شۇرايلى شىعىسقا بارعان جان وسكەمەن قالاسىنداعى ەتنواۋىلدى مىندەتتى تۇردە كورۋى ءتيىس. ءتۇرلى ۇلت پەن ۇلىس وكىلدەرى شوعىرلانعان شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تابيعاتىن تاماشالاعىسى كەلگەندەر وسكەمەنگە اياق باسقاندا ەڭ اۋەلى قالانىڭ كوركىنە كورىك قوسقان ەتنواۋىلدى تاماشالاماي كەتسە، ولكەنىڭ سىرعا تولى تاريحىنان تولىق حاباردار بولۋى نەعايبىل. بۇل ساياباق – وسى وڭىردەگى حالىقتىڭ ءسالت-داستۇرى مەن ادەت-عۇرپىنان، كاسىبى مەن تاريحىنان جان-جاقتى ماعلۇمات بەرەتىن بىرەگەي كەشەن.
ەرتىستىڭ سول جاق قاناتىنا ورىن تەپكەن كەشەننىڭ ەرەكشەلىگىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. وسكەمەندەگى ساۋلەتتىك-ەتنوگرافيالىق جانە تابيعي-لاندشافتتى قورىق-مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى نيكولاي زايسيەۆتىڭ ايتۋىنشا، ساياباقتىڭ ورنى ءبىر كەزدەرى ەسكى قۇرىلىستاردىڭ ورنى ەكەن. ءوزىنىڭ سانالى عۇمىرىن قالانى كورىكتەندىرۋگە ارناعان قالا تۇرعىنى وسى جەردى ساياباققا اينالدىرۋدى كوپتەن ارمانداپتى. ءقازىر بۇل ساياباق قالا حالقىنىڭ دەمالاتىن ورنى عانا ەمەس، قالالىق، رەسپۋبليكالىق، حالىقارالىق ءتۇرلى ءىس-شارالاردى ۇيىمداستىراتىن كوڭىلدى مەكەننىڭ دە جارشىسىنا اينالعان. مەرەكە-مەيرام كەزىندە ساياباق ءىشى ءان مەن كۇيگە بولەنىپ، ءارتۇرلى كونسەرتتىك باعدارلامالاردى ۇسىنادى. مەرەكەلەرگە ارنالعان جيىن-تويلاردى وتكىزەتىن ارنايى الاڭقاي ۇنەمى ءىس-شارالار وتكىزۋدەن بوسامايدى.
مۇندا باس سۇققان ءار ادامعا ارنايى ءۇيدى كۇتىپ-باپتاپ وتىرعان تانىستىرۋشىلار ەگجەي-تەگجەيلى سىر شەرتەدى. مىسالى، كارىس حالقىنىڭ قونىسجايىن تاماشالاساڭىز، ولاردىڭ كوكونىس وسىرۋگە، ەگىن شارۋاشىلىعىنا ەپتى حالىق ەكەنىن، ۇيلەرىن بەزەندىرۋدە وزدەرىنە ءتان شىعىستىق مانەردى ساقتاپ، ءار ىسكە ۇقىپتىلىقپەن قارايتىن ەلگەزەك مىنەزىن بايقايسىز. ايتا كەتەرلىگى، وسى ۇيلەردەگى جادىگەرلەردىڭ دەنى قونىسجايلاردىڭ تاريحي سيپاتىنا ساي جاسالعان.
قالا حالقىنىڭ سوزىنە جۇگىنەر بولساق، بۇل كۇندەرى وسكەمەندىك قوناقتاردى وسىندا ەرتىپ كەلۋدى ادەتكە اينالدىرىپتى.
[caption id="attachment_12650" align="alignright" width="448"]
ءارتۇرلى ۇلىستاردىڭ قونىسجايلارى[/caption]
ەڭ باستىسى، بۇل ساياباققا قىدىرعان جاندار اۋەلى ەتنواۋىلداعى قازاق، ورىس، ۋكراين، ۇيعىر، كارىس، تاتار، بەلورۋس، شەشەن سەكىلدى ونداعان ۇلتتىڭ ەسكى قونىسجايلارىمەن تانىسا الادى. ءارتۇرلى ارحيتەكتۋرالىق نەگىزدە بوي كوتەرگەن ەسكى قونىستاردىڭ كوشەسىن ارالاي ءجۇرىپ، ءسىز قازاق دالاسىنداعى ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ بىرنەشە عاسىرلىق تاريحىمەن تانىساسىز ءارى ونىڭ اربىرىنە باس سۇعىپ، سول ۇلتتاردىڭ ءتۇرلى كەزەڭدەگى وزگەرىستەرىن، ءۇي جيھازدارىن، وتباسىلىق قاعيدالارىن، تۇرمىستىق شارۋاشىلىق نەگىزدەرىن، تۇتىنعان بۇيىمدارى مەن كاسىپتىك ايىرماشىلىقتارىن بايقاي الاسىز. مۇندا باس سۇققان ءار ادامعا ارنايى ءۇيدى كۇتىپ-باپتاپ وتىرعان تانىستىرۋشىلار ەگجەي-تەگجەيلى سىر شەرتەدى. مىسالى، كارىس حالقىنىڭ قونىسجايىن تاماشالاساڭىز، ولاردىڭ كوكونىس وسىرۋگە، ەگىن شارۋاشىلىعىنا ەپتى حالىق ەكەنىن، ۇيلەرىن بەزەندىرۋدە وزدەرىنە ءتان شىعىستىق مانەردى ساقتاپ، ءار ىسكە ۇقىپتىلىقپەن قارايتىن ەلگەزەك مىنەزىن بايقايسىز. ايتا كەتەرلىگى، وسى ۇيلەردەگى جادىگەرلەردىڭ دەنى قونىسجايلاردىڭ تاريحي سيپاتىنا ساي جاسالعان. ول جادىگەرلەردى حالىق اراسىنان ارنايى جيناپ، وسىندا توپتاستىرىلعانى مۇراجاي-قورىق باسشىلىعىنىڭ ۇقىپتى تىرلىگىنىڭ ءبىر كورىنىسى دەۋگە بولادى. ۇيلەرگە باس سۇققاندا تۋرا وتكەن داۋىرگە تاپ بولعانىڭىزدى، جاساندى، جىلتىراقتان ادا، تالاي سىردى ىشىنە بۇككەن زاتتارعا قاراپ، تۇتاس حالىقتىڭ ءبولمىس-بىتىمىن، تىرشىلىك داعدىسىن كورۋ مۇمكىندىگىنە يە بولاسىز. ەگەر زەرتتەۋشىلەر، ەتنوگرافتار بارار بولسا، ءبىزدىڭ دالانى مەكەندەگەن ۇلىستاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ ءبىر قاينارىن قاپىسىز وسى جەردەن تابادى. جەتى گەكتاردى الىپ جاتقان اۋىلدار شوعىرى ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدى قامتىعانىن باسا ايتقان ءجون. ۋاقىت ايىرماشىلىعى دا كوزگە بىردەن ۇرىنادى. ۇيلەردىڭ الدىنداعى شاعىن انىقتامالىققا قاي قونىستىڭ قاي كەزەڭگە ءتان ەكەنى دە جازىلعان. ال ءار ۇلتتىڭ قونىستارىن تۇرعىزار كەزدە وبلىستاعى مادەنيەت ورتالىقتارىمەن ءجىتى اقىلداسىپ، ءار ەكسپوناتقا ءجىتى نازار اۋدارعانى بايقالادى.
كونە عاسىرلارداعى ءداندىباي جانە ۇلان اۋدانىنىڭ كۇنگەي قونىسىنداعى تاس ۇيلەردىڭ كوشىرمەسى ءبىزدى اتامزامانداعى مادەنيەت پەن وركەنيەت داۋىرىنە باستاماي تۇرمادى.
حح عاسىردىڭ 30-جىلدارىنداعى وتىرىقشى قازاق قونىسى ءساندى دە ساۋلەتتى بولعانىنا قاراماستان، سول شاقتاعى حالىقتىڭ اۋمالى-توكپەلى تاريحىن دا تاڭبالاپ تۇرعانداي. كونە عاسىرلارداعى ءداندىباي جانە ۇلان اۋدانىنىڭ كۇنگەي قونىسىنداعى تاس ۇيلەردىڭ كوشىرمەسى ءبىزدى اتامزامانداعى مادەنيەت پەن وركەنيەت داۋىرىنە باستاماي تۇرمادى. قازاق كوشىپ-قونىپ جۇرگەن، وتىرىقشىلىقتى مىندا ۇيرەندى دەيتىن ءاتۇستى تۇسىنىك وسى ۇيلەردى كورگەن كەز كەلگەن جان ءۇشىن جالعان ەكەنىن وز-وزىنەن ايتىپ تۇرعانىنا كۋا بولاسىز. ءحىح عاسىردىڭ سوڭىنداعى ورىس كەنشىلەرىنىڭ ءۇيى، حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى پولياك، ۇيعىر قونىستارى مەن سول عاسىردىڭ ورتا شەنىندەگى تاتار، وزبەك، ارميانداردىڭ ءداستۇرلى ءۇي-جايلارىنىڭ ۇلگىسى، ەۆرەي مەن شەشەننىڭ قاراپايىم دا كۇردەلى تۇراقتارى ارالاۋشىلاردى بەيجاي قالدىرمايدى. تۋىسقان وزبەك، قىرعىز حالىقتاردىڭ قونىسجايلارىن دا تاماشالاۋدىڭ مۇمكىندىگى مول.
قازاق قونىسىنىڭ ابايدىڭ سوڭعى ون جىل ءومىرىن وتكىزگەن جيدەبايداعى ۇيىنە ۇقساتىپ سالىنعانى دا تەكتەن تەك ەمەس. ابايدىڭ زامانىندا تەك اقسۇيەكتەر، دالا اريستوكراتتارى سالعىزعان ۇيلەردىڭ بەزەندىرىلۋ ەرەكشەلىگى دە كورگەندى ءتانتى ەتەرلىكتەي.
بۇدان بولەك، ەرتىستىڭ قورىق ىشىنە قارايتىن بولىگىن ارالايتىن ارنايى قايىق ستانساسى، وتكەن عاسىردىڭ ەسكەرتكىشتەر اللەياسى – زۇلمات جىلدار، سوعىس كەزەڭى، سوعىسقا قاتىسقان قاھارمانداردىڭ قۇرال-سايماندارى، قارۋ-جاراقتارى، كورمە زالى بار. تۇتاس اۋماقتى ارالاپ شىعۋ ءۇشىن حالىققا قولايلى ارنايى شاعىن دوڭعالاقتى پويىزدار جۇرەدى. ال بالالاردىڭ ەرتەگى الەمى دەمالىس كۇندەرى قالاداعىلاردىڭ ءجيى كەلەتىن ارنايى دەمالىس ورنىنا اينالىپ ۇلگەرگەن. حايۋاناتتار باعىندا اڭ-قۇستاردىڭ نەشەتۇرى بار. ساياباقتان جاز بويى بالالارىن ويناتقان اتا-انانى، ەرتىستىڭ قۇم توسەلگەن جاعالاۋىنا شومىلعان جۇرتشىلىقتى، دەمالۋشىلارعا ارنالعان مۇيىستەردە شاشلىق ءپىسىرىپ، ءوزارا ارقا-جارقا بولعان قالا حالقىن كوپ جولىقتىراسىز.
بۇل تەك ەتنواۋىلمەن شەكتەلمەيدى. مۇندا كەلگەندەر قايىقپەن سەرۋەندەپ، تىنىشتىققا ۇيىعان باۋ-باقشا، ورمان-توعايدى دا تاماشالاپ، عاجايىپ تابيعاتتىڭ جاراسىمدى قالپىنا تاڭىرقاماي تۇرا المايدى. جاسىل جامىلعىعا ورانعان اۋماقتا وسىمدىكتىڭ 500-دەن استام ءتۇرى وسىرىلەدى. توعايدىڭ ىشىنەن نەشەتۇرلى قۇستار ءان سالىپ، ۋىلجىعان تابيعاتتى اسەم كۇيگە بولەيدى.
انادايدان كوزگە وتتاي باسىلاتىن اباي ءۇيى ءىرى جيىندار وتكىزەتىن بىرەگەي جەر. مۇندا وبلىستىق جانە رەسپۋبليكالىق مادەني شارالار ءجيى ءوتىپ، ءتۇرلى كونكۋرستاردىڭ قورىتىندىسى شىعارىلادى. شەبەرلەر مەن ۇستالار باس قوسقان شەبەرحانادا جاس جەتكىنشەكتەردى ءتۇرلى ۇلتتىق بۇيىمدار جاساۋعا باۋليدى. ساياباق باسشىلىعى ءقازىردىڭ وزىندە شەبەرحانادا دەمالىس كەزىن وتكىزىپ، ونەر ۇيرەنگىسى كەلەتىندەردىڭ سانى ارتىپ كەلە جاتقانىن ايتادى. بالالار ەتنواۋىلداعى بۇيىمداردى تولىقتىرىپ، ءوزىنىڭ ۇلتتىق ءداستۇرىن ۇيرەنىپ، ءتۇرلى كاسىپتىك ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىك تۋعانىنا ريزا دەيدى شەبەرحانا ۇستازدارى. ءتىپتى، جاستار عانا ەمەس، ەگدە ادامداردىڭ ءوزى شەبەرحاناعا كەلۋگە اۋەس ەكەن. بۇل جەردە ەڭبەك ەتىپ شارشامايدى، قايتا رۋحاني اڭگىمە مەن جاراسىمدى تىرشىلىكتى كورىپ، دەمالىپ قايتادى دەگەن بايلامىن جەتكىزگەن شەبەرلەر جاستاردى يگى جۇمىسقا باۋلۋ – باستى ماقساتتارى ەكەندىگىن جاسىرمايدى.
ەتنوساياباق جىل وتكەن سايىن دامىپ، كەمەلىنە كەلە تۇسۋدە. وبلىس باسشىسى دانيال احمەتوۆ ساياباقتى ودان ارى جەتىلدىرۋ، دامىتۋ ءۇشىن بارلىق شارت-جاعداي تۋعىزاتىنىن مالىمدەپ، وبلىستىق بيۋدجەتتەن تولايىم قارجى بولۋگە جاردەمدەسىپ وتىرعانىن ساياباق ديرەكتورى ريزاشىلىقپەن اتاپ ءوتتى.
ت. تاڭجارىق
نيكولاي زايسيەۆ، قورىق-مۇراجاي ديرەكتورى:
– بۇل اۋىل بارشا قازاقستاندىقتارعا تاتۋلىق پەن بىرلىكتى دارىپتەيتىن ورتالىققا اينالىپ ۇلگەردى. جىلدىڭ بارلىق مەزگىلىندە ارنايى ات باسىن بۇراتىن قوناقتاردىڭ اياعى سۋىمايدى. ولار مۇراجاي-قورىقتى ارالاي ءجۇرىپ، وزدەرىنە ەرەكشە دەمالىس سىيلاعانىمىزعا راقمەتتەرىن جاۋدىرىپ كەتەدى. مۇنداعى ءاربىر ەكسپونات، ءاربىر بۇيىم، لاندشافتتىق بەزەندىرۋدىڭ زور ءمانى بار. وسكەمەن قالاسى اۋىر ونەركاسىبىمەن عانا ەمەس، كوركەم تابيعاتىمەن دە ايگىلى بولۋعا ءتيىس. وعان بارلىق مۇمكىندىگى جەتكىلىكتى.ءقازىر ەلىمىزدىڭ ءار ايماعىندا وسىنداي ساياباقتار بوي كوتەرىپ، قالالاردىڭ كوركى كىرىپ كەلەدى. ەڭ العاش ءبىزدىڭ وبلىس وسى جۇمىستى قولعا العان كەزدە، ەلباسى ن.نازاربايەۆ باسقا وڭىرلەرگە دە وسىنداي ەتنواۋىلدار كەرەك ەكەنىن ايتقان ەدى.
قالامىز تازا بولسا، ول كورىكتى بولسا، ادامدار دا سوعان ساي بولۋعا ۇمتىلادى. قالانىڭ تازالىعى – ءسىز بەن ءبىزدىڭ قولىمىزدا. جاسىل گۇلزار كومكەرگەن ورىنداردىڭ كوبەيگەنىن كورگەن سايىن قۋانامىن. ەرتىستىڭ ەكى جاعالاۋىن جوندەۋ جۇمىسىن كەل سالىپ قولعا العان ءوڭىر باسشىسىنىڭ ءار ءىسىن قۇپتايمىن. ويتكەنى، ەلدىڭ وسىپ-وركەندەۋى اينالامىزداعى جاراسىمدى دۇنيەلەردەن، يگى جۇمىستاردان بايقالادى.
وبلىس باسشىسى دانيال احمەتوۆ ساياباقتى ودان ارى دامىتۋدى تاپسىردى. ءبىز ءوڭىر باسشىسىنىڭ قامقورلىعىنا شىن جۇرەكتەن العىس ايتامىز.
دۋمان تاناباسوۆ
