باتىرجان مانسۇروۆ،
قمدب-نىڭ اتىراۋ وبلىسى بويىنشا
وكىلى جانە «يمانعالي» ورتالىق
مەشىتىنىڭ باس يمامى
ماسەلەن، جان-جانۋارلاردىڭ حالقىمىزدىڭ سالت-داستۇرىندەگى ورنى مەن ماڭىزى جايىندا اتاقتى عالىم ب. قالييەۆ بىلاي دەيدى: «قازاقتىڭ ادەت-عۇرپى مەن سالت-داستۇرلەرى سان الۋان جانە ولار حالىق ءومىرىنىڭ، تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ بارلىق سالتتارىنا قاتىستى. قازاق حالقى اسىرەسە، ءتورت تۇلىك مالعا بايلانىستى ادەت-عۇرىپتار مەن سالت-داستۇرلەرگە وتە باي. ونىڭ ءبارى حالىق تىلىندە، ميفولوگياسى مەن فولكلورىندا، اڭىز اڭگىمەلەرى مەن تۇرمىس-سالت جىرلارىندا، ەرتەگىلەرىندە ساقتالعان».
بابالارىمىز، كەي ۋاقىتتارى ادام جاسىنىڭ ۇزاقتىعىن دا مالمەن بايلانىستىرىپ وتىرعاندىعىن بەلگىلى عالىمدار ا.توقتاباي، ج.سەيتقۇلوۆالار: «قوزى جاسى – قوزى باعا الاتىن جاس بالانى (ەڭبەككە باۋلۋدىڭ العاشقى باسپالداعى)، قوي جاسى – 15 پەن 20 جاستىڭ اراسى («قوي باقتىرۋعا بولادى دەگەن ۇعىمنان شىققان»)، جىلقى جاسى – 25-45 جاستىڭ اراسى ت.ب. بولىپ كەلەدى»، – دەگەن پىكىر بىلدىرەدى.
وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، قوي شارۋاشىلىعى – حالقىمىزدىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى كەلە جاتقان تاريحي ءھام ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ ءبىرى. وتكەن داۋىردە دە، ءقازىر دە بولسا، قازاقتىڭ تۇرمىسى، تىرشىلىگى كۇنكورىس كوزى وسى قوي شارۋاشىلىعىمەن تىكەلەي بايلانىسىپ جاتىر دەۋگە نەگىز بار. بابالارىمىز: «مال وسىرسەڭ – قوي ءوسىر، ءونىمى ونىڭ كول – كوسىر» دەگەن سوزىندە بىلە بىلسەك وتە تەرەڭ ماعىنا بار. سونىمەن قاتار، اقەدىل تىلەكتىڭ ءبىرى رەتىندە ءجيى ايتىلاتىن: «ءبىرىنشى بايلىق – دەنساۋلىق، ەكىنشى بايلىق – اقجاۋلىق، ءۇشىنشى بايلىق – ون ساۋلىق» دەگەن ۇعىم دا وسى قويعا قاتىستى ايتىلعان. ال ون ساۋلىقتىڭ باسىن قۇرايتىن كاسىپتىڭ يەسى ەڭبەكتەگەن بالاعا دەيىن بىلەدى. ول – قويشى نەمەسە شوپان.
ءبىز مۇنى نەگە ايتتىق؟ وسى رەتتە حالقىمىزدىڭ كۇندەلىكتى ءبىر كەزدەگى تۇرمىس-تىرشىلىگىندە ايرىقشا ءرول ويناعان، سونىڭ ناتيجەسىندە اۋىزەكى ادەبيەتىنەن، ماقال-ماتەلدەرىنەن ورىن العان قوي جانۋارىنىڭ سيمۆوليكاسىن مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامباردىڭ حاديستەرىندە كەلگەن سيپاتتاماسىنا توقتالىپ كورگەندى ءجون كوردىك.
قوي. قازاق حالقى قانداي جاعدايدا بولماسىن، مەيلى، ول توي-تومالاق بولسىن، مەيلى، قۇدايى اس بولسىن، مەيلى، شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن شاقالاق بولسىن، توق ەتەرىن، بارلىق ۋاقىتتا قوي سويۋدى، ونى قۇرباندىققا شالۋدى وزىندىك داستۇرگە اينالدىرعانى بەلگىلى. ءتىپتى، حالىق قويدى ورتاڭعى الەمنىڭ سيمۆولى رەتىندە قاراعان.
بۇل رەتتە بەلگىلى زەرتتەۋشى س.عالىمبەك قىزى:
«قوناق كەلسە، قوي سويىپ، ءدامنىڭ ءتاتتىسىن بالاسىنا بەرمەي قوناعىنا ساقتاعان قوناقجاي حالقىمىزدىڭ بوساعاسىن اتتاعان كىسىگە الدىمەن سوياتىنى – قوي. سوندىقتان دا بولار، اتالارىمىز قوي مەن ەشكىنى ءبىر سوزبەن «جاندىق» دەپ اتاعان. مىسالى، اۋىل سىرتىندا جايىلىپ جۇرگەن «بەس-التى» قوي، ەشكىنى ۇلكەن كىسىلەر ءبولىپ-جارماي، «بەس-التى جاندىق ءجۇر» دەي بەرگەن»، – دەيدى .
ءيا، سولاي. بابالارىمىز قويدىڭ ءار تۇرىنە قاراي ونى باعۋ ءادىسى مەن كوبەيتۋدىڭ جولىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ءجىتى مەڭگەرگەن.
مىسالعا، سويىلعان قويدىڭ ءار مۇشەسىن كەلگەن مەيمانعا قاراي قويار جولى بار. ايتالىق، قويدىڭ باسىن – كونەكوز قارياعا بەرسە، قۇلاعىن – جاس بالالارعا، ال ءتىلى مەن تاڭدايى – بويجەتكەن قىز بەن بوزبالاعا، ءتوسىن – كۇيەۋبالاعا تارتقان.
بۇعان قوسا، قوي مالىنىڭ دا جىلقى سياقتى جاسى مەن تۇرىنە قاتىستى بەلگىلى ءبىر اتاۋلارى بار. ماسەلەنكي، «قوشقار بولار قوزىنىڭ ماڭدايى ءدوڭ كەلەر، ادام بولار جىگىتتىڭ توڭىرەگى كەڭ كەلەر»؛ «ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيماس» جانە ت.ب.
تاعى ءبىر قىزىق دەرەك قوشقاردىڭ تانىمى جايىندا ايگىلى ءا.مارعۇلان بىلاي دەگەن: «قوشقار ەڭ نەگىزگى توتەم رەتىندە كۇش پەن بيلىكتى بىلدىرگەن. ەجەلگى تايپا باسشىلارى قوشقاردىڭ ەكى مۇيىزىمەن اشەكەيلەنگەن باس كيىم كيگەن».
بۇل رەتتە قوي مالىنا قاتىستى بىرنەشە ماقال-ماتەلدەردى مىسالعا كەلتىرە كەتسەك ارتىق بولماس:
«قوي التى كۇن اشتىققا شىدايدى»؛ «اقساق قوي جاتىپ سەمىرەدى»؛ «تويعان قوزى موماقان»؛ «قوي سەمىز بولسا، ىشىندەگىسى ەگىز بولادى»؛ «قوي ءورىسى – قورادان»؛ «قوي ۇرىككەن جاعىنا بەتتەمەيدى»؛ «قوي ەگىز تاپسا، ءشوپتىڭ باسى ايىر شىعادى»؛ «قوي اقساعىمەن مىڭ بولار»؛ «قويىڭ بولماسا، بايلىقتا ويىڭ بولماسىن»؛ «مال وسىرسەڭ، قوي ءوسىر، ءونىمى ونىڭ كول-كوسىر»؛ «قوس اتتىلىمەن قول كوبەيەدى، قوزىسىمەن قوي كوبەيەدى»؛ «قوراڭ وڭدى بولسا، قويىڭ وڭدى بولادى»؛ «جاقسى قوشقار جارتى وتار قويعا تەڭ» جانە ت.ب.
بايقار بولساڭىز، وسىنداي ماقالدارعا قاراي وتىرىپ، قوي ەكەش قويدىڭ توقشىلىقتىڭ، تىنىشتىقتىڭ جانە مولشىلىقتىڭ سيمۆولى رەتىندە جۇرەتىنىن سەنىممەن ايتۋعا بولادى.
قوي – ءجانناتتىڭ جوعارعى جانۋارى
ەندىگە جەردە قۇرانعان كەزەك بەرسەك. قوي جانۋارى قاسيەتتى قۇراندا ءتورت جەردە كەزدەسەدى ەكەن. ال پايعامباردىڭ (س.ع.س.) حاديستەرىندە ءبىر ەمەس، بىرنەشە جەردە كەزدەسەدى.
البەتتە، قوي مالى حاديستەردە وزگە جانۋارلار سەكىلدى جاقسى، جۋاس، پايدالى ءارى ادال مال تۇرىندە ايتىلعان.
يبن ومار جەتكىزگەن دەرەكتە پايعامبار (س.ع.س.) قوي جايىندا بىلاي دەيدى:
«قوي – ءجانناتتىڭ جوعارعى جانۋارى» . تاعى ءبىر حاديستە: «ءمۇميننىڭ مىسالى ينە جۇتىپ قويعان قوي سەكىلدى»، – دەيدى .
مىنە، وسى سياقتى حاديستەردى وقي وتىرىپ، قوي جانۋارىنىڭ جۋاستىق پەن مومىندىق سيمۆوليكاسى ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. سونىمەن قاتار بۇدان باسقا حاديستەردە قوي جانۋارى قاراپايىمدىلىق جانە تازالىقتىڭ سيمۆولى رەتىندە باياندالعان.
ماسەلەن، مىنا حاديستە بىلاي دەلىنگەن: «اللا ەلشىسىنەن تۇيە ەتىن جەگەننەن كەيىن دارەت الۋ جايىندا سۇرالعان ەدى: «تۇيە ەتىنەن كەيىن دارەت الىڭدار»، – دەدى. ال قوي ەتىنەن كەيىن شە دەپ سۇرالعان ەدى: «قوي ەتىنەن كەيىن دارەت الۋدىڭ قاجەتى جوق»، – دەپ جاۋاپ بەردى.
سوسىن تۇيەلەردىڭ جينالىپ تۇرعان جەرىندە ناماز وقۋ جايىندا سۇراپ ەدى، پايعامبار: «تۇيەلەردىڭ توپتالىپ جينالىپ تۇرعان جەرىندە ناماز وقىماڭدار. ويتكەنى، ونداي جەرلەر (ورىندار) شايتانداردىڭ دا جينالىپ، كەزدەسەتىن جەرلەرى»، – دەپ ايتتى. سول سەكىلدى قويلاردىڭ جينالىپ تۇراتىن جەرلەرىندە ناماز وقۋدى سۇراعان كەزدە: «ونداي جەرلەردە ناماز وقىڭدار، ويتكەنى، قوي – بەرەكە» دەپ جاۋاپ بەردى» .
ءجانناتتان قوي مالىن ءناسىپ ەتتى.
بۇدان ارتىق قانداي دالەل كەرەك. حاديستەردىڭ ءوزى ايتىپ تۇر. قوي مالىنىڭ بەرەكە مەن مولشىلىق اكەلەتىن تۇلىك ەكەنىن...
بىلەتىن بولساڭىز، قۇدايدىڭ بۇيرىعىنا باس يگەن قوس پايعامبار يبراھيم مەن بالاسى يسمايىلدىڭ تاريحىنان دا قوي مالىن كەزىكتىرۋگە بولادى. باۋىر ەتى بالاسىن قۇرباندىققا شالۋ بۇيرىعىن الىپ، سىناعىنان سۇرىنبەگەن يبراھيم پايعامبارعا اللا تاعالا بىلاي دەدى: «ءاي، يبراھيم! سەن كورگەن تۇسىڭە ادالدىق تانىتتىڭ. مىندەتىڭدى ورىندادىڭ. يسمايىلدىڭ ورنىنا قۇرباندىق رەتىندە شالارسىڭ دەپ قوشقار ءتۇسىردىم. ءبىز جاقسى قۇلداردى وسىلايشا ماراپاتتايمىز». اللا تاعالانىڭ سىناعانى بولماسا، يسمايىلدىڭ قۇرباندىققا شالىنۋىنىڭ ورنىنا ءجانناتتان قوي مالىن ءناسىپ ەتتى.
بۇدان نەنى اڭعارۋعا بولادى؟ بۇدان ءداستۇرى مەن ءدىنىن ساباقتاستىرا بىلگەن، ءداستۇرى ارقىلى ءدىنىن دارىپتەي بىلگەن قازاق حالقىنىڭ كورەگەندىگىن اڭعارۋعا بولادى. بابالارىمىزدىڭ قوي مالىن ەرەكشە قاستەرلەۋىنىڭ استارىندا وسىندا ۇستىندار جاتتى. داناگوي بابالارىمىز ءداستۇر اياسىندا جىل اتاۋىنا قويدىڭ ەسىمىن بەردى.
تاريحقا ۇڭىلسەك، قوي جىلى جالپى ادامزات بالاسى ءۇشىن وتە جايلى جىل بولعان. شىنىمەن دە، جىلنامانى كەرى اينالدىرىپ قاراساق، وتكەندە داۋىرلەردەگى قوي جىلدارىندا بىردە-بىر سۇم سوعىس، نە ءبىر قىرقي-قاباق قاقتىعىس بولماعان ەكەن. الداعى كۇننەن تەك جاقسىلىقتى، جاقسى باستامالاردى ءۇمىت ەتكەن بابالارىمىز قوي جىلىنان جايلىلىقتى، قۋانىش پەن قۇت-بەرەكەنىڭ كوپ بولۋىن قالاپ، قوي جىلىن جاۋىن-شاشىنى مول جىلداردىڭ قاتارىنا جاتقىزدى.
ال قازاق قانداي؟ ءيا، ءبىزدى قويدان جۋاس دەپ سيپاتتايدى. مۇنىڭ سىرى نەدە؟ مۇنىڭ ءمانى نەدە؟ ءبىزدىڭ مۇنىڭ ءتۇپ ماعىنا قازاقتىڭ ءيسى مۇسىلمانعا ءتان مومىن ءارى ىنتىماقشىل، بەرەكە-بىرلىكتى سۇيگىشتىگىن ايعاقتاپ كورسەتسە كەرەك.
