راس، ءبىز ۇلتتىق ونەر مايتالماندارىنىڭ اتىنا ماقتاۋ ايتۋعا شورقاقپىز. تەك ولاردىڭ كوزى كەتىپ قالعاندا عانا «كلاسسيك» ەدى دەپ سانىمىزدى ءبىراق سوعامىز. ورتامىزدا جۇرگەندە ونىڭ شوقتىعى بيىك، تالانتىنىڭ تاۋداي ەكەنىن سەزەمىز، ءبىراق ايتا المايمىز. ال مەن، ەركىن باۋىرىمدى ءدال سولاي، جاسى قىرىقتىڭ قىرقاسىنان ەندى عانا قارا ءۇزىپ شىقسا دا، ۇلتتىق ونەردىڭ كلاسسيگىنە اينالعان ادام دەپ باعالار ەدىم. ارتىق ايتتى دەمەڭىزدەر. سولاي ول.
سەبەبى مىناۋ: دۇنيەدەگى ەڭ قيىن نارسە، بۇل – عىلىم. ينەمەن قۇدىق قازۋدان دا قيىن ول.
ال، كوشپەندىلەردىڭ دۇنيە تانىمى مەن ونەرىن زەرتتەۋ ودان دا قيىن. ويتكەنى، كوشپەندىلەردىڭ ءومىرى مەن كوزقاراسى، ادەت-عۇرپى مەن ونەرى كادىمگى عىلىمي ستاندارتتارعا، تەوريالارعا سىيماي جاتادى. بۇل قازىرگى بۇكىل الەمدەگى كوكىرەگى وياۋ، ساناسى جارىق عالىم اتاۋلى مويىنداپ قويعان شىندىق. ءبىراق كوشپەندىلەرگە قانداي عىلىم ستاندارتتارىمەن قاراۋ كەرەك، ونى دا قالىپتاستىرا الماي وتىر. ونداي عىلىمدى جاسايتىندار تەك سول ەلدىڭ وقىعان، توقىعان، ۇلتتىق ءپالساپاسى مەن ونەرىن ۋىزىنان قانىپ ىشكەن ۇلدارى مەن قىزدارى. مىنە، ەركىن شۇكىمانوۆ سول كوشپەندى ەلدىڭ سونداي ۇلدارىنىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى.
قاراپايىم عانا مىسال: ءبىز زاتايەۆيچتىڭ وتكەن عاسىردىڭ باسىندا جاساعان ەڭبەگى – «قازاقتىڭ 1000 ءانى» مەن «500 ان-كۇيىمەن» ماقتانامىز. ءبىراق وسى ەڭبەكتەردى ەلىمىزدىڭ قاجەتىنە جاراتايىق، نوتا كۇيىندە شاڭ باسىپ جاتپاسىن دەپ شۇقشيىپ، تەرەڭ ۇڭىلگەن عالىمدار كوپ پە بىزدە؟ وكىنىشكە وراي، جوق، ءبىر قولدىڭ ساۋساعىمەن ساناۋعا بولادى. ال سولاردىڭ ءبىرى – ەركىن شۇكىمانوۆ. كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن ءبىر دەرەك: زاتايەۆيچ ءان سوزدەرىن جيناماعان، اۋەندەرىن عانا نوتاعا تۇسىرگەن. ءاننىڭ ءماتىنى بولماسا، ونى قالاي ايتۋ كەرەك؟ ءبىر ءاننىڭ ءماتىنىن ءدال تابۋ ءۇشىن وتكەن عاسىرداعى تاريحي جانە كوركەم ادەبيەتتى، ەستەلىكتەر مەن زەرتتەۋلەردى، اۋىز ادەبيەتى مەن جىر-داستانداردى قوپارىپ شىقپاساڭ بولا ما؟ ساناسى ءتۇزۋ، ءجون بىلەدى دەگەن ابىز، قاريالاردى ىزدەپ بارىپ، سويلەسۋ كەرەك. ءار ءسوزىن تىرنەكتەپ جيناۋ كەرەك. وزگە اندەرمەن سالىستىرۋ كەرەك. ال بۇل دەگەن ءبىر ينستيتۋتتىڭ جاسايتىن شارۋاسى ەمەس پە؟ ەركىن شۇكىمانوۆ سونى جاساپ ءجۇر. ول مىڭ ءاننىڭ كارتوتەكاسىن جاسايمىن دەپ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي ءجۇر. ول دا ءبىر زەينۇر قوسپاقوۆتىڭ ءىزباسارى، ول دا ءبىر بولات سارىبايەۆ. ءدال مۇنداي جانقيارلار از بولادى ءوزى.
بۇدان كەيىن سول اندەردىڭ ءوزىن مەڭگەرۋ كەرەك قوي. ول ءۇشىن ۇلتتىق ءان ونەرىندەگى بارلىق دۇنيە مەن قازىنادان حاباردار بولۋىڭ كەرەك. ايتپەسە، ءبىردى بىرگە جاماپ جىبەرۋىڭ ابدەن مۇمكىن. كەۋدەڭدە ۇلكەن قازىنا، كوكىرەگىڭدە – تارازى، جۇرەگىڭدە – ادىلدىك بولماسا، عالىمدىعىڭ قايسى؟ ال ەركىن سول اندەردى جاڭعىرتىپ قانا جۇرگەن جوق، قايتا جارىققا شىعۋىنا دا سەبەپكەر بولىپ جۇرگەن جان. ول ءوزىنىڭ قاتىسى بار ءان بايقاۋلارى مەن كونكۋرستارىنا، ءتىپتى وقۋ سىناقتارىنا مىناداي تالاپ قويادى ەكەن: شاكىرت سىناقتا بەلگىلى اندەرمەن قاتار، سول قايتا تۋعان اندەردى دە ورىنداپ شىعۋى كەرەك. تالاپ ورىندى. ءان ايتىلماسا – جاڭعىرمايتىنى انىق.
ونەر دۇنيەسى ادامعا شىن بىتسە، وعان كەڭ تىنىس، تەرەڭ تالعام، بيىك ورەنى بىرگە بەرەتىن سياقتى عوي. ەركىن شۇكىمانوۆ قازاق ونەرىنە قاتىستى باردىڭ ءبارىن جيناي بەرسەم، زەرتتەي بەرسەم، شىعارا بەرسەم دەپ ەڭبەكتەنەدى دە جۇرەدى. سەمەيدە مادەنيەت ەشەكەيەۆ ەسىمدى ۇلى ءانشى ءوتتى. ەركىن ول كىسىنى ءوزىنىڭ ۇستازىنا بالايدى. سول كىسىنىڭ ونەرى مەن ومىرىنە ارناپ جيناق شىعاردى. تاياۋدا ارتىنىپ-تارتىنىپ اياكوزگە كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. ارقالاعانى – وڭكەي كىتاپ. الدىندا عانا تاعى ءبىر ارقالى ءانشى، عاجاپ سازگەر، كەشەگى ۇلى سال-سەرىلەر كوشىنىڭ ءىزباسارى تۇرسىنعازى راحيموۆ دۇنيەدەن وتكەن-دى. سول انشى-كومپوزيتور اعاسىنىڭ كىتابىن شىعارتىپ، ەل-جۇرتىنا تاراتۋ ءۇشىن جول ءجۇرىپ بارادى. ەشكىمنىڭ ەلىنە دە، جەرىنە دە قارامايدى، ونەرگە جاقىن ادامنىڭ ق ۇلى ول.
سوندىقتان دا، باي ول، كەۋدەسى تولى قازىنا. سوندىقتان دا، ۇلتتىق ءان مەن ءداستۇرلى ونەردىڭ ساف التىنىن شىن ىزدەگەندەر اينالىپ ەركىندى تاۋىپ الادى. ۇلى سال-سەرىلەر ءبىرجان سال، اقان سەرى، ۇكىلى ىبىراي، اسەتتەردەن باستاپ، كەشەگى ساكەن، اقاڭ، بەيىمبەت، شاكەرىم، بۇركىتباي، شاكەر، سۇلۋبايلاردىڭ ونەرى مەن اندەرىنە بايلانىستى تىڭ دەرەك ىزدەسەڭىز، شۇكىمانوۆقا ءبىر سوعىپ كەتەتىنىڭىز انىق. ءبىر ادامنىڭ بويىنا وسىنشا ءان، وسىنشا قازىنا قالاي سىيادى دەپ تاڭ بولاتىنىڭىزعا كەپىلمىن. كەۋدەسى ءاننىڭ تەڭىزى ءتارىزدى. شەت-شەگى جوق تەلەگەي! وتكەندە ماعجاننىڭ اندەرىن ىزدەگەندەر ەركىن شۇكىمانوۆتان تاۋىپتى عوي. مەن ءوز باسىم وعان تاڭعالعان جوقپىن. ەركىننىڭ اڭگىمەلەرىن تىڭداپ جۇرگەن ماعان ول – زاڭدىلىق. اعىلشىن ءتىلى دەپ ءولىپ-وشىپ بارامىز-اۋ. اعىلشىن ءتىلى ەشقايدا كەتپەيتىنى بەلگىلى. ال ەركىن شۇكىمانوۆ سياقتى ۇلتتىق ونەر دەسە، ىشكەن اسىن جەرگە قويعانداردى پايدالانبايتىن بولساق، ۇلتتىق ونەردىڭ سۇرلەۋى قىل اياعى قۇردىمعا كەتىپ قالا ما دەگەن وي مازالايدى.
[caption id="attachment_29643" align="alignright" width="242"]
ەركىن شۇكىمان[/caption]
ەندى ول التاي-تارباعاتاي اندەرىنىڭ انتولوگياسىن جاساماق بولىپ جۇرگەن كورىنەدى. ءقازىردىڭ وزىندە ساناسىندا ءپىسىپ، كەۋدەسىنەن اقتارىلىپ جۇرگەن بولۋى مۇمكىن. سونشا ىزدەنىس پەن ەڭبەك ەرتە مە، كەش پە، بۇرق ەتە قالۋى ءتيىس. ءبىراق سوعان سەپ بولاتىن، كۇش-قۋات بەرەتىن قانداي قولقابىس جاساي الدىق ءبىز دەگەنىم عوي.
ءيا، راس، ءان ونەرىن شىن ۇلتتىق قۇندىلىق دەپ باعالايتىن، ونەرگە قاتىستى دۇنيەلەردى تىرنەكتەپ جيناپ جۇرەتىن جاندار بىزدە بارشىلىق. ەركىن شۇكىمانوۆ سولاردىڭ قاتارىندا بولا تۇرا، ونى ەرەكشەلەيتىن دۇنيە، باسىندا ايتقانمىن، عىلىمعا تاۋەلدىلىك. ونەرگە عىلىمي كوزقاراس. ءيا، كوشپەندىلەر دۇنيەسىنە بولەك كوزقاراس، تىڭ عىلىمي قالىپتار كەرەك دەگەن كۇننىڭ وزىندە الەمدە، اسىرەسە ونەر عىلىمىندا باتىس، ەۆروسەنتريزم ستاندارتتارى ۇستەمدىك قۇرىپ تۇرعانى انىق. ونى تەرەڭ مەڭگەرىپ، ءوز قۇندىلىقتارىنىڭ كەرەمەتىن سول ارقىلى دالەلدەي الماساڭ، قازاق ونەرى ىلگەرى كورىنە المايدى. ەركىن شۇكىمانوۆتىڭ «قازاق انىنە عىلىم كەرەك» دەپ شىرىلدايتىنى سول شىعار؟ ونىڭ قاراپايىم سۇحباتىنان ءۇزىندى كەلتىرەيىن. سوندا عانا ءبىز ونىڭ قازاق انىنە قانداي تەرەڭدىك تۇرعىسىنان كەلەتىنىن تۇسىنەمىز:
«جالپى ءان ونەرىندە «اۋەز» دەگەن دە دۇنيە بار عوي دەيمىن. «اۋەز» دەگەن ءاننىڭ موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ءان جيناعىندا ون بەس ءتۇرى كەزدەسەدى، وزىمدە بەس-التى ءتۇرى بار. اندەردىڭ دياپازونى كۆينتا، سەكستا ينتەرۆالدارىنان اسپايدى. كەرەمەتتەي ءان دەگەنگە دە كەلە قويمايدى. وتە شاعىن. سودان وسى «اۋەز» دەگەن دۇنيەنى زەرتتەي كەلە قاراسام، ول پارسىنىڭ ءسوزى ەكەن. ءتىپتى «ءان» ءسوزىنىڭ ءوزى پارسىنىڭ ءسوزى. ساز، مۋزىكا، ىرعاق، اۋەن، مەلوديا ت.ب دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇل ءسوزدى زەرتتەي كەلە ماحمۇت قاشقاريدىڭ ەڭبەكتەرىنە بارىپ تىرەلدىم. ...ءبىز قازاقتىڭ قارا ولەڭىنە «قارا ولەڭ» دەپ ات قويىپ، ايدار تاققان شوقان ۋاليحانوۆ ەكەنىن بىلەمىز. ياعني، بۇل پارسى تىلدەس ەلدەردىڭ بىرىندە ءان ءسوزىنىڭ ورنىنا قولدانىلىپ، بىزدە دە ەرتەرەكتە شاعىن اندەردى وسىلاي اتادى ما ەكەن دەگەن وي تۋادى.
[caption id="attachment_29644" align="alignright" width="299"]
ەركىن شۇكىماننىڭ ستۋدەنت كەزى[/caption]
«اقپەيىلدىڭ ءانى» دەگەن ءاننىڭ دە ەكى ءتۇرى بار. ءاننىڭ اۋەنى التاي-تارباعاتاي اۋەنىنە كەلگەنىمەن، ءسوزى، اندەگى وقيعا باتىس وڭىردەگى مۇحيتتىڭ «ءامىرحان» دەگەن انىنە ۇقساس. ءتىپتى، بىردەي كەلەتىن شۋماقتارى دا بار. قايران قالدىم. باتىس قازاقستاندا ايتىلىپ جۇرگەن «ءامىرحان ءانى»، التاي-تارباعاتايدا «اقپەيىلدىڭ ءانى» بولىپ ءجۇر. بىرەۋىندە «سۇراساڭ اتىم ‒ اقپەيىل، ءسىڭىلىم قايشا» دەپ «ءامىرحان انىندەگىدەي» كەلەدى. ال ەكىنشىسى «سۇراساڭ اتىم ‒ اقپەيىل، ءسىڭىلىم اينام» دەپ ءجۇر. ءبىراق ءان بولەك، باسقا. التاي-تارباعاتاي ءوڭىرىنىڭ اۋەنى.»
مىنە، جاي عانا ءبىر سۇحباتىنىڭ وزىنەن عىلىمنىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇر ما؟ ءسوزسىز. مىنە، ونەردى كلاسسيكالىق دارەجەدە مەڭگەرۋدىڭ ءبىر بەلگىسى وسى ما دەيمىن. سوندىقتان دا ول انشىلەردى وقىتۋدىڭ وزىنە جاڭاشا ادىستەمە، تىڭ مەتودولوگيا كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.
«‒ مۇنداي وقۋدىڭ نەگىزدەرىن ەندى-ەندى عانا جاساپ ءجۇرمىز. ءان ۇيرەتۋدىڭ ادىستەمەسىن قايتا جاساۋ كەرەك سياقتى. ال ادىستەمەنى قايتا جاساۋ ءۇشىن كلاسسيفيكاسياسىن قايتا قاراۋ كەرەك پە ەكەن دەپ ويلايمىن. بىلمەيمىن… بۇل دۇنيەلەردى اركىم وزىنشە جاسايدى. ءقازىر باتىس، ارقا، جەتىسۋ، سىر ءوڭىرىنىڭ انشىلىك مەكتەپتەرىنە ءبولىپ وقىتىپ ءجۇرمىز. جالپى قازاق اندەرىن قالاي وقىتۋ كەرەك؟ ءاربىر مەكتەپكە ءبىر-بىر كلاسسيفيكاسيا جاساۋ كەرەك شىعار»،– دەپتى بىردە ەركىن شۇكىمانوۆ. عىلىمعا قۇشتار ادام قاي ۋاقىتتا دا قولدا باردى جەتىلدىرۋدىڭ، ءوسىرۋدىڭ، دامىتۋدىڭ جولىن ىزدەپ جۇرەتىنى بەلگىلى. باسقاشا بولعان ەمەس.
كلاسسيكالىق ونەر دەگەننەن شىعادى، الەمدەگى وپەرانىڭ كورولى اتانعان، 12 گرەمميدىڭ يەگەرى، گيننەستىڭ رەكوردتار كىتاپشاسىنا كىرگەن پلاسيدو دومينگو استانادا ءداستۇرلى انشىلەردىڭ كونسەرتىنە 15 مينۋتقا دەپ كىرىپ، بىتكەن سوڭ ءبىراق شىعىپتى دەسەدى عوي. سوندا ايتقانى: «ءبىزدىڭ ءومىر بويى ىزدەپ جۇرگەنىمىز وسى ەدى عوي!» بوپتى دەيدى. اڭىز ەمەس دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، قازاق انىندەي قۇدىرەت جەر بەتىندە جوق. ءتىپتى، اۋەزىمەن الەمدى ءتانتى ەتكەن يتاليانىڭ ءوزى انگە بىزدەي باي ەمەس. نەشە مىڭ ءان! ءار ءتۇرلى ىرعاق! ءتۇرلى ەكپىن! نەبىر بوياۋ! تەرەڭ يىرىمدەر مەن ورامدار! ءبىراق، وسى جەردە قيعاش ماسەلە بار. بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن كلاسسيكالىق ونەر دەسە، تەك ەۋروپا ونەرى دەپ تۇسىنەدى. ال قازاقتىڭ اندەرى كلاسسيكا ەمەس، ءداستۇرلى ونەر. سونداي سولاقاي ساياسات بولعان. سونىڭ سالقىنى ءالى بار. مىنە، سوندىقتان دا، قازاق انشىلەرىن پلاسيدو دومينگو، لۋچانو پاۆاروتتي، حوسە كاررەراسپەن سالىستىرا الماي كەلەمىز. ولاردىڭ انشىلەرى – ساحنا كورولى، بىزدىكىلەر – ءداستۇرلى ونەردىڭ شەبەرى. جوق، ولاي بولماۋعا ءتيىس. قازاقتىڭ ۇلتتىق كلاسسيكالىق ونەرىنىڭ حاس شەبەرلەرى – ساحنانىڭ پاتشاسى.
بۇرىنعى ءبىرجان سال، اقان سەرى، مۇحيت، كەنەندەر سالعان جولدى جالعاستىرعان كەشەگى امىرە، جۇسەكەڭ، عارەكەڭ، مانەكەڭدەردىڭ ءىزباسارى، جانىبەك، قايرات، مادەنيەت، تۇرسىنعازىلاردىڭ جالعاسى – بەكبولات،بەرىك، رامازان، ەركىن، ساۋلە، ارداق، ايگۇل،ۇلجان، ەرلاندار – كلاسسيكتەر. ويتكەنى، قازاقتىڭ كلاسسيكالىق ءان ونەرىن ورگە سۇيرەپ كەلە جاتقان سولار. باسقا ەشكىم ەمەس. پلاسيدو، لۋچانو، حوسەلەرگە سۇيسىنەمىز. ءوز كاسسيكتەرىمىزدى بيىكتە كورەمىز. «ءبىرجان سال» كينوسىنداعى ءبىرجان اندەرىن تۇگەلدەي ەركىن شۇكىمانوۆتىڭ ورىنداۋى – سوعان دالەل. ايتپاقشى، ولار ەركىن شۇكىمانوۆتىڭ الدىڭعى جىلعى يتاليا وپەرالارىنان بەرگەن كلاسسيكالىق كونسەرتىن كورمەي قالدى. كورگەندە، كلاسسيكالىق ونەر قازاق انىنەن باستالادى دەپ ويلار ەدى. كۇمانىم جوق وسىعان.
سەرىك جانبولات،
جۋرناليست
