ەنگەنشە ەلەڭدەستىك. ءتۇرلى پىكىر ايتىلدى. سان الۋان ايتىس-تارتىس بولدى. حالىق اراسىندا الاڭ كوڭىلدى ازاماتتار دا كوپتەپ كەزىكتى. «بۇل وداق – كەڭەس وداعىنىڭ كوشىرمەسى، ءپۋتيننىڭ قۇرعان تۇزاعى» دەسكەندەر دە، «وداققا ەنسەك، ۇلكەن نارىققا جول اشامىز، باسەكەگە قابىلەتتى ەكونوميكا قۇرامىز» دەسكەندەر دە تابىلدى. ەندى ول ايتىستىڭ قۇنى از. كەلەسى گاپ: «قايتسەك ۇتىلمايمىز، وزگەگە جەم بولماي، ءوز ۇپايىمىزدى تۇگەندەۋدىڭ شارالارى قانداي؟ ەلدىكتى، ەركىندىكتى، قازاق ەكونوميكاسىن نىعايتۋدىڭ ناقتى جولى بار ما؟»، – دەگەن ءباتۋالى سۇراققا تىرەلىپ تۇر. سوڭعى كەزدەرى رەسەيدىڭ ەكونوميكاسى شاتقاياقتاپ، رۋبل قۇلدىراعان ۇستىنە قۇلدىراپ بارادى. تۇتاس باتىس – ءبىر جاق، رەسەي – ءبىر جاق. مۇنداي ساتتە قازاقستان ءوز پوزيسياسىن قالاي انىقتاۋى ءتيىس؟ وسى سۇراقتاردىڭ ءبىر پاراسىن ساياساتكەر ءامىرجان قوسانوۆ پەن ساياساتتانۋشى ەدۋارد پولەتايەۆقا جولداعان ەدىك.
ءامىرجان قوسانوۆ، ساياساتكەر:
«ەۋروپاعا قاراي جول» كەرەك
وداققا كىرگەنىمىز – كىرگەن! ءبىز قانشا قارسى بولساق تا، كەلىسىمگە قول قويىلدى. وداق ءوز ءومىرىن باستادى. «ەندى نە ىستەمەك كەرەك؟» دەگەن ساۋالعا مەن بىلايشا جاۋاپ بەرەر ەدىم.
بىرىنشىدەن، وسى وداقتىڭ قازاقستان ەكونوميكاسىنا تيگىزەر تەرىس اسەرىن مەيلىنشە ازايتۋىمىز قاجەت! ونىڭ ۇستىنە وداق يدەياسى پىسىقتالىپ، ەكونوميكالىق، قارجىلىق قۇجاتتار كەلىسىلىپ جاتقاندا رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قاقتىعىس بولعان جوق. ال قازىردە باتىس سانكسيالارىنىڭ استىندا قالىپ، قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتقان كورشىنىڭ ەكونوميكاسى ءبىزدى دە وقشاۋلانۋ ۇيىعىنا تارتىپ، «تيتانيك» سەكىلدى وزىمەن بىرگە الىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن! ارينە، 7 جارىم مىڭ شاقىرىم ورتاق شەكارا بار رەسەيمەن ساۋدا-ساتتىق جاساۋدى توقتاتۋدىڭ كەرەگى جوق، ءبىراق تا ءبىرجاقتى ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستان باس تارتىپ، باسقا ەلدەرمەن، سونىڭ ىشىندە دامىعان باتىس ەلدەرىمەن بايلانىستى ودان سايىن ۇدەتە ءتۇسۋ كەرەك. ونىڭ ۇستىنە باتىس نارىعىنا شىعا الماي قالعان رەسەي بيزنەسى ەندى ءبىزدىڭ ەلگە لاپ قويۋى مۇمكىن ەكەنىن دە ەسكەرگەن ءجون. مۇنىڭ ءوزى وتانلىق تاۋار وندىرۋشىلەرىمىزگە قوسىمشا قيىندىق تۋعىزباق.
ەكىنشىدەن، وداقتىڭ گەوساياسي استارى تاعى بار. بۇل ۇيىم ءپۋتيننىڭ ءوزىنىڭ نەويمپەريالىق ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ بىردەن ءبىر جوباسى ەكەنىن ۋاقىت كورسەتىپ وتىر. اسىرەسە، ۋكراينانىڭ ءبىر بولىگى – قىرىمدى اننەكسيالاۋى، دونەسك پەن لۋگانسكىدەن ايىرىلماۋى، ول جاققا باسقىنشىلىق كۇشتەردىڭ بارۋىنا مۇرىندىق بولۋى ءبىزدى دە قاتتى ويلانتۋى ءتيىس. ماسەلەن، ءوز ىشىمىزدەگى سەپاراتيستىك كۇشتەردىڭ قولتىعىنا كرەمل سۋ بۇركىپ جاتسا، ءبىز نە امال قاراستىرماقپىز؟
بۇگىندە رەسەي ءوزىنىڭ ىشكى ساياساتىنىڭ بار سالاسىندا كەشەگى سوۆەت زامانىن اشىقتان-اشىق ناسيحاتتاپ، سول كەزەڭدى كوكسەپ، اڭساۋشىلىق تانىتىپ جاتىر! ول رەسەيلىك رەسمي شەشەۋنىكتەردىڭ باياندامالارىنان عانا سەزىلىپ قويمايدى. قازىرگى رەسەي تەلەديدارىن، كينوسىن، ونەرىن، ادەبيەتىن قاراساڭىز سول زاماندى اقتاپ الۋ، سول كەزدەگى ەلگە تىزەسىن باتىرعان تەرىس تۇلعالاردى «جاعىمدى»، ءتىپتى، «ۇلى» ەتىپ كورسەتۋ تەندەنسياسى انىق بايقالادى.
سونىمەن بىرگە، گەوساياسي تۇرعىدان العاندا، ءبىز وقشاۋلانعان سايىن وقشاۋلانا بەرەتىن رەسەيدىڭ بىردەن ءبىر وداقتاسى بوپ قالىپ، باسقا وركەنيەتتى ەلدەردىڭ الدىندا وسىنشاما جىل جيعان-تەرگەن ابىرويىمىز بەن بەدەلىمىزدەن دە ايىرىلىپ قالمايىق! كەزىندە پرەزيدەنت ءوزى قول قويعان «ەۋروپاعا قاراي جول» دەگەن باعدارلامانى قايتا جاڭعىرتىپ، قازىرگى تالاپتارعا ساي ەتىپ، جاڭا نۇسقاسىن قابىلداۋ كەرەك.
قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى بولەك كەلىسىم-شارتتا «كەلىسىلگەن سىرتقى ساياسات جۇرگىزۋ» تۋرالى باپ بار. سول پالەدەن دە قۇتىلۋ قاجەت! ايتپەسە، ەرتەڭ ءبىزدىڭ سىرتقى ساياساتتى قازاقستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ەمەس، لاۆروۆ انىقتاپ، الەمگە جاريا ەتىپ جۇرەدى.
ءۇشىنشى ماسەلەنىڭ تاريحي، كەرەك دەسەڭىز، مورالدىق استارى بار.
بۇگىندە رەسەي ءوزىنىڭ ىشكى ساياساتىنىڭ بار سالاسىندا كەشەگى سوۆەت زامانىن اشىقتان-اشىق ناسيحاتتاپ، سول كەزەڭدى كوكسەپ، اڭساۋشىلىق تانىتىپ جاتىر! ول رەسەيلىك رەسمي شەشەۋنىكتەردىڭ باياندامالارىنان عانا سەزىلىپ قويمايدى. قازىرگى رەسەي تەلەديدارىن، كينوسىن، ونەرىن، ادەبيەتىن قاراساڭىز سول زاماندى اقتاپ الۋ، سول كەزدەگى ەلگە تىزەسىن باتىرعان تەرىس تۇلعالاردى «جاعىمدى»، ءتىپتى، «ۇلى» ەتىپ كورسەتۋ تەندەنسياسى انىق بايقالادى. «سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى» دەيدى.
وداقتىڭ ورتاق تاريح وقۋلىعى، ورتاق مادەني ورتاسى بولادى دەپ جاتىر ەمەس پە؟ ەرتەڭ وقۋلىقتارىمىزدا ادامزات پەن ءوز تاريحىمىز ەسكىنى اڭساعان، توتاليتارلىق جۇيەنى اقتاعان رەسەيلىك عالىمداردىڭ كوزقاراسىنا سايكەس باياندالىپ جاتسا، وسكەلەڭ ۇرپاق قانداي بوپ تاربيەلەنبەك؟ ەرتەڭ ءبىزدىڭ ەكراندارىمىزدىڭ تورىنە ستالين مەن بەريالار شىعىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟ حاندىعىمىزدىڭ ەمەس، كسرو-نىڭ مەرەيتويىن تويلاپ جۇرمەيىك!
ەدۋارد پولەتايەۆ، ساياساتتانۋشى:
«سابەتتىك» برەندتەرگە سۇرانىس بار
– ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعىنىڭ ساياسي ينتەگراسيانى كوزدەمەيتىنى، تەك ەكونوميكالىق بايلانىستارمەن شەكتەلەتىنى سان رەت ايتىلدى عوي. بىلسەڭىز، رەسەيدىڭ جاعدايىندا ساياسي ينتەگراسيا تۋرالى ءسوز قوزعاۋ اۋىر. نەگە؟ سەبەبى كورشىمىزدەگى ساياسي كەڭىستىك ءبىرتۇتاس ەمەس. رەسەيدە 90-جىلدارى قالىپتاسقان ايماقتىق ساياسي جۇيە ءالى كۇنگە دەيىن جويىلعان جوق. فەدەرالدىق، جالپىۇلتتىق ساياسي ەليتانىڭ السىزدىگى ايماقتىق ساياسي ەليتانىڭ قالىپتاسۋىنا جول اشتى. مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ السىزدىگىنەن ايماقتاردىڭ ءوز ساياسي يدەولوگياسى قالىپتاستى. نەگىزىندە رەسەيلىكتەر بىزگە (قازاقستانعا) قىزىعا قارايدى. مۇنىم كولگىرسوز، پافوس ەمەس. بىزدە تۇتاستىق بار. ال رەسەيدە ءاربىر ۇلت توپقا، جىككە بولىنگەن. سايىپ كەلگەندە، قازىرگى كۇنى رەسەيدە 85 ساياسي جۇيە بار. ال ايماقتىق ساياسي جۇيەنى وزگەرتۋگە، وعان ىقپال ەتۋگە رەسمي ماسكەۋدىڭ ءوزى قاۋقارسىز. ايتالىق شەشەنستان مەن داعىستان ەتنيكالىق قۇرامى، ءتىلى مەن ءدىلى جاعىنان ءوزارا ۇقساس بولعانىمەن، ساياسي ۇستانىمى ەكى بولەك. قازىرگى كالينينگراد وبلىسى 70 پايىزعا ەۋروپامەن ينتەگراسيالانعان. مۇنى رەسەيلىك اقپارات قۇرالدارى ايتا بەرمەيدى. بىلايشا ايتقاندا، كورشىمىزدە جالپىرەسەيلىك تۇتاستىق دەگەن ۇعىم جوق. ەسەسىنە، ايماقتىق، ەتنيكالىق جانە كونفەسسيالىق قاعيدا بار. ياعني، رەسەيدىڭ ءوز ىشكى ماسەلەسى شاش-ەتەكتەن.
ءدال ءقازىر ءبىز وسى وداق اياسىندا شەكارالاس وڭىرلەردى ەكونوميكاداعى اسا ماڭىزدى سۋبەكتى رەتىندە ينۆەستورلارعا تارتىمدى قىلۋ ءۇشىن ولاردىڭ تارتىمدىلىعىن، جارناماسىن جاساۋدى دۇرىس جولعا قويۋىمىز كەرەك. نەگە دەسەڭىز، قازاقستاننىڭ 14 وبلىسىنىڭ 7ء-ۋى تەرىسكەي كورشىمىزبەن شەكارالاس جاتىر. ال ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعىنا قول قويىلعالى بەرى ايماقارالىق سەرىكتەستىكتىڭ ماڭىزى ارتا تۇسپەسە، كەمىگەن جوق.
ەكىنشىدەن، ەۋرازيالىق وداق بۇل قايىرىمدىلىق جاسايتىن قور ەمەس، بۇل وداقتاس ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق باسەكەگە تۇسۋىنە جانە تاۋار الماسۋعا جول اشاتىن جوبا. ءيا، ول 170 ملن. ادامى بار نارىقتى قامتيدى. ءبىراق، ءبىزدىڭ قازاقستاندىق كاسىپكەرلەر وسى نارىقتى جاۋلاۋعا قانشالىقتى ءازىر؟ ءدال ءقازىر ءبىز وسى وداق اياسىندا شەكارالاس وڭىرلەردى ەكونوميكاداعى اسا ماڭىزدى سۋبەكتى رەتىندە ينۆەستورلارعا تارتىمدى قىلۋ ءۇشىن ولاردىڭ تارتىمدىلىعىن، جارناماسىن جاساۋدى دۇرىس جولعا قويۋىمىز كەرەك. نەگە دەسەڭىز، قازاقستاننىڭ 14 وبلىسىنىڭ 7ء-ۋى تەرىسكەي كورشىمىزبەن شەكارالاس جاتىر. ال ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعىنا قول قويىلعالى بەرى ايماقارالىق سەرىكتەستىكتىڭ ماڭىزى ارتا تۇسپەسە، كەمىگەن جوق. كەدەن وداعى ىسكە كىرىسكەننەن بەرگى كەزەڭدە ايماقتار اراسىندا 240-تان اسا كەلىسىمگە قول قويىلىپتى.
ۇشىنشىدەن، قازاقستان مەن رەسەيدىڭ اراسىنداعى بايلانىستارعا ۇڭىلگەندە مىنا ءبىر جايدى نازارىمىزدان قالىس قالدىرىپ كەتەمىز. قازاقستاندىق قوعامدا ءالى دە بولسا «سابەتتىك» برەندتەردىڭ ىقپالى وتە كۇشتى. ولارعا دەگەن ساعىنىش سەزىلىپ تۇرادى. وزگە پوستكەڭەستىك ەلدەردە مۇندايدى مۇلدە بايقامايسىڭ. سوندا بۇعان نە سەبەپ؟ ءدال وسى ساۋالعا جان-جاقتى جاۋاپ ىزدەلۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن. ايتالىق، الماتىداعى «كوكا-كولا» زاۋىتى ءوز ونىمىنەن تىس «بۋراتينو» ليمونادىن وندىرەتىن بىردەن-بىر زاۋىت. «بۋراتينونىڭ» كەڭەستىك برەند ەكەنى بارلىعىمىزعا بەلگىلى. اتالعان ءونىمدى ءوندىرۋ ارقىلى نارىقتى جاۋلايتىندارىنا سەنىمدى بولعاسىن كومپانيا وسى سۋسىندى شىعارا باستادى. قازاقستاندا «سوۆەتسكيي»، «رۋسسكيي» دەپ اتالاتىن وزگە ونىمدەر دە جەتىپ ارتىلادى. مۇندايدى ۋكراينادا ەلەستەتۋ قيىن. بالكىم، بۇل وتكەن كۇنگە دەگەن ساعىنىشتىڭ كورىنىستەرى بولار. مىسالعا، مەن جاقىندا عانا «سابەتتىك مۇسىلماندىق» دەپ جەرگىلىكتى جەردە وندىرىلگەن شۇجىقتى ساتىپ الدىم. كەڭەس وكىمەتىنىڭ دىنگە دەگەن كوزقاراسى قانداي بولعاندىعىن ەسكەرسەك، مۇنى ناعىز پارادوكس دەپ باعالاۋعا بولار ەدى...
