(باستى بەتتەگى سۋرەت "ازاتتىق" سايتىنان الىندى)
«رۋحانيات» پارتياسىنىڭ بۇرىنعى ءتوراعاسى، ساياساتكەر، ءقازىر شەتەلدە تۇراتىن سەرىكجان مامبەتالين «قالا مەن دالاعا» سۇحبات بەردى. اقوردا جانە كرەمل، نەمسوۆ جانە الييەۆ، ورتاق ۆاليۋتا، ۋكراين داعدىرىسى تۋرالى ويلارىن ايتتى.
– رەسەي ارنالارى (اقپاراتتىق تۇرعىدان) قانشالىقتى ءقاۋىپتى؟ كرەمل ءبىزدى دە دۋالاپ الدى دەپ ايتۋعا بولا ما؟
[caption id="attachment_10002" align="alignleft" width="275"]
سەرىكجان مامبەتالين[/caption]
– قازىرگى رەسەيدىڭ ءباسپاسوزى، سايتى، تەلەارناسى بولسىن، ناسيحات قۇرالىنا اينالعان. جوق... دۇرىسىراعى پسيحوتروپتىق قارۋعا اينالدى. ەڭ الدىمەن، ورىس قوعامىنىڭ باسىن اينالدىرىپ وتىر. ورىسشا مۇنى «زومبيروۆانيە» دەيدى. قىرىمداعى تاتارلارعا تاۋەلسىز اقپار تاراتاتىن ەڭ سوڭعى ارنانى جاقىندا عانا جاپتى.
كسرو كەڭىستىگىندە ءوسىپ، تاربيەلەنگەن ادامدار مەملەكەتتىك ارنالاردان تارايتىن اقپاراتقا يمانداي سەنەدى.ولار ءۇشىن بۇل اقيقات. ونى ساراپتاپ، سالماقتاۋعا بولمايدى.
رەسەيلىك ارنالاردىڭ قازاقستاندىق قوعامعا دا ىقپالى زور. ءبىز رەسەيلىك اقپاراتتىق كەڭىستىكتە مالتىپ ءجۇرمىز.
– الييەۆتىڭ قازاسىنا قاراعاندا نەمسوۆتىڭ ءولىمى ەل اراسىندا كوبىرەك تالقىلانعان سياقتى، قالاي ويلايسىز؟
– ساياساتكەر رەتىندە ماعان ەكەۋىنىڭ دە ءولىمى توسىن بولدى. نەمسوۆپەن دە، الييەۆپەن دە جۇزبە-جۇز كەزدەسكەم. ەكەۋىن دە ەشكىمگە كۇتپەگەن جەردە ءولتىردى. ءبىرى ماسكەۋدىڭ جان-جاقتان كۇزەتىلەتىن جەرىندە اجال قۇشتى. ەندى ءبىرى ۆەنانىڭ ورتالىعىنداعى، اۆسترياداعى ەڭ ءقاۋىپسىز دەگەن يزولياتوردا كوز جۇمدى.
ءيا، نەمسوۆ ءولدى. ورىس وپپوزيسياسى بولاشاقتا پاتشا تاعىنا تالاسۋى مۇمكىن الۋەتتى، تاجىريبەلى ساياساتكەردەن ايىرىلىپ قالدى. الگى ءبىر: «نەمسوۆ پۋتينگە باسەكەلەس ەمەس» دەگەن پىكىرلەردى تىڭداماڭىز. بىلجىراي بەرەدى. بىلسەڭىز، پۋتين پەتەربور مەرى سوبچاكتىڭ سومكەسىن سۇيرەتىپ جۇرگەن كەزدە، نەمسوۆ ەلسين ۇكىمەتىندە ۆيسە-پرەمەردىڭ قىزمەتىن اتقارعان.
ال الييەۆ كەتكەننەن كەيىن پوستنازاربايەۆ كەزەڭىندە تۋىنداۋى مۇمكىن ساياسي تولقۋلاردىڭ تاۋەكەلى ازايدى. بيلىك ءۇشىن. راحات پرەزيدەنتتىڭ اينالاسىنداعى ادامداردىڭ ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتىنىڭ تومەندىگى مەن ادامگەرشىلىك بولمىسىنىڭ ازدىعىن اشكەرەلەپ كورسەتكەن بولاتىن.
[caption id="attachment_10000" align="alignright" width="499"]
پۋتين كاريكاتۋراسى[/caption]
– «پۋتين ءولدى» دەگەن حابارعا نەگە سونشا قاتتى قۋاندىق؟ بۇل ءبىزدىڭ ودان قورقاتىنىمىزدىڭ بەلگىسى مە؟ الدە، ءبىز ونى جەك كورەمىز بە؟ بالكىم، بۇل ەكەۋى ءبىر ۇعىم شىعار؟
– ۆلاديمير ۆلاديميروۆيچ قازىرگى رەسەي ءۇشىن جاي عانا پرەزيدەنت ەمەس. مەن ەمەس، ءوزى سولاي ويلايدى.
ول ۋكرايناداعى داعدىرىسقا تىكەلەي جاۋاپتى. قىرىمدى تارتىپ العان دا وسى – پۋتين. وتكەندە قىرىم تۋرالى ءفيلمدى كوردىم. تۇبەكتى باسىپ العانىن ءوز اۋزىمەن مويىندادى. بەتى بۇلك ەتكەن جوق.
ول وزگەرىپ كەتتى. ءقازىر ترانسفورماسيا دەگەن ءسوز ترەندتە عوي. سولاي ايتايىق. ول ۇزاق وزگەردى. رەسەي بىردەن ەمەس، بىرتىندەپ باتتى باتپاققا. سوڭعى 15 جىلدا اجەپتاۋىر دامىعان ەلدىڭ ەكونوميكاسى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە بۇتىندەي ءبۇلىندى. پۋتين ءبىر جىل بۇرىن كەۋدە ۇرىپ تۇردى. ءقازىر دە كەۋدەمسوق. ءبىراق بۇگىنگىسى جاساندى. ءىشى ءتۇتىن. ول شىنايى ومىرگە ەندى كىردى...
ولارعا ايتارىم: ەكى ەل 1993 جىلدىڭ تامىزىنا دەيىن رۋبلدىك وداقتا بولدى. بۇدان سوڭ رەسەي ءوز ۆاليۋتاسىن ەنگىزدى. ال الگى ەسكى رۋبلدەر بالالار وينايتىن فانتيككە اينالدى. ورىستىڭ كوپەستەرى وسى فانتيكتەرگە قازاقستاننان توننالاپ تاۋار، شيكىزات ساتىپ الىپ قارىق بولدى. ءبىزدىڭ بيلىككە تەك ءۇش اي (!) وتكەسىن بارىپ (قاراشانىڭ اياعىندا) ەس كىردى. اسىعىس-ۇسىگىس ءوز ۆاليۋتاسىن ەنگىزدى. اسىققانى سونداي، اقشانىڭ ديزاينىن تىركەپ ۇلگەرە الماي، ونى باسىپ شىعارۋ اعىلشىندارعا بۇيىردى.
ال ءبىز شە؟ ەۋرازيالىق وداقتان اۋلاقتا، كەدەندىك كەڭىستىكتەن بولەك بولساق، ازىرگى رەسەيدىڭ جاعدايىن مۇسىركەي قاراپ وتىرار ما ەدىك. قازىرگى جاعدايدا حالىقارالىق سانكسيالار قازاقستان ەكونوميكاسىنا، تەڭگەنىڭ باعامىنا تىكەلەي اسەر ەتىپ وتىر. سودان دا شىعار، پۋتين تۋرالى قانداي دا ءبىر اقپارات تاراسا، قۇلاعىمىزدى تۇرە قالامىز. ەكونوميكا، سىرتقى ساياساتتاعى شەشىمدەر اقوردا دا ەمەس، ءبىراز ۋاقىتتان بەرى كرەملدە قابىلداناتىنىن بىلەمىز، ويتكەنى.
–پۋتين اياقاستى «ورتاق ۆاليۋتا قۇرايىق» دەدى. بۇل نەمەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن؟ ول نەگە وداقتاستاردى اسىقتىرىپ جاتىر؟
– ورىس ەكونوميكاسى نوكاۋتتىڭ الدىندا تۇر. سانكسيالار، مۇناي باعاسىنىڭ تومەندەۋىنەن رەسەيدىڭ جالپى ىشكى ءونىمى (ءجىو) نيۋ-يورك شتاتىمەن دەڭگەيلەس بولىپ قالدى. سايىپ كەلگەندە، ءبىز الدەقانداي قىلىپ «160 ملن ادامدى بىرىكتىرەدى» دەگەن نارىق ءوزىنىڭ تارتىمدىلىعىن جوعالتتى. حالىق تا اقىماق ەمەس، ەل ويلانا كەلە: «كۇللى الەم كەرى يتەرىپ وتىرعان ەلمەن وداقتاسقاننان وپا تابامىز با؟» دەيدى. كرەمل بەكەرگە اسىعىپ وتىرعان جوق. ءبىزدىڭ بيلىكتە رەسەيشىل توپتاردىڭ كۇشى باسىم. ءبىراق ەرتەڭگى كۇنى بيلىك اۋىسقاننان كەيىنگى جاعداي نە بولادى؟ ورىنتاققا ۇلتشىل نەمەسە باتىسشىل تۇلعا وتىرا قالسا، قايتپەك كەرەك؟
– ماسەلە ءپۋتيننىڭ ۇسىنىسىنا استانا نە دەيدى؟ وعان «جوق» دەي الامىز با؟
– ءاي، بىلمەيمىن. بۇعان دا ساياسي ەرىك-جىگەر كەرەك. بۇل اقوردا دا بار ما؟..
ءازىر الەۋمەتتىك جەلىلەردە، باسپا ءسوز بەتىندە «ورتاق ۆاليۋتا قۇرعاننان ۇتىلمايمىز» دەپ جاتقاندار پايدا بولادى. ولاردى ۇرسىپ-سوككىم جوق. ماسكەۋگە جۇمىس ىستەيتىن ەكونوميست، ساياساتتانۋشىلاردىڭ توبى بۇل يدەيانى ءالى ءبىراز ەزەدى.
ولارعا ايتارىم: ەكى ەل 1993 جىلدىڭ تامىزىنا دەيىن رۋبلدىك وداقتا بولدى. بۇدان سوڭ رەسەي ءوز ۆاليۋتاسىن ەنگىزدى. ال الگى ەسكى رۋبلدەر بالالار وينايتىن فانتيككە اينالدى. ورىستىڭ كوپەستەرى وسى فانتيكتەرگە قازاقستاننان توننالاپ تاۋار، شيكىزات ساتىپ الىپ قارىق بولدى. ءبىزدىڭ بيلىككە تەك ءۇش اي (!) وتكەسىن بارىپ (قاراشانىڭ اياعىندا) ەس كىردى. اسىعىس-ۇسىگىس ءوز ۆاليۋتاسىن ەنگىزدى. اسىققانى سونداي، اقشانىڭ ديزاينىن تىركەپ ۇلگەرە الماي، ونى باسىپ شىعارۋ اعىلشىندارعا بۇيىردى.
1993 جىلعى بوس سورەلەر مەن تاپشىلىق، تارشىلىق ءوز ۆاليۋتاسىن ەنگىزۋگە قورىققان جانە كرەملدىڭ قاباعىنا قاراپ ۇيرەنىپ قالعان ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ مىنەزسىزدىگىنەن ورىن الدى. ەڭ سوراقىسى، ءبىز حالىقارالىق كەلىسىمشارتتى ورىنداماي، ول تۇگىلى، ولاردى بۇزىپ وتىرعان ەلمەن ورتاق ۆاليۋتا قۇرماقپىز.
– ءبىراق، ماسكەۋ مۇنىمەن توقتاي ما؟ ەرتەڭ ورتاق تۋ، ەلباڭبا، ءانۇران سياقتى اڭگىمەلەر ايتىلۋى مۇمكىن بە؟
– ارينە. رەسەي ءبىر كەزگى «قىزىل يمپەريانىڭ» جالعاسى. ەندەشە، الگى دۇنيەلەردىڭ دە ايتىلۋى زاڭدى. كرەمل ءۇشىن. قازاقستاندا «ەۋرازيالىق يدەيانى» ناسيحاتتايتىن ساياساتتانۋشىلار، ەكونوميستەردىڭ ۇلكەن توبى قارقىندى جۇمىس ىستەيدى. سولاردىڭ اۋزىمەن ايتادى. ءبىز بۇعان قارسى كەلە الامىز با؟ كۇمانىم كوپ. وپپوزيسيا «ولگەن»، وتكەن جولعى ءماجىلىس سايلاۋىندا بيلىككە ۇلت جاناشىرلارىن وتكىزبەك بولعان «رۋحانيات» پارتياسىن تىزىمنەن سىزىپ تاستادى. مۇحتار شاحانوۆتىڭ «حالىق رۋحى» پارتياسى، مىنە، 7 جىل بولدى، ءالى تىركەلگەن جوق. قۇجاتى ادىلەت مينيسترلىگىندە جاتىر.
– كييەۆ ماسەلەسىنە كەلگەندە وداقتاستان بىتىمگەرگە اينالا الماۋىمىزدىڭ سەبەبى نەدە؟
– ىلگەرىدە ايتتىم عوي، ءبىزدىڭ بيلىك شەشىم قابىلداي المايتىن جاعدايعا جەتتى. كەسىمدى ءسوزدى كرەمل ايتادى. دەموكراتيالىق دامۋ تۇرعىسىنان باتىستىڭ الدىندا ءبىز نە، بەلارۋس نە، بىردەيمىز. ەسىڭىزدە بولسا، كوندوليزا رايس بەلارۋس بيلىگىن «ەۋروپاداعى ەڭ سوڭعى ديكتاتۋرا» دەگەن. ەندەشە، ولارعا ايدالاداعى استاناعا كەلگەننەن نە پايدا؟
– «ەلىمىزدەگى ورىس ۇلتى ۋكراين داعدارىسى تۋىنداعالى پۋتينگە قاراپ ءومىر سۇرەتىن بولدى» دەگەن پىكىر ايتىلادى. بۇل قانشالىقتى قيسىندى.
– وكىنىشتىسى، ەلىمىزدەگى ورىستار (ءبارى بولماسا دا، باسىم كوپشىلىگى) رەسەيلىك ارنالاردىڭ ارباۋىنا ءتۇسىپ قالدى. شۆەسوۆا-ۆالوۆا، شوۆينيستىك ۇراندار سونىڭ اسەرى. انىعى، ورىس ۇلتى نازاربايەۆتى بۇگىنگى تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلى سانايدى. ءبىراق، قازىرگى ۇلتارالىق تاتۋلىق ەلباسىنىڭ سارا دا سارابدال ساياساتىنىڭ ناتيجەسى عانا ەمەس. جالپى، قازاق تابيعاتىندا تولەرانتتى ۇلت. ارينە، ەگەر كرەمل ارانداتپاسا... قازاقستانعا ۋكراينانىڭ جولىن بەرمەسىن. مۇنداي سەنارييدەن اۋلاق بولامىز دەپ ويلايمىن.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن، دۋمان بىقاي
