حاميت ەسامان، اقىن
سوقىر سۋرەت
ايگىلى لەوناردو دا ۆينچي بەينەلەۋ ونەرى جايلى كىتابىندا «بەينەلەۋ ونەرىن (ءجيۆوپيستى) جەك كورەتىن ادام – فيلوسوفيا مەن تابيعاتتى دا جەك كورەتىن ادام. سۋرەتشى زاتتاردىڭ ءوز بەينەسىن كورەدى، ال اقىن تەك كولەڭكەسىن كورەدى» دەيدى دە، پوەزيانى «سوقىر سۋرەت» دەپ باعالايدى. ول ونەردىڭ ىشىندە بەينەلەۋ ونەرىن ءبىرىنشى ورىنعا، ءمۇسىن ونەرىن ەكىنشى ورىنعا، مۋزىكانى ءۇشىنشى ورىنعا قويادى دا، پوەزياعا ءتورتىنشى ورىندى ارەڭ قيادى. لەوناردو دا ۆينچي جارىقتىقتىڭ پىكىرى وزىنە، ءبىراق پوەزيانىڭ ءجونى قاي زاماندا دا بولەك بولعان. ولەڭنىڭ ءباسى تۇسكەن جوق. ولەڭ شىركىننىڭ قاي داۋىردە قانداي فورمادا قانداي اقىننىڭ قالامىنان تۋعانى بىزگە بەيمالىم. ءبىر بىلەتىنىمىز، ولەڭ دۇنيەدەگى ەڭ عاجاپ اۋەن، ەڭ كۇردەلى تاعدىر ەكەن. اقىنداردىڭ اتاسى گومەردەن باستاپ بۇگىنگى ەرلان جۇنىستەرگە دەيىنگى ارالىقتا قانشاما تاعدىر، وي مەن سەزىم ورنەكتەرى جاتىر. ءبىر كەزدەگى الىپ شاھارلاردا الىپ اقىندار تۇرعان بولار، الىپ شىعارمالار دۇنيەگە كەلگەن بولار... ءبىراق ولاردىڭ كوبى بىزگە بەلگىسىز كۇيىندە قالدى. ادام جۇرەگىندەگى ارباسقان سەزىمدەر قايشىلىعىنا قۇرىلعان ايگىلى ەۆريپيد تراگەديالارى مەن ءبىر كىسىنىڭ جۇرەگىنە توعىسقان انالىق پارىز بەن ايەلدىك باقىت قۇشتارلىعى اراسىنداعى تايتالاستىڭ تراگەدياسى سانالاتىن اتاقتى «مەدەيا» شىعارماسىنىڭ ناقتى قاي زاماندا تۋعانىن ءبىز بىلمەيمىز عوي. ارينە، بىلمەيتىن دۇنيە كوپ. ال، بارلىعىن ءبىلۋ، دۇنيەنى تۇگەسىپ وقۋ، ونى قورىتىپ، ادەبي يگىلىككە پايدالانىپ ۇلگەرۋ مۇمكىن بە ءوزى؟! قايدام، مۇمكىن ەمەس سەكىلدى...
«شاحريار سيندرومى»
[caption id="attachment_10007" align="alignleft" width="184"]
ءامىرحان بالقىبەك[/caption]
ءامىرحان بالقىبەكتىڭ كوكەيىندە كوپ ارمان كەتتى. كوپ بىلەتىن، ونى وزىنە ولقىسىناتىن، دۇنيەنى تۇگەل بىلگىسى كەلەتىن. اقىن امانحان ءالىم ۇلى «ءبىزدىڭ ءبىر جامان جەرىمىز اقىن بولىپ تۋعانمەن، اقىن بولىپ ولە المايمىز» دەيدى. ءامىرحان اعا اقىن بولىپ كەتتى. كوزى تىرىسىندە كوپ جولىققانىم جوق. ول الماتىدا، ءبىز تارازدا. مۇمكىنشىلىك تە ونشا بولمادى. شالقىعان ساتتەردە تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ تۇرعانىمىز بولماسا. قىزىق ەدى. ءبىزدىڭ بىلە بەرمەيتىن نارسەلەردى كوپ سۇرايدى. دجەك لوندون تۋرالى كوپ ايتادى، بورحەس حاقىندا ءجيى تولعانادى، حەمينگۋەيدى كوپ ەسكە الادى، ءبىراق تابىنبايدى. ءبىز ۇندەمەيمىز، بىلمەيمىز عوي، سوسىن سويلەگەن دە ۇيات سياقتى. شىلىمدى ءجيى شەگەدى، الدەنەگە وكىنەتىن سياقتى. بۇرىنىراقتا ماياكوۆسكييدىڭ قارا مۇقابالى كىتابىنىڭ سىرتىندا اقىننىڭ شىلىم شەگىپ تۇرعان سۋرەتىن كورگەنىم بار. ودان ەسەنيننىڭ. ەۆتۋشەنكو دا شىلىم تارتاتىن كورىنەدى. ودان ءوزىمىزدىڭ ولجاس سۇلەيمەنوۆ. اتاقتى اقىندار دا شىلىم شەگەدى ەكەن. بىزگە قىزىق. ۇقسايتىن سياقتى بىر-بىرىنە. جوق، ءامىرحان اعا ەشكىمگە ۇقسامايدى. ەشكىمگە ۇقساعىسى كەلمەيدى. ءبىلىمى دە ەشكىمگە ۇقساعان جوق. ولەڭى دە. پىكىرىن اشىق ايتتى، كۇلبىلتەلەپ سويلەيتىن جارىمجان قالامگەر بولىپ قالۋدان قورىقتى. ءبىر تاڭقالارلىعى، جادى وتە بەرىك. وقيدى، سونى ۇمىتپايدى. ءبىر كۇنى «ادەبيەتتە «شاحريار سيندرومى» دەگەن تىركەس بار. ولار كىتاپ وقىماي-اق اقىن بولۋعا بولادى دەيدى. ەستىپ الىپ، سودان قورىتىندى جاساي بەرەدى» دەدى. ويلاندىق جاتىپ كەپ. مۇنى تاعى قايدان وقىپ ءجۇر. راس، بىلگىشسىنىپ سويلەپ، اسىرا پىكىر ايتاتىن ادامدار كوپ. ولار ادەبيەتتە فيگۋراعا اينالعىسى كەلەدى، ءبىراق اينالا المايدى. وزدەرىن دانىشپانبىز دەپ ويلايدى.
ءامىرحان بالقىبەكتى زامانداستارى «كنيگومانيامەن» دەرتتەنگەن دەپ تانىدى. قاراپايىم حالىق تۇگىلى، شىعارماشىلىق ادامدارىنىڭ ءوزى كىتاپتى ءجيى وقىمايدى. نارىقتىڭ قىسپاعىندا تۇرعان قوعامدا كىتاپپەن اۋىرىپ نە جىنى بار. امال كەم، «شاحريار سيندرومىنا» ۇرىنادى-داعى. مىسالى، سۆەيگتىڭ بالزاك تۋرالى جازىلعان قالىڭ كىتابىن وقىعانشا، ول تۋرالى جازىلعان شاعىن ماقالانى وقىپ تا قورىتىندى شىعاراتىندار سياقتى. اعا بۋىن اڭگىمە ايتقاندا، تاكەن ءالىمقۇلوۆ پەن اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ ەرۋديسياسىن ءجيى ەسكە الادى. ءامىرحان بالقىبەك تە كىتاپتى قۇنىعا وقىدى، زەردەلەدى، وزىنە كەرەگىن الدى. گومەر، ەۆريپيد، فەوكريت، نازون، ۆەرگيليي سەكىلدى كونە زامانعى اقىنداردىڭ ءومىر تاريحىن، تاعدىرىن جىپكە تىزگەندەي قىلىپ ايتاتىنىن دا ەستىدىك. ەرىكسىز تاڭداناسىڭ. ءيا، جەر بەتىندە وسىنداي اقىندار، بۇدان وزگە دە شايىرلار بولعان. ءبىراق ولار تۋرالى بىرەۋ ايتپاسا، ءبىز قايدان بىلەيىك. ال، ءامىرحان اقىنعا وسىلار تۋرالى بىرەۋلەر ايتتى ما ەكەن. بۇل تۋرالى ءسال كەيىنىرەك، كەيىنىرەك ايتارمىز...
ءبىز «گەنييمىز» دەدىك
ولەڭدەگى ىنىلەرىن ەركەلەتتى، ءارقايسىسىنا «مىقتى اقىنسىڭ» دەدى. «مىقتى ەكەنبىز» دەدىك ءبىز. «گەنيي» دەگەن ءسوزدى ءجيى ايتاتىن. ءسىرا، ۇنايتىن بولۋى كەرەك قوي. ءبىز «گەنييمىز» دەدىك. مىقتى اقىنداردىڭ بارلىعى شاراپ ىشكەن ەكەن دەدىك. ومار ءھايامدى دا ءىشىپتى دەگەندى ەستيتىنبىز. بال شاراپ ىشتىك. ەسسىز بوپ، باڭگى بوپ. سويتسەك، ومار ءھايام شاراپ ىشپەپتى. ال بىزدىكى نە اۋرە؟ ءھايام بولامىن دەپ ىشسەڭ، اقىرى ءھايام بولا الماي قالساڭ ماسقارا عوي. ەل-جۇرتتى قايدام، ولار بالكىم كەشىرەر، ولەڭنەن ۇيات. ولەڭ شىركىننىڭ جىلت ەتپە نارسەنى جىرلايتىن فرازا سەكىلدى دۇنيە ەمەس ەكەنىن ۇعىنۋدىڭ، مويىنداۋدىڭ ءوزى قيىن دا. ەشتەڭەنى بىلدىرگىڭ كەلمەيدى، جۇرتتى اقىن ەكەندىگىڭە سەندىرگىڭ كەلەدى. اقىنمىن عوي دەيسىڭ جۇرەگىڭدى جۇلىپ جىبەرەردەي. ال، اقىن بولىپ ءومىر سۇرە الماساڭ شە، نە ىستەيسىڭ؟! ولەڭ جازاسىڭ، قيالداناسىڭ. كىتاپ شىعارۋ، جازۋشىلار وداعىنا مۇشەلىككە ءوتۋ، سوسىن اتاق الۋ دەگەن سياقتى قيالداردى باسىڭا اكەلۋ، سول ءۇشىن ولەڭ جازۋ، ءتىپتى، تۇسىنىكسىز. ولەڭ بولماسا، مۇنىڭ ءبارى قايدان بولادى. ولەڭ دەپ جۇرگەنىڭ ولەڭ بولماسا شە؟ تۇسىنبەيسىڭ. نە ءۇشىن ولەڭ جازاسىڭ، تاعدىر مەن مىنەز دەگەن نە؟ قيال شە؟ بىلمەيسىڭ.
قيال دەمەكشى... ءامىرحان اعانىڭ ءبىر قيالداعانىن بىلەمىن. بۇلاي دا قيالداۋعا بولادى ەكەن دەپ ويلانىپ قالاسىڭ. اناۋ-مىناۋ ارزان قيال ەمەس. ول كەيدە مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇرگەندەرگە باعزى جۇڭگو مەن جاپونياداعىداي ادەبيەت پەن تاريحتان ەمتيحان تاپسىرتاتىن كوميسسيانىڭ ءتوراعاسى بولعىسى كەلەتىن. مينيستر ەمەس، اكىم ەمەس. ويتكەنى، ول شەنەۋنىكتەرى ادەبيەت پەن تاريحتى جاقسى بىلەتىن ەلدىڭ بولاشاعىنىڭ جارقىن بولاتىنىن ءبىلدى عوي. بىلمەسە، مينيستر نە اكىم بولۋدى عانا قيالداعان بولار ەدى. ورىنتاقتى تەگىن بەرسەڭ دە وتىرمايتىن سابازدار بولادى. ءامىرحان اعا وسىنداي بولاتىن. ودان گورى، سەزار مەن ناپولەوننىڭ، اتاتۇرىك پەن چە گيەۆارانىڭ جازبالارىن وقىپ قالىپتاسقان ادامنىڭ قوعامعا، ۋاقىتقا، ەل تاعدىرىنا دەگەن كوزقاراسى جان-جاقتى ءارى سالماقتى بولاتىنىن ىشكى تۇيسىگىمەن ۇقتى. سونداي پىكىر ءبىلدىردى دە.
وي ساياحاتشىسى
ال، ارمان تۋرالى نە ايتۋعا بولادى. اينالايىن ارمان شىركىن بالا كۇنىڭدە قالاي ارمانداساڭ دا بولا بەرەتىن. ءامىرحان كوكەنىڭ ارمانىن بىلمەيمىن، تىرىسىندە سۇراعانىمىز جوق. ءبىراق ءوزى ءبىر اڭگىمە ۇستىندە بالا كۇنىندە جيۋل ۆەرننىڭ «ون بەس جاسار كاپيتان» دەگەن شىعارماسىن وقىپ، ساياحاتشى بولۋدى ارمانداعانىن ايتقان. ارمانداۋعا بولادى عوي. ءبىراق ءۇشىنشى سىنىپتا-اق مەكتەپتىڭ تاريح وقۋلىقتارىن تۇگەل وقىپ شىققانىن ماقتانىپ ايتقان ەمەس. ايگىلى ەرنەستو چە گيەۆارامەن اۋىرىپ، قازاقستانعا قارۋدىڭ كۇشىمەن تاۋەلسىزدىك الىپ بەرۋگە اتسالىسپاقشى بولعان ارمانى شە؟! ون بەس جاسىنان ورىسشا كىتاپتاردى وقىعان بالانىڭ ارمانىمەن ويناۋعا بولمايدى. اڭگىمە ورىسشا كىتاپ وقۋدا ەمەس، الەم ادەبيەتىن بىلۋگە قۇشتارلىقتا بولىپ تۇر. دانىشپان ابايدىڭ ءوزى ورىسشا ءبىلۋ كەرەكتىگىن ايتتى عوي. ودان دجەك لوندوننىڭ ءومىرى تۋرالى كىتاپتان كەيىن ادەبيەتشى، جازۋشى بولعىسى كەلگەنىن دە ءوزى ايتقان. ءبىراق، سول ءوزى ءجيى ايتاتىن لوندوننىڭ «مارتين يدەن» دەيتىن شىعارماسىنداعى كەيىپكەردىڭ ومىرىندەي بولىپ اياقتالعان ءومىرى وكىندىرەدى. مۇنىسى نەسى تاعى...
«كەۋدەمدە ءبىر اعىن جىلجىدى،
سەن ونى ءتۇسىنشى، ولەڭىم.
ۇقپادىم، جاپىراق سىبدىرى،
نە جايلى ايتقىسى كەلگەنىن...»
ەشكىم دە بىلمەيدى. ءبىراق اقىن، ادەبيەتشى، وقىمىستى ءامىرحان بالقىبەكتى ءتۇسىنۋ ءۇشىن الەم ادەبيەتىن ءبىلۋ قاجەت ەكەن. ايتپەسە، مەيىرحان اقداۋلەت ۇلى ايتپاقشى، «بولۋ مەن بولعانسۋدىڭ» اراسىندا تەنتىرەگەن تاعدىردان نە پايدا، ول كىمگە وپا بەرەدى؟! ارمانمەن اۋىرعان، ولەڭمەن ءومىر سۇرگەن تاعدىردىڭ جۇلدىزى ءاردايىم جوعارى. ءار نارسەنىڭ باستاۋى بولادى. ول العاش مەكتەپتە ءجۇرىپ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە «شىعىس ادەبيەتىن اۋدارۋدا وزبەك باۋىرلاردان ۇلگى الۋ كەرەك» دەگەن ماقالا جازىپتى. ياعني، ونىڭ بۇگىنگى ينتەللەكتۋالدىق دارەجەسى وتە جوعارى ادەبي ماقالالارىنىڭ باستاۋى سول بالاۋسا ماقالا عوي. ءارى مەكتەپ جاسىنداعى بالانىڭ اۋدارما ماسەلەسىنە باس قاتىرىپ، ۇلكەن باسىلىمدا پىكىر ءبىلدىرۋىنىڭ ءوزى ويلاندىرماي قويمايدى.
قازاقتىڭ بورحەسى
[caption id="attachment_10008" align="alignright" width="203"]
حورحە لۋيس بورحەس[/caption]
ءبىز قازاق، تەك دەگەن نارسەنى كوپ ايتامىز. ياعني، تەك ارقىلى بارلىق قاسيەتتەردىڭ ادام بويىنا جۇعاتىنى ايقىندالعان. جۇمابەك اقساقال ءامىرحان ۇلىن بالا كۇنىنەن كىتاپ وقۋعا تاربيەلەپتى. ۇيىندە ورىس ءتىلىن بىلاي قويعاندا، جۇڭگو، حيندي، وزبەك، پارسى، اراب ءتىلىنىڭ سوزدىكتەرىنە دەيىن تۇراتىن بالا كىتاپ وقىماي ءقايتسىن-اۋ. «كىتاپ وقۋىما اكەمنەن كەيىن جازۋشى حورحە لۋيس بورحەس ۇلكەن اسەر ەتتى» دەيتىن ءوزى. سول بورحەس «بالكىم، مىقتى جازۋشى، تالانتتى اقىن ەمەس شىعارمىن، ءبىراق مەن ۇلى وقىرمانمىن» دەگەن. سول سياقتى ءامىرحان بالقىبەك تە مىقتى وقىرمان بولۋعا تىرىستى. مىقتى وقىرمان دەمەكشى، اقىن اعامىزدان الەم ادەبيەتىندەگى ەڭ ۇلى دەگەن ءجۇز ادەبيەتشىنىڭ ءتىزىمىن سۇراماقشى ەدىم. بولماي قالدى. كىمدەردى وقۋعا كەڭەس بەرەر ەدى دەگەن وي ويىمنان شىقپايدى. گەتەنىڭ «جاس ۆەرتەردىڭ جان ازابى»، ستەندالدىڭ «قىزىل مەن قارا»، دجەك لوندوننىڭ «مارتين يدەن»، تولستويدىڭ «اننا كارەنينا»، دوستويەۆسكييدىڭ «قىلمىس پەن جازا»، مۇحتار ءماعاۋيننىڭ «سارى قازاق»، ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ «عايشا ءبيبى» شىعارمالارى بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەر مە ەدى دەپ قويامىن. كىم بىلەدى-اۋ ونى. ايتەۋىر وسى اقىن-جازۋشىلار تۋرالى كوپ ايتاتىن. ەكىنشى سىنىپتان باستاپ ەللادا ەرتەگىلەرىنە دەن قويىپ، «ەرتەگىشى بالا» اتانعان ادامنىڭ ناشار اقىن، ءبىلىمسىز ادەبيەتشى بولۋى مۇمكىن بە ەدى؟! كەمتالانت بولعانشا قىزمەت قۋىپ، مانساپ ىزدەپ، قارىن قامىن كۇيتتەپ كەتپەي مە. ءبىراق سۇيەككە سىڭگەن تەك، تاعدىرىنا بايلانعان تالانت، ومىرىنەن ورىلگەن ولەڭ ءبارىبىر ەشقايدا جىبەرمەيدى ەكەن.
«كورىپكەل اقىندار»
پوەزيادا ۆيزيونەر نەمەسە «كورىپكەل اقىندار» دەگەن تۇسىنىك بار. بۇل تۋرالى دا ءامىرحان اعادان ەستىگەنبىز. باياناۋىلعا بىرگە بارعان ءبىر ساپاردا. قاتارلاس ۆاگوندا بولدىق. شىلىمنىڭ قويۋ ءتۇتىنىن قۇنىعا جۇتىپ «نيكولاي گۋميليەۆ، نيكولاي رۋبسوۆ سەكىلدى اقىندار سونداي بولعان» دەپ قويادى. سول جەردە ەرلان ءجۇنىس تە بار ەدى، قايتا ەرلان ءبىراز پىكىرلەستى.
ءامىرحان اعا ادەبيەت توڭىرەگىندە بولماسا، بىلاي كوپ اشىلىپ اڭگىمە ايتا بەرمەيتىن سياقتاناتىن. بالا، ودان بوزبالا كەزىندە تۇيسىنگەن ويلارى شىعارمالارىنىڭ استارىندا بولۋى دا مۇمكىن ەدى. ولەڭدەرىن وقىپ جۇردىك، ءبىراق ەشتەڭە بايقاعانىمىز جوق سياقتى. الدە، ءمان بەرگەن جوقپىز. ول كىسى قايتقاندا، قارا ولەڭنىڭ كۇنى تۇتىلعاندا، اسپان ەڭكىلدەپ جىلاعاندا، تاۋلار سولىعىن باسا الماعاندا، ءبىز شاردارادا ەدىك. قارالى جيىننان وڭىرلىك ءبىر باسىلىمدى الىپ قايتتىق. ىشىندە ءامىرحان اقىننىڭ ءبىر توپ ولەڭدەرى ءجۇر. سوندا «اۋرۋ ەمەس، قاساپ قولدان ولەم مەن» دەيتىن جانتۇرشىكتىرەرلىك جولدار بار ەكەن. تاعدىرىنا قازىلىقتى ءوزى جاساعانداي، ۇكىمدى ءوزى شىعارىپ كەتكەندەي اسەر قالدىردى. سودان كەيىن تومەندەگى مىنا ولەڭى. نە بولدى ەكەن سونشا دەيسىڭ...
[caption id="attachment_10011" align="alignright" width="390"]
ءامىرحان: "اۋرۋ ەمەس، قاساپ قولدان ولەم مەن..."[/caption]
ەركىن جەل ەم جاز شالقيتىن جايلاۋدا،
كۇي دەگەنىڭ كۇيشى قولىن بايلاۋ ما؟
تاعدىر مەنى ءنان شاھارعا اپ كەلدى،
قۇرەكەڭدى جىبەرتكەندەي ايداۋعا.
باسىڭداعىڭ بولماعاسىن ءنابي مي،
كوڭىلدەگىڭ قايدان بولسىن اريي كۇي...
جۇرەك جالعاس وڭەشىممەن شىڭعىرام،
ءبىراق ول دا بوپ شىقپايدى تابيعي.
تاس سۇرلەۋگە تابانىمدى جارا قىپ،
قۋ مولاما كىرەم سوسىن قابارىپ.
قىل كوپىردىڭ ازابىنان وتەتىن،
مۇندا مەنى دەپ اتايدى قالالىق.
قايىرماسىن تاس دۋالدار توناعان،
تەرەزەمدى سوققىلايدى سامال ءان.
اياعانمەن ەسىگىمدى اشپايمىن،
سونگەن شىراق جانبايدى دەپ جاڭادان.
تار بولمەدە كەڭ تىنىسىم تارىلىپ،
جالعىز عانا وتىرامىن جابىعىپ.
جانىم ەركىن جايلاۋىمدى ساعىنام،
ءبىراق تا قۇر نە ىستەي الام ساعىنىپ.
جاندى تەربەپ ماڭگىلىكتىڭ اعىنى،
ءتان ارىدى، ارمان بىرگە ارىدى!
جانارىمدى قىتىقتايدى نۇرىمەن،
مىڭ جىل بۇرىن سونگەن جۇلدىز جارىعى.
جانىم جۇلدىز جىلدامدىعىن قوسقاندا،
سالەم ايتىپ كەيىن قالعان دوستارعا،
بۇل قالادان كەتەم ءتۇبى كوككە مەن،
كەتەمىن مەن سەگىزىنشى اسپانعا.
دەيمىن ىشتەي، دەيدى ىشىمدە ءبىر داۋىس.
عاجاپ جىر، ءبىراق قورقىنىشتى. مۇنى اقىنداردىڭ بارلىعىنا ءتان دۇنيە دەسەك تە، ءاربىر اقىننىڭ وزىنشە ويلاۋ جۇيەسى، ءوزىنىڭ الەمى بولادى عوي. ولار جالعىزدان، ءبىراق. جاپانداعى جالعىز اعاش سياقتى ەلەس بەرەدى. رۋشىلدىق، جۇزشىلدىك سىڭايدا قۇرىلعان ادەبي توپتاردا بولماعان اقىننىڭ دوسىنىڭ بولۋى دا مۇمكىن ەمەس ەدى. ءوزى سياقتى جالعىزدارمەن دوس بولماسا. ۇلى ماعجاننىڭ، قايران ماعجاننىڭ «اقىندا ادامزاتتان دوس بولمايدى» دەپ كۇڭىرەنگەنىن ەشبىر اقىن ۇمىتۋعا ءتيىستى ەمەس. ايتپەسە، ەشبىر اقىن «كەتەمىن مەن سەگىزىنشى اسپانعا» دەمەيدى. الگى ولەڭى توبىرلىق كوزقاراسقا اشىق قارسىلىق، ءوزىنىڭ تۇيسىگىنەن تۇتەپ شىققان تەگەۋرىندى ويلار. الماتى سياقتى الىپ شاھاردا ءبارىن ىستەۋگە بولادى. تۇندە اقىن، كۇندىز پەندە... ءبىراق ءامىرحان بالقىبەك ءبارىن ىستەگەن جوق. وعان ادەبيەتتەن باسقا ەشتەڭەنىڭ دە قاجەتى جوق ەدى. سولاي بولدى دا. كادۋىلگى پەندە قۇساپ ءومىر سۇرە المادى.
[caption id="attachment_10009" align="alignleft" width="280"]
گارسيا ماركەس[/caption]
«ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق»
كەيدە كىتاپحانادا وتىرىپ، قيلى تاعدىرلى شىعارمالاردى قولىما العانىمدا الاساپىران كۇي كەشەمىن. و نەسى ەكەن دەيمىن ىشتەي. سول كىتاپتاردىڭ ىشىنەن ءامىرحان بالقىبەكتىڭ ءوز تاعدىرىن ءوزى بولجاعان ولەڭدەرى شىعىپ قالاتىن سياقتى. گابريەل گارسيا ماركەستىڭ «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىعىنا» كوزىم تۇسكەندە، ءامىرحان اعانىڭ ىشكى كۇيزەلىسى ويعا ورالا بەرەدى. ول كىسى بۇل شىعارمانى نەگە قازاقتىڭ جازۋشىسىنىڭ جازباعانىنا قايران قالىپ ءوتتى. ادەبيەتتە جاڭالىق اشۋدىڭ قيىن ەكەنىن ءبىلدى. ايتپەسە، بىزدە دە ماركەستىڭ شىعارمالارىمەن دەڭگەيلەس اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ، ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ، مۇحتار ءماعاۋيننىڭ ادەبي تۋىندىلارى بار عوي. بۇل جەردە ءامىرحان قازاق ادەبيەتىن، قازاق قالامگەرلەرىن مىسە تۇتپايدى ەكەن دەپ ويلاپ قالماڭىز. قازاق ادەبيەتىنە ءامىرحان بالقىبەك سياقتى قۇرمەت كورسەتۋ، ءارقايسىسىن وقىپ، تارازىلاۋ، سانادا قورىتۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە قويمايتىن ءىس ەدى. قازاق ەكەنىنە ماقتاناتىن ەكى ادام بولسا، سونىڭ ءبىرىنىڭ ءامىرحان اقىن ەكەنىنە سەنۋگە بولادى.
«قاسقىر قۇداي بولعان كەز»
ول كەيىننەن ۇلكەن-ۇلكەن تاقىرىپتارعا ماقالا جازدى. كوپتەگەن تاريحشىلاردىڭ، ادەبيەتشىلەردىڭ اراسىندا تالاس-تارتىس تۋدىرعان شىڭعىس حان تاقىرىبىن وزىنشە تولعادى. ادەبي پىكىرىن ايتتى. ول ەڭبەكتەر كەيىننەن «قاسقىر قۇداي بولعان كەز» دەيتىن اتپەن باسپادان قالىڭ كىتاپ بولىپ شىقتى. تاقىرىبىنىڭ ءوزى كۇردەلى. مۇندا نەگىزگى توتەم قاسقىر، يسلام ءدىنى كەلگەنگە دەيىنگى احۋال، كوزقاراس تۇرعىسىن بايىپتاۋ، پىكىر ءتۇيۋ. بۇل كىتاپتى وقىعان ادام ونىڭ قانداي تانىمدى ادام بولعانىن بىلەدى. ءبىر نارسە، ءامىرحان بالقىبەكتى ادامزاتتىڭ مادەنيەتىن، وركەنيەتىن زەرتتەۋگە اپارعان ءوزىنىڭ ىشكى دايىندىعى ەدى. ءار اقىننىڭ تاعدىرىنان سىر تولعاپ جىبەرگەندە، ءبىر باسقا مۇنشا دۇنيەنىڭ قالاي سىيىپ جۇرگەنىنە تاڭداناتىنمىن. پۋشكيننىڭ شىنىمەن ولگىسى كەلدى مە، الدە بىرەۋلەر ارانداتتى ما؟ ادەبي دالەلدەرگە نەگىزدەپ، وسى ءبىر ماسەلەلەرگە دەيىن پىكىرىن ءبىلدىرىپ وتىرعانىن كورگەنبىز. راس، دانىشپان اباي «ويلى ادامعا قىزىق جوق بۇل جالعاندا» دەگەن عوي. ءامىرحان بالقىبەك تە قىزىلدى-جاسىلدى قىزىقتى قىزىقسىنباي ءوتتى. ول «دۋەل قارساڭىنداعى ديالوگتارىن» تەگىن جازعان جوق. ۇلتىنىڭ ار-نامىسى ءۇشىن دۋەلگە شىعۋعا دا دايىن ەدى.
[caption id="attachment_10010" align="alignleft" width="288"]
"قاسقىر قۇداي بولعان كەز"[/caption]
ءبىز اعالار تۋرالى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەرگە قىزىقتىق. مۇنداي نارسەلەر كەرەك ەكەن. ءبىر عانا مارالتاي اقىننىڭ «جىندى» مىنەزى تۋرالى سوزدەر ءجيى ايتىلاتىن. ءامىرحان اعا دا سول بۋىن تۋرالى قىزىقتى اڭىزداردى ءجيى ايتاتىن. ەلىتىپ تىڭداعان دا ءبىر عانيبەت...
ىلگەرىدە اۋليەاتاعا مارالتاي رايىمبەك ۇلى جانە ءامىرحان بالقىبەك دەگەن مىقتى اقىندار كەلدى. جيىرماعا جاڭا تولعان كەزىم. سودان سونداعى اقىن جىگىتتەرمەن ىلەسىپ اقىن اعالارىمىزدىڭ سوڭىنان سارىسۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى جاڭاتاس قالاسىنا باردىق. سونداعى ءبىر كوشەگە ومىردەن ەرتە وزعان دارىندى اقىن ارتىعالي ىبىرايەۆتىڭ ەسىمى بەرىلدى. اقىن بولسام دەگەن اسقاق ارماننىڭ جەتەگىندە جۇرگەن شاعىم ەدى. مارالتاي اعامىز «توعىز جارىم» دەپ ات قويعان بولاتىن ماعان. ساكەن سەيفۋلليننىڭ «باندىنى قۋعان حاميت» شىعارماسىنداعى قۇدىرە حاميتتان ساعات سۇرايتىن جەرىندە حاميت «توعىز جارىم» دەپ جاۋاپ بەرەدى عوي. سودان ءامىرحان اعا «بولشيەۆيك» دەپ اتادى مەنى. بۇل دا تۇسىنىكتى. سوندا ارقالى اقىننىڭ قولىنا سىرتى جاسىل ءتۇستى داپتەرگە جازىلعان ولەڭدەرىمدى بەرگەن ەدىم. وقىپ شىققان ءامىرحان اعانىڭ «جاقسى ەكەن» دەگەن ءسوزى ەڭ ۇلكەن باعا بولىپ ەدى سوندا...
