمەس)؛

جازىلۋى: qurmet 

وقىلۋى: قۇرمەت (قۇرمەت ەمەس)؛

جازىلۋى: qate 

وقىلۋى: قاتە (قاتە ەمەس).

6. جۋان بۋىندى سوزدەرگە جالعانعان كومەكتەس سەپتىك جالعاۋلارى وزدەرىنىڭ الدىنداعى ءسوزدىڭ جۋان وقىلۋىنا اسەر جاسامايدى. مىسالى:

جازىلۋى: mal+men=malmen 

وقىلۋى: مالمەن (مالمەن ەمەس) ؛ 

جازىلۋى: ot+pen=otpen 

وقىلۋى: وتپەن (وتپەن ەمەس)؛

(ەگەر وتپەن دەپ جازۋ كەرەك بولسا ە دىبىسىنا قاراماستان دايەكشە قويۋعا بولادى. ياعني، o’tpen ).

جازىلۋى: murt+pen= murtpen

وقىلۋى: مۇرتپەن (مۇرتپەن ەمەس)؛

جازىلۋى: hilim+men=hilimmen

وقىلۋى: عىلىممەن (عىلىممەن ەمەس).

 

• جارتىلاي داۋىستى دىبىستار (سانى 2)

w (ۋ)
y (ي/ي)

تۇسىنىكتەمە: بۇلار باسقا داۋىستى دىبىستارمەن ءبىر بۋىندا كەلسە داۋىسسىز، ال، ۇقساس ءبىر بۋىندا باسقا داۋىستى بولماسا داۋىستى دىبىس بولىپ قولدانىلادى. مىسالى:

Oy-وي

Toy-توي

Taw-تاۋ

Baw-باۋ

بۇل سوزدەردە ۋ جانە ي دىبىستارى داۋىسسىز ؛

Qyin-قيىن

Tyim-تىيىم

sw-سۋ

Qw-قۋ

بۇل سوزدەردە ۋ جانە ي دىبىستارى داۋىستى.

 

• داۋىسسىز دىبىستار (سانى17)

ءۇندى	ۇياڭ	قاتاڭ
m（م）	b（ب）	p (پ)
n（ن）	d（د）	t（ت）
ng（ڭ）	g（گ）	k（ك）
l（ل）	h（ع）	q（ق）
r（ر）	z（ز）	s（س）
	j（ج）	c（ش）

تۇسىنىكتەمە: بۇندا قازاق تىلىندە ءجيى كەزىگەتىن ش، ع، ج دىبىستارىنا ءبىر ارىپتەن بەرىلسە، ڭ دىبىسى xالىقارادا كەڭىنەن قولدانىلاتىن <> قوس تاڭباسىمەن بەرىلدى.

قازاق تىلىندە بار دىبىستاردى بارىنشا قوسارلاماۋ ءۇشىن ش دىبىسىنا قوسارلانعان <> ديگرافىن قولدانبادىق. ەسەسىنە، 1924 جىلى تورەقۇلوۆ ۇسىنعان لاتىن الىپپەسى نۇسقاسى بويىنشا، ش دىبىسى <> تاڭباسىمەن بەرىلدى.  (وعان قوسا حالىقارالىق دىبىستالۋدا "س "دىبىسىنىڭ "ش" بولىپ وقىلاتىن كەزدەرى بار. مىسالى: Social[سوۋشل]. )

 

• كىرمە دىبىستار (سانى5)

اراب-پارسى، سونداي-اق، ورىس تىلىنەن ەنىپ، ابدەن ورنىققان ءىشىنارا دىبىستارعا مۇمكىندىك بەرىلدى. قاجەتسىز دەپ تاپقان جاعدايدا، بۇل تاڭبالاردى الفاۆيتتەن الىپ تاستاۋعا دا بولادى.

kh（ح）	f（ف）
ts（س）	ch（چ）
	v（ۆ）

سونىمەن، بۇل Aلفاۆيت 9 داۋىستى، 2 جارتىلاي داۋىستى، 17 داۋىسسز، 5 كىرمە، جيىنى 33 دىبىستى بەينەلەيتىن 26 تاڭبا مەن 1 بەلگىدەن تۇرادى.

لاتىن- قازاق الىپپەسىنە مىسال:

Jasimda hilim bar dep eskermedim،

Paydasin kore tura teksermedim،

Erjetken song tuspedi wisima،

Qolimdi mezgilinen kec sermedim.

Abay Qunanbayuli

Bir Allaha syinip،

Kel، balalar، oqiliq،

Oqihandi kongilge،

Iqilaspen toqiliq.

Ibiray Altinsaryn

بايتۇرسىنوۆشا لاتىن ءالپبيىنىڭ

ارتىقشىلىقتارى:

• قازاقتىڭ ءتىل زاڭدىلىقتارىن ساقتايتىن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ەمىلە ەرەجەسى ارقىلى قاپتاعان قالىڭ اپوستروفتار جوعالادى. ىقشام جازىلادى.


• قازاق دىبىستارى تەك ءبىر ارىپپەن تاڭبالانادى.

پەرنەتاقتاداعى حالىقارالىق لاتىن ارىپتەرى ماكسيمالدى دەڭگەيدە قولدانىلادى.

ءارى ىقشام، ءارى تەز، ەڭ باستىسى، ءارى ۇلتتىق، ءارى حالىقارالىق لاتىن تاڭبالارىمەن تاڭبالانعان امبەباپ نۇسقا. باستارى ءبىر قازانعا سىيماعان ۇلتتىق جانە پەرنەتاقتالىق جوبانى ءبىر بويىنا جيناعان امبەباپ جوبا دەۋگە بولادى. 

 جوبا اۆتورلارى: تالعار دالەلعازى، بولاتبەك كەرىم.

احمەت بايتۇرسىنوۆ لاتىن ءقارپى لاتىنعا كوشۋ ءتىل ءبىلىم ينستيتۋتى توتەشە جازۋ بايتۇرسىنوۆ ءالىپبيى