گازەتىمىزدىڭ بۇدان بۇرىنعى سانىندا تابيعات جاناشىرى ەلەۋسىزوۆ تۋرالى اششىلاۋ پىكىر ايتىپ ەدىك. سايلاۋعا قاتىسۋدان جالىقپايدى، ۇنەمى سايلاۋ كەزىندە عانا ەل كوزىنە تۇسەدى دەگەنبىز. سويتكەن ەلەۋسىزوۆ بۇل جولعى سايلاۋعا قاتىسۋدان باس تارتتى. نەگە؟ نە بولىپ قالدى؟ شاعىن سۇحباتىن وقىرمانعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
– ورتا جولدان ويىڭىز وزگەرىپ، «سايلاۋى قۇرىسىن» دەگەنىڭىزدى قالاي تۇسىنسەك بولادى؟ ساياساتقا قولدى ءبىر سىلتەگەنىڭىز بە؟
– ءوي سەندەر دە... تۇپكىلىكتى ساياساتكەر بولايىن دەگەن وي جوق مەندە، بولعان دا ەمەس. ونىڭ ۇستىنە بۇل ورىنعا وتپەيتىنىمدى مەن دە بىلەم، ءسىز دە بىلەسىز. وتەتىندەر ءوتسىن، تەك ءىسىن ادال اتقارسا بولدى دا... مەنىڭ ويىم مىنا مەنىڭ داۋسىمدى، تابيعات جاناشىرلارىنىڭ جانايقايىن جوعارىعا جەتكىزۋ عوي.
– بۇل ەندى تۇسىنىكتى. ءبىراق بۇلاي دەپ بۇدان بەرى دە بىرەر مارتە ايتتىڭىز-اۋ. قاتەلەسپەسەك، سوڭعى 10 جىل بويى قايتالاۋمەن كەلەسىز...
– ەرىككەننەن قايتالاپ جۇرگەم جوق. بيلىك ءبىز كوتەرگەن ماسەلەنى قۇلاققا ىلمەگەننەن كەيىن قايتا-قايتا قاقساۋعا تۋرا كەلەدى. وسى پارتيا قۇرسام با دەگەن ويىم بار. ءوز ءسوزىڭدى وتكىزەتىن شارالارعا كوشۋ كەرەك سياقتى ما، قالاي؟ ءوستىپ ساياسي سالماعىڭدى كورسەتپەسەڭ، قازىرگى بيلىك ءۇشىن «تابيعات» اتتى تۇسىنىكتىڭ ءوزى ابستراكتىلى ۇعىمعا اينالىپ كەتكەن. جاناشىرلىق از.
– «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى» دەيسىز عوي؟
– تابيعاتتى قورعاۋ، ونىڭ مۇڭ-مۇحتاجىن ايتۋ بۇل دا ءبىر مادەنيەت. باتىستا الدەقاشان قالىپتاسقان. قۇرمەتپەن قارايدى. ەل ەلەۋسىزوۆتىڭ ويناپ جۇرمەگەنىن ءبىلۋ كەرەك.
– 1990 جىلى «تابيعات» اتتى قوعام قۇردىڭىز. بيىل سوعان 25 جىل ەكەن. از ۋاقىت ەمەس. نە ءبىتىرىپ، نە تىندىردىڭىزدار؟
– از ۋاقىت ەمەس. ول جاعى انىق. ءبىراق... كەز كەلگەن ءىس ۋاقىتپەن ەمەس، ناتيجەمەن ەسەپتەلەدى عوي. ءبىراز ۋاقىتتى بوسقا وتكەردىم بە دەپ ويلايمىن.
– ول نەگە بوسقا وتەدى؟
– كوتەرىلگەن ماسەلەنىڭ اسا قاجەت ەكەنىن بىلە تۇرا ەشكىم قولداۋ كورسەتپەيدى، اسىرەسە، بيلىك جاعى. سوعان تاڭىم بار. تابيعات ءبىر عانا ەلەۋسىزوۆتىڭ جەكەمەنشىگى ەمەس، نەمەسە ساناۋلى ادامدارعا قاجەت نارسە ەمەس قوي. ول بۇكىل ادامزات اتاۋلىنىڭ ءۇيى، ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتا. ونسىز ءبىز كىمبىز؟ تابيعات قۇرىسا، مىقتىمىن دەگەن پاتشاڭىز دا، شىرىگەن بايىڭىز دا، دانىشپانىڭىز دا امان قالمايدى، بوكسەلەرىن باسىپ وتىرعان قىزمەت كرەسلولارى كۇل-تالقان بولادى. سونى تۇسىنبەيدى عوي.
جەر بايلىعىن الامىز دەپ، تويماستىقپەن، اشقاراقتىقپەن جەر-انانى جۇلمالاپ بىتتىك. تابيعات تا ادام سەكىلدى، ونىڭ دا اعزاسىنا زاقىم كەلسە، اۋىرادى. تابيعات اۋىرسا، ءبىز دە ساۋ قالمايمىز، تابيعاتتىڭ دا ءتوزىمى شەكسىز ەمەس. الماتىنىڭ اينالاسى المالى ب ا ق بولاتىن، ءقازىر قانداي كۇيدە؟
– ەكولوگيا مەن قورشاعان ورتانىڭ جاعدايىن قاي دەپۋتات تۇراقتى كوتەرىپ ءجۇر وسى؟
– ەشكىم دە. ءتىپتى، جۇزدەگەن دەپۋتاتتاردىڭ اراسىندا بىردە-بىر ەكولوگ مامان جوق ەكەن. بۇل ءبىزدىڭ قورشاعان ورتاعا قالاي بولسا، سولاي قارايتىنىمىزدىڭ كورىنىسى. اپاتتىڭ الدىن الۋ، تابيعاتىمىزدى قورعاۋ سالاسىندا تۇراقتى جۇمىس جوق، تەك ورىن العان اپاتتى قالپىنا كەلتىرۋ عانا بار بىزدە. ءقازىر بىزدە بۇل جۇمىسپەن جەكە تىڭعىلىقتى اينالىساتىن ارنايى مينيسترلىك تە جوق، باسقا سالاعا باسىبايلى بەرىلىپ، قوساقتالىپ قالدى.
مىسالى، بىزدە تابيعات قورعاۋ پروكۋراتۋراسىنان باستاپ، ءتۇرلى دەڭگەيدەگى اكىمدىك قاسىنداعى ەكولوگيامەن تىكەلەي اينالىساتىن مەملەكەتتىك مەكەمەلەر تولىپ جاتىر.
ال اكىمدىكتەگىلەردىڭ تۋعان تابيعاتقا جانى اشيدى دەگەنگە مەن باسىمدى كەسىپ السا دا سەنبەيمىن. تابيعات قورعاعاندارى سول ما؟ عاسىرلار بويى كوركىمەن كوز ارباعان «كوكجايلاۋ» شاتقالىنىڭ شىرقىن بۇزىپ جاتىر.
– ولاردان پايدا بار ما؟
– جوق قوي، جوق. ولار ايىپپۇل سالىپ، جازالاۋمەن شەكتەلەدى. ال، تۇسىنىك جۇمىستارىن حالىق ارسىندا مۇلدەم جۇرگىزبەيدى. ءبىزدىڭ ب ا ق بۇل تاقىرىپقا وتە سيرەك بارادى. تەلەارنالار شوۋلاردى شۋلاتۋعا شەبەر، ال تابيعاتتى تالقانداپ جاتقانىمىزدى ايتۋعا كەلگەندە سوقىر-مىلقاۋ. شىن مانىندە، ەڭ ىقپالدى تاربيە قۇرالى سولار ەمەس پە؟
ال اكىمدىكتەگىلەردىڭ تۋعان تابيعاتقا جانى اشيدى دەگەنگە مەن باسىمدى كەسىپ السا دا سەنبەيمىن. تابيعات قورعاعاندارى سول ما؟ عاسىرلار بويى كوركىمەن كوز ارباعان «كوكجايلاۋ» شاتقالىنىڭ شىرقىن بۇزىپ جاتىر.
– «نە ءبىتىرىپ، نە تىندىردىڭىزدار؟» دەگەن ساۋالىمىزعا ناقتى جاۋاپ الا الماعان سياقتىمىز. بىر-ەكى مىسال بولسا...
– الماتىدا قوقىس وڭدەۋ زاۋىتىن سالۋعا ءبىز قارسى شىقتىق. بىرىنشىدەن، ول قالانىڭ ورتاسىنا ورنالاسىپ، جان-جاعىنداعى تۇرعىنداردى جاعىمسىز يىسىمەن تۇنشىقتىردى. ەكىنشىدەن، زاۋىت قوقىستى بار بولعانى 10-20 پايىزعا عانا وڭدەۋگە ەسەپتەلگەن. قالعان 80 پايىزىن پوليەتيلەنگە وراپ قالا ماڭىنداعى قوقىسقورىمعا(پوليگونعا) توگەدى. ول جەردە دە ەلدى مەكەندەر جاقىن ورنالاسقان. قوقىس تاعى دا جەر قاباتىن ۋلاپ، ادامداردى اۋرۋعا شالدىقتىرادى. پايداسىز زاۋىت ءۇشىن قانشاما قارجى شىعارىلىپ، اقىرى جابىلىپ تىندى. سول جەلگە ۇشقان قىرۋار قارجى ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىن ادام دا تابىلماي قالدى.
ءبىز ون جىلداي وسى قوقىس، تۇرمىستىق قالدىقتاردى جيناستىرۋعا بايلانىستى ءوز تاجىريبەمىزدى ىسكە اسىرىپ كەلدىك. اۋلادا شاعىن عانا جەردە قالدىقتاردى سۇرىپتاپ، پلاستيك، شىنى، تاماق، تاعى باسقا قالدىق تۇرلەرىن جەكە-جەكە جيناپ وتكىزۋدى تاجىريبەگە ەنگىزۋگە تىرىستىق. ادامدار وسىعان بەيىمدەلىپ تە قالعان. ەندى وسى تاجىريبەنى بۇكىل قالاعا، ەلىمىزگە ەنگىزۋگە كەلگەندە ادەتتەگىدەي الدىمىزدان كەدەرگىلەر شىعا كەلدى. قالالىق اكىمدىك باستاعان توپ جاپ-جاقسى ۇيىمداستىرىپ جاتقان شارۋامىزدىڭ شىرقىن بۇزدى.
قالا بويىنشا 80-90 سۇرىپتاۋ الاڭىن اشساق، قانشاما ادامداردى جۇمىسپەن قامتىپ، قانشاما پايدا كەلتىرۋگە بولاتىن ەدى. ولارعا قوقىستى سۇرىپتاپ، ودان قاجەت زاتتاردى ءبولىپ ىسكە اسىرعاننان قالا سىرتىنداعى قوقىسقورىمعا توگە سالعان ءتيىمدى. ويتكەنى، سول قوقىسقورىمدار دا جەكەلەگەن ىقپالدى ادامداردىڭ قولىندا، تابىس كوزىنەن ايرىلعىسى كەلمەيدى. وكىنىشكە وراي، بيۋدجەتتەن ءبىر تەڭگە دە قاجەت ەتپەيتىن، ءبىزدىڭ بۇل ءتيىمدى باستامامىز كۇشپەن تۇنشىقتىرىلدى. بۇدان كەيىن نە ايتۋعا بولادى؟..
– ەلدە اتوم ەلەكتر ستانسالارىن سالامىز دەيدى. بۇعان قالاي قارايسىز؟
– بىردەن ايتايىن، قارسىمىن. كەزىندە «سەمەي-نيەۆادا» قوزعالىسىنا دا قاتىسقانمىن. ايقايلاپ ءجۇرىپ اتوم سىناعىن جاپقان جەردى قايتادان ەندى ءوزىمىز اتوم قالدىقتارىنىڭ قورىمىنا اينالدىرۋ اقىلعا قونبايدى. ەكىنشىدەن، بولىنگەن قارجىنىڭ جارتىسىن ۇرلاپ، ساپاسىز سالعان تۇرعىن ۇيلەر قۇلاپ جاتقاندا، اەس سالۋ باسىمىزدى قاتەرگە تىگۋمەن بىردەي. اەس ويىنشىق ەمەس، ەرتەڭ چەرنوبىل وقيعاسى قايتالانباسىنا ەشقانداي كەپىلدىك جوق. ولاي بولسا، ونسىز دا سانى وسپەي جاتقان قازاققا ور قازىپ كەرەگى قانشا. بىزدە ازىرگە باسقا دا قۋات كوزدەرى جەتكىلىكتى، الدىمەن سونى ۇقساتىپ المايمىز با؟
– راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن، زەينوللا اباجانوۆ
