وسى سوراقى توڭكەرىسكە ارەكەت باستالعانىنا 20 مينۋت وتىسىمەن، ءالى كىم ۇيىمداستىرعانى ناقتىلانىپ جاتپاستان، ر. ت. ەردوعان مىرزا دەرەۋ كىنانى ماعان ارتتى. ءالى وقيعانىڭ ەگجەي-تەگجەيى انىقتالماستان، كىمنىڭ نەگە ىستەگەنى بىلىنبەستەن، كىنالىنى وسىنشاما تەز تابۋ ويلانتارلىق. سوڭعى ەلۋ جىل بويى كوپتەگەن اسكەري توڭكەرىستەردەن كورەسىنى كورگەن ادامنىڭ ءبىرى رەتىندە بۇنداي قىلمىسقا مەنى ىلىكتىرۋى كوڭىلىمدى جابىرقاتۋدا. بۇنداي ايىپتاۋلاردى ناقتى تۇردە تەرىسكە شىعارامىن.
17 جىل بولدى ءوز ەركىممەن اقش-تا شاعىن عانا اۋىلدا وڭاشا ءومىر سۇرۋدەمىن. مەنىڭ الەمدەگى ەڭ مىقتى 8-ورىندا تۇرعان اسكەردى 10 000 شاقىرىمدىق جەردەن ءوز ۇكىمەتىنە قارسى توڭكەرىس جاساۋعا كوندىرگەندىگىم تۋرالى ايتىلۋى سەنۋگە قيىن جالا ءارى الەمدىك قاۋىمداستىق تاراپىنان دا ەشكىم ونى قۇپ كورمەۋدە.
ەگەر توڭكەرىسشىل توپقا قاتىسقاندار اراسىندا ءوزىن «قىزمەت» قوزعالىسىن جاقتايمىن دەپ تانىتقان اسكەريلەر بولسا، مەنىڭشە، ولار ءوز وتانداستارىنىڭ ءومىرىن قيعان ىسكە قاتىسىپ، ەلىنىڭ بىرلىگى مەن بۇتىندىگىنە قيانات جاساعانى، مەن ءومىر بويى قورعاپ كەلە جاتقان قۇندىلىقتاردى اياققا تاپتاپ، ءجۇز مىڭداعان كىناسىز ادامنىڭ جاپا شەگۋىنە جول اشقانى.
اسكەردىڭ ءبىر جاعىندا اراداعى كىسىلەردىڭ ارالاسۋىمەن بۇنداي ىستەرىن قىزمەت قۇندىلىقتارىنان جوعارى قويعاندار بولسا، ءوز باسىم وندايلار بار دەپ ويلامايمىن، ولاردىڭ قاتەلىگىن قوزعالىستاعى بارلىق ادامعا جابۋ دۇرىس ەمەس. ولاردىڭ ۇكىمىن اللا بەرسىن.
ءوزىمدى دە قوسا العاندا ەشكىم دە زاڭنان ارتىق ەمەس. بۇل توڭكەرىس جاۋاپتىلارىنىڭ قاي سالادان بولسا دا ءادىل زاڭ تۇرعىسىنان جاۋاپقا تارتىلىپ، ءتيىستى جازاسىن العانىن قالايمىن. تۇركيادا زاڭ جۇيەسى 2014 جىلى قازان ايىنان باستاپ ساياسي قىسىمعا ۇشىراعاندىقتان، ءادىل تۇردە جاۋاپقا تارتۋ مۇمكىندىگى وتە از. وسى سەبەپتى بۇل تۇرعىدا حالىقارالىق كوميسسيا قۇرىلعانىن ءارى سول كوميسسيانىڭ قابىلدايتىن شەشىمىنە شىن ريزاشىلىقپەن باس يەتىنىمدى نەشە رەت ايتتىم.
بۇل قوزعالىس مۇشەلەرى 50 جىلدان بەرى بىردە-بىر زورلىقشىل بۇلىكتەرگە قاتىسپادى، ولار سوڭعى ءۇش جىلدا ر.ت.ەردوعاننىڭ اشىق تۇردە ايتقان «جالماۋىزداردى جويۋ» دەگەن جارلىعىنىڭ قىسىمىنا ۇشىراسا دا، قارسىلىق تانىتىپ كوشەگە شىقپادى، ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن قۇزىرلى ورگاندارعا قارسىلىق تانىتپادى.
ءۇش جىلدان بەرى ۇكىمەت تاراپىنان جۇيەلى تۇردە بۇل قوزعالىستى جەككورىنىشتى ەتىپ كورسەتۋ ناۋقانى ءجۇرىپ جاتىر، ءتىپت ءىاۋىر قىسپاققا ۇشىراتى، سوندا دا «قىزمەت» قوزعالىسى زاڭ بەلگىلەگەن شەڭبەردەن شىقپاي، زاڭدى تۇردە عانا ءوزىن قورعادى، قۇقىلارىن تەك قۇقىقتىق جولمەن عانا ىزدەدى. 3 جىلدان بەرى مەملەكەتتىڭ بارلىق قۇزىرلى مەكەمەلەرى «پاراللەل مەملەكەتتى» (ونى مەن باسقارادى دەپ جالا جابىلۋدا) انىقتاۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەپ جاتىر. مۇنداي جالا تۇركيا رەسپۋبليكاسى تاريحىندا وسى ۋاقىتقا دەيىن بولماعان.
ۇكىمەت 2013 جىلعى جەلتوقسان ايىنداعى جەمقورلىقتى اشكەرەلەۋ ارەكەتتەرىن دە بيۋروكراتيا ىشىندەگى مەنى قولدايتىندار ۇيىمداستىرعان توڭكەرىس دەپ كورسەتتى. سول كۇننەن بەرگى وتكەن ارالىقتا 4000-داي كىسى تۇتقىندالدى، ون مىڭداعان قىزمەتكەر جۇمىسىنان قۋىلدى، جۇزدەگەن مەكەمە، فيرمالار زاڭسىز تاركىلەندى، دەگەنمەن بۇل ايىپتاۋلاردى دالەلدەيتىن بىردە-بىر دالەل تابىلمادى. ۇكىمەتتىڭ بىرنەشە مۇشەسى جەمقورلىقپەن ءوز ورنىنان كەتكەننەن كەيىن، 2014 جىلعى مامىر ايىندا سول كەزەڭنىڭ پرەمەر-مينيسترى (ر.ت.ەردوعان) الاڭعا جينالعان حالىقتىڭ الدىنا شىعىپ، وسى قوزعالىستىڭ مۇشەلەرى جايلى «قاندى قاراقشى»، «قان سورعىش» دەگەن نەبىر اۋىر سوزدەر ايتا باستادى.
ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 15 شىلدەسىندە بولعان توڭكەرىستەن كەيىن بۇل قىسىم ودان سايىن اسقىنىپ كەتتى. تۇرىك ۇكىمەتى مەنى جانە «قىزمەتتى» قولداۋشىلاردى «قاتەرلى ۆيرۋس رەتىندە تازارتۋ كەرەك» دەپ ايىپتاي باستادى. وسى قوزعالىسقا جاقىندىعىمەن تانىلعان مەكەمەلەرگە، ۇيىمدارعا ازدى-كوپتى قولداۋ بىلدىرگەن ءجۇز مىڭداعان جازىقسىز ادامدى ادام ساناتىنان ءوشىرىپ تاستادى.
ولاردىڭ دۇنيە-مۇلكىن تاركىلەپ، بانك ەسەپتەرىن توقتاتىپ، پاسپورتتارىن جارامسىز ەتىپ، شەتەلگە شىعۋىنا دا جول بەرمەۋدە. ءجۇز مىڭداعان وتباسى «جالماۋىزداردى جويۋ» دەگەن سۇمدىقتىڭ سالدارىنان وتە اۋىر جاعدايدى باستان كەشۋدە. 90 000 مىڭعا جۋىق ادام جۇمىسىنان قۋىلدى، 21 000 ءمۇعالىمنىڭ ديپلومىن جارامسىز ەتىپ تاستاعانىن ب ا ق جاريالادى.
ماماندىعىمەن جۇمىس ىستەي الماسا، شەتەلگە شىعۋعا رۇقسات ەتىلمەسە، سوندا بۇل وتباسىلاردى ۇكىمەت اشىقتان-اشىق اشتىققا يتەرمەلەپ وتىرعان جوق پا؟ بۇل ارەكەتتىڭ ەۆروپا تاريحىنداعى گەنوسيدتىڭ الدىنداعى ىستەلگەن ىستەردەن نە ايىرماشىلىعى بار؟!
تۇركيادا بولعان بارلىق اسكەري توڭكەرىستەردى كوردىم.بارشا تۇرىك حالقى سەكىلدى مەن دە سول ۋاقىتتاردا ۇلكەن قيىندىقتارعا ۇشىرادىم. 1971 جىلعى 12 ناۋرىزداعى توڭكەرىستەن كەيىن حۋنتا بيلىگىنىڭ شەشىمىمەن تۇرمەگە قامالدىم. 1980 جىلعى 12 قىركۇيەكتەگى توڭكەرىستەن كەيىن مەنى تۇتقىنداۋ تۋرالى شەشىم شىقتى. 1997 جىلعى 28 اقپانداعى اسكەري توڭكەرىستەن كەيىن مەن جايلى «ءبىر ادامنان تۇراتىن قارۋسىز تەررورلىق ۇيىم» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، سوتتالدىم. سول ءۇشىن مەنى دارعا اسۋدى تالاپ ەتتى.
اسكەري بيلىك كەزەڭدەرىندە مەن جايلى 3 رەت «تەررورلىق ۇيىم جەتەكشىسى» دەگەن جالامەن ءىس قوزعالدى. ولاردىڭ بارىنەن اقتالىپ شىقتىم. كەشەگى كۇنى اسكەري بيلىكتىڭ نىسانىنا ىلىكسەم، بۇگىن اناعۇرلىم زاڭسىز تۇردە ازاماتتىق اۆتوريتارلى رەجيم تاراپىنان ءدال سونداي كىنالاۋلارعا تاپ بولۋدامىن.
مەن بۇرىنىراقتا ءقادىرلى ەلباسىلار تۇرعىت ءوزال، سۇلەيمەن دەميرەل، بۇلەنت ەجيەۆيت سەكىلدى ءتۇرلى ساياسي كوزقاراستاعى جەتەكشىلەرمەن دوستىق قارىم-قاتىناستا بولدىم. ولاردىڭ يگى باستامالارىن شىن كوڭىلمەن قولدادىم. ول كىسىلەر اسىرەسە «قىزمەت» قوزعالىسىنىڭ ءبىلىم مەن قوعامدىق بەيبىتشىلىككە قوسقان ۇلەسى ءۇشىن ەرەكشە قۇرمەتتەدى.
ساياسي يسلامنان ۇنەمى بويىمدى اۋلاق ۇستاسام دا، ەل باسقارعان العاشقى جىلدارىندا جۇرگىزگەن دەموكراتيالىق رەفورمالارى ءۇشىن ەردوعان مەن اكپ («ادىلەت جانە دامۋ» پارتياسى) جەتەكشىلەرىن باعالادىم. الايدا ءومىرىمنىڭ ءار كەزەڭىندە اسكەردىڭ ساياساتقا ارالاسۋىنا، اسكەري توڭكەرىستەرگە قارسى بولدىم. 22 جىل بۇرىن «دەموكراتيا مەن زايىرلىلىقتان باس تارتۋعا بولمايدى» دەگەن پىكىرىم ءۇشىن سول كەزەڭدە بۇنداي قۇندىلىقتارعا قارسى پيعىلداعى قازىرگى بيلىككە جاقىن ساياسي يسلامشىلداردىڭ قاھارىنا ۇشىرادىم. بۇگىن دە سول پىكىرلەرىمدى جاقتايمىن.
40 جىلدان بەرى جازعان ماقالالارىم مەن ايتقان ۋاعىزدارىمنان الىنعان 70-تەن اسا كىتابىمنىڭ ءبارى كوپشىلىككە بەلگىلى. بۇل ەڭبەكتەردە توڭكەرىس تۋرالى وي بەرەتىن ەشبىر ءسوز جوق، كەرىسىنشە،دەموكراتياعا نەگىز بولارلىق ادامي قۇندىلىقتار دارىپتەلگەن.
تۇركيانىڭ جارقىن بولاشاعى دەموكراتيالىق مادەنيەتتىڭ تەرەڭدەي تۇسۋىنە، زايىرلىلىققا سۇيەنگەن مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ نىق ورنىعۋىمەن تىعىز بايلانىستى. اسكەري توڭكەرىس تە، اۆتوكراتيالىق ازاماتتىق باسقارۋ دا شەشىم بولا المايدى.
وكىنىشكە قاراي، ەلدە وپپوزيسيالىق ب ا ق جابىلعاندىقتان نەمەسە قىسىمعا ۇشىراعاندىقتان، تۇرىك ازاماتتارىنىڭ كوپشىلىگى كەڭ كولەمدە جۇرگىزىلگەن ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىنىڭ ىقپالىمەن 15 شىلدەدەگى توڭكەرىستى مەن ۇيىمداستىردى دەگەنگە سەنگەن. شىنتۋايتىندا، وقيعالارعا اناعۇرلىم وبەكتيۆتى قاراي الاتىن الەمدىك قاۋىمداستىق بۇل ءىستىڭ «جالماۋىزداردى ۇستاۋ» جەلەۋىمەن بيلىكتەگىلەردىڭ ءوز كۇشىن نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن جاساعان ارەكەتى ەكەنىن انىق بايقاۋدا.
ارينە، ماڭىزدىسى – كوپشىلىكتىڭ نە ويلاعانى ەمەس، ادىلەتتى تۇردە سوتپەن انىقتالعان شىندىقتار. وسىنداي اۋىر ايىپتاۋعا ۇشىراپ وتىرعان مەن جانە ون مىڭداعان ادام ارينە ادىلەتپەن جۇرگىزىلگەن زاڭ ارقىلى ءوزىمىزدىڭ جازىقسىز ەكەنىمىزدى دالەلدەپ، اقتالعىمىز كەلەدى. كۇدىكتى رەتىندە ءومىر سۇرگىمىز كەلمەيدى. وكىنىشكە وراي، 2014 جىلدان باستاپ زاڭ جۇيەسى تۇگەلدەي ساياساتتىڭ ىقپالىنا ءوتىپ كەتكەندىكتەن، مەن دە، كىنا تاعىلىپ وتىرعان قىزمەت قولداۋشىلارى دا وزدەرىن اقتاۋعا دەگەن قۇقىققا يە ەمەس. وسى سەبەپتى تۇرىك ۇكىمەتىن اشىق تۇردە تولىقتاي ىنتىماقتاستىققا شاقىرامىن. حالىقارالىق تاۋەلسىز كوميسسياسىنىڭ توڭكەرىس ارەكەتىن زەرتتەپ، قاراستىرۋىن تالاپ ەتەمىن. ەگەر مەن تۋرالى ايتىلعانداردىڭ وننان ءبىرىن دالەلدەي السا، تۇركياعا قايتىپ، ەڭ اۋىر جازانى تارتۋعا دايىنمىن.
بۇل قوزعالىستىڭ ەرىكتىلەرى تورتكۇل الەمنىڭ ءتورت بۇرىشىندا جۇزدەگەن ۇكىمەت، قاۋىپسىزدىك ۇيىمى، زەرتتەۋشى نەمەسە تاۋەلسىز ازاماتتىق قوعام ۇيىمدارى تاراپىنان 25 جىلدان بەرى باقىلاۋدا. ەشبىر زاڭسىزدىقتارى بولعان ەمەس. وسى سەبەپتى كوپتەگەن ەلدەر تۇرىك ۇكىمەتىنىڭ قىزمەت قوزعالىسى جايلى ايتقاندارىنا سەنىم تانىتپاۋدا.
قىزمەت قوزعالىسىنىڭ ەڭ ايتۋلى ەرەكشەلىگى، ساياسي بيلىككە قۇمارتپاۋى، ونىڭ ورنىنا حالىقتاردىڭ بولاشاعىنا ءقاۋىپ توندىرەتىن ءارى كەڭ كولەمدى قاجىر-قايرات قاجەت ەتەتىن ماسەلەلەرگە شەشىم ىزدەۋىندە. يسلام جاعراپياسىنا تەررور، قان توگىس جانە ارتتا قالۋشىلىق تەلىنگەن كەزەڭدە ءوزى ءومىر سۇرگە قوعامعا بەلسەندى تۇردە ءبىلىمدى جانە ديالوگقا اشىق ۇرپاق وسىرۋگە نازارىن شوعىرلاندىرۋدا. مۇسىلمان ەلدەردىڭ ەڭ ۇلكەن كەلەڭسىزدىگى نادادىق، الاۋىزدىق جانە كەدەيلىك ەكەنىنە سەنگەندىگىمنەن مەنى قولداۋشىلارعا ۇنەمى «مەشىت نەمەسە قۇران ۇيرەتەتىن كۋرس ەمەس، مەكتەپ اشىڭدار» دەگەن كەڭەس بەردىم. بۇنىڭ ەڭ ۇلكەن ەرەكشەلىگى تەك مۇسىلماندارعا ەمەس، بارلىق دىننەن جانە ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەگى ادامدارعا ءدال سونداي قىزمەتتەردى ۇسىنۋعا دەگەن تالپىنىس.
پاكيستاننىڭ ەڭ قيىن ايماقتارىندا قىز ليسەيلەرىن اشۋ، ازاماتتىق سوعىس بولىپ جاتقان كەزەڭدە ورتالىق افريكا رەسپۋبليكاسىندا ءبىلىم بەرۋىن جالعاستىرعان. نيگەريادا بوكو حارام قىزداردى كەپىلدىككە الىپ جاتقاندا، قىزمەت قوزعالىسى قىزدارعا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر اشقان. ءارى فرانسيادا، ءارى فرانسۋزشا سويلەيتىن ەلدەردە مەنىڭ پىكىرلەرىمدى تىڭدايتىن ادامدارعا ادامدارعا راديكال يسلام تۇسىنىگىن ناسيحاتتايتىن توپتارعا قارسى كۇرەسۋدى، مەملەكەتتىڭ رەسمي باسشىلارىن وسى كۇرەسكە قولداۋ بىلدىرۋگە ىنتالاندىردىم.
وسى ەلدەردە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان مۇسىلمانداردىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامعا ءپوزيتيۆتى ۇلەس قوساتىن، كەلەڭسىزدىكتەرمەن قاتار اتالماي، قايتا ىستەگەن ىستەرىمەن ۇلەس قوسۋ ارقىلى تانىلاتىن ىقتيارى دەربەس ادامدار رەتىندە قالىپتاسقانىن قالادىم. تەررورلىق وپەراسيالار ارقىلى يسلامنىڭ پاك كەلبەتىنە داق تۇسىرگەن ال-كايدا، يشيم سەكىلدى ۇيىمداردى، باسىما ءقاۋىپ ءتونۋى مۇمكىن بولسا دا، قانشاما رەت لاعىنەتتەدىم. تۇرىك ۇكىمەتى وكىنىشكە قاراي 15 شىلدە قاندى تەررور شابۋىلىنا ەش قاتىسى جوق، زورلىق-زومبىلىققا ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىققان بۇل ادامداردى ءارى اشقان مەكتەپتەرىن دە الەمدەگى ءار ەلدىڭ ۇكىمەتىنە شاعىم ەتۋدە. بۇكىل الەمدىك ۇكىمەتتەرگە ۇندەۋىم، بۇنداي نەگىزسىز ايىپتاۋلارعا ءمان بەرمەسە، ورىنسىز تالاپتاردى قابىلداماسا ەكەن.
ايتقانداي، تۇرىك ۇكىمەتىنىڭ قىزمەت قوزعالىسىن ساياسي شەشىم رەتىندە تەررورلىق ۇيىم دەپ جاريالاپ، جاپقان مەكەمەلەرى: مەكتەپتەر، ەمحانالار جانە قايىرىمدىلىق كومەك اسسوساسيالارى. ءمۇعالىم، كاسىپكەر، دارىگەر، عالىمدار مەن جۋرناليستەردى تۇتقىنعا الدى. قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاۋدا. «جالماۋىزداردى اۋلاۋ» وپەراسياسىنا ۇشىراعان وسى ءجۇز مىڭداعان جانداردىڭ توڭكەرىستى قولداۋشىلارمەن دە، قانداي دا ءبىر زورلىق-زومبىلىق ارەكەتتەرىمەن دە ايىپتايتىنداي بىردە-بىر دالەل تابىلمادى.
پاريجدەگى مادەنيەت ورتالىعىنىڭ ورتەلۋى، ىزدەگەن ادامدارىن ورنىنان تاپپاعاندا جانۇياسىن كەپىلدىككە العانى، ناۋقاس جۋرناليستەردىڭ دەنساۋلىق جاعدايىنا قاراماستان باقىلاۋعا الىنۋى، 35 ەمحانانىڭ جانە قايىرىمدىلىق كومەك اسسوساسياسى «KİMSE YOK MU؟ » (كيمسە يوك مۋنى) جابۋ، 1500 عىلىمي قىزمەتكەردى ماجبۇرلەپ جۇمىستان كەتىرۋ ارەكەتتەرىن توڭكەرىسپەن بايلانىستىرا ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس.
بۇدان بايقالاتىنى، بيلىك قىزمەت قوزعالىسىن نىساناعا العانداي كورىنىپ، وزىنە سەرت بەرمەگەن بارشانى مەملەكەتتىك مەكەمەلەردەن تازالاۋعا ارەكەتتەنۋدە. بيلىك ازاماتتىق قوعام ۇيىمدارىنا دا قىر كورسەتۋدە. حالىقارالىق امنيستيا ۇيىمى (Amnesty International) راپورتتارىنا تىركەلگەن قورلىقتى دا قوسقاندا ادام قۇقىقتارىنىڭ اياققا تاپتالۋى ەڭ سوراقى جاعدايدا.
15 شىلدە توڭكەرىسكە ارەكەتتىڭ ءساتسىز اياقتالۋى سايلاۋمەن بيلىككە كەلگەن ۇكىمەتكە جاسالعان انتيدەموكراتيالىق ارالاسۋدىڭ حالىقتىڭ دا قولداۋىمەن كەرى يتەرىپ تاستاۋى تۇرعىسىنان تاريحي ماڭىزعا يە وقيعا. الايدا، توڭكەرىستىڭ الدىن الۋ دەموكراتيالانا ءتۇسۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى ەمەس. ازشىلىقتىڭ بيلىگى، كوپشىلىككە ءتان بيلىك پەن ازشىلىقتى ەزۋ نە سايلانعانداردىڭ اۆتوكراتياسى دا شىنايى دەموكراتيا ەمەس. زاڭنىڭ جوعارى تۇرۋى، كۇشتەردى ءبولىسۋ، ءسوز ەركىندىگىنەن باستاپ نەگىزگى ادام قۇقىقتارى ساقتالماستان، دەموكراتيا تۋرالى ايتۋ قيىن. تۇركيا ءۇشىن دەموكراتيا اتىنا شىنايى جەڭىس وسى نەگىزگى قۇندىلىقتاردى قايتادان جانداندىرۋدا دەپ ايتار ەدىم.
فەتحۋللاھ گۇلەن، ينتەللەكتۋال، فيلوسوف، ءدىن عالىمى
ءتارجىمالاعان – ارىستان ساپارعالي
دەرەككوز: lemonde.fr
