وتكەن ايدا ءبىز قىرعىز باسىلىمدارىنا شولۋ جاساي وتىرىپ، قىرعىزستانداعى سايلاۋدىڭ ماڭىزى جانە تالاس كىمدەردىڭ اراسىندا ءوتۋى مۇمكىن ەكەندىگى تۋرالى ماقالا جاريالاعانبىز. ماقساتىمىز – كورشى ەلدەگى ەڭ باستى ساياسي وقيعاعا بەيجاي قاراماي، ولاردىڭ بۇگىنگى احۋالىنا بايلانىستى ساراپتاما جاساۋ بولاتىن. بۇرىنعى پرەمەر-مينيستر، "اك شۋمكار" پارتياسىنىڭ اتىنان پرەزيدەنتتىككە رەسمي تۇردە كانديدات بوپ تىركەلگەن تەمىر سارييەۆ گازەتىمىزگە سۇحبات بەرۋگە كەلىسكەسىن، ارنايى كورشى ەلگە بارىپ قايتتىق. ءبىز سۇحبات الۋعا ۋاعدالاسقان كەشكى ۋاقىتتا قىرعىزستانعا تانىمال مەملەكەت قايراتكەرى، اتامبايەۆتىڭ ساياسي قارسىلاسى ومىربەك تەكەبايەۆ «جەمقورلىققا بايلانىستى» كۇدىكپەن 8 جىلعا سوتتالعانىن ەستىدىك. جىلى جىميىپ، كىشپەيىلدىكپەن امانداسىپ، ءجون سۇراسقان سوڭ تەمىر سارييەۆپەن وڭاشاداعى اڭگىمەمىز وسى وقيعادان ءوربىدى.
[caption id="attachment_29636" align="aligncenter" width="640"]
وپپوزيسيا سەركەسى، 8 جىلعا سوتتالعان ومۋربەك تەكەبايەۆ[/caption]
تەكەبايەۆ ءۇش پرەزيدەنتپەن دە كەلىسە المادى
– تەمىر ارگەمباي ۇلى، تانىمال ساياساتكەر تەكەبايەۆ مىرزانىڭ 8 جىلعا سوتتالعانىن ءقازىر عانا ەستىدىك. بۇل وقيعا سىزگە قالاي اسەر ەتتى؟
– تەكەبايەۆ مىرزا – ەلىمىز ءۇشىن وتە سىيلى ازامات، بەلگىلى ساياسي قايراتكەر. اقايەۆ پەن باكييەۆتىڭ كەزىندە بيلىكتى قاتتى سىناعان، اتامبايەۆپەن دە پىكىرى سوڭعى كەزدەرى كەلىسپەدى. كەزىندە پرەزيدەنت اتامبايەۆپەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولدى. ءبىرىن-بىرى قولدادى. ەلىمىزدى قيىن شاقتان بىرگە قۇتقاردى. تەكەبايەۆ ۇستالعاندا ءبىز ءوز پىكىرىمىزدى اشىق ايتقانبىز. ءادىل تەرگەۋ جۇرگىزىلۋىن تالاپ ەتكەنبىز. كوپشىلىكتىڭ پىكىرى ءارقيلى. تەرگەۋ دە، سوت تا ءبىرجاقتىلى بولدى دەپ وتىر. ءبارىن الداعى ۋاقىت كورسەتەدى...
– تەكەبايەۆ ءوزىن پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا ۇسىناتىنىن مالىمدەگەن سوڭ ونى ادەيى قاماپ تاستادى دەگەن پىكىر شىندىققا جاناسىمدى ما؟
– كوپتەگەن پىكىرلەردىڭ ءتۇيىنى سوعان تىرەلەدى. «ساياسي ويىننىڭ قۇربانى بولدى» دەۋشىلەر كوپ. تەكەبايەۆتى قولداۋشىلاردىڭ باسىم بولىگى ونىڭ اق، ادال ەكەنىنە سەنىم ءبىلدىرىپ وتىر...
– بەيرەسمي اقپارات كوزدەرىنەن ۇققانىمىزداي، تەكەبايەۆتىڭ ماڭىنا توپتاسقان بەلگىلى ساياساتكەرلەر الداعى سايلاۋدا ءسىزدى قولداۋى مۇمكىن دەپ وتىر. بۇل ءسوز راس پا؟
– تەكەبايەۆ نەگىزىن قالاعان «اتامەكەن» پارتياسى – ەلىمىزگە كەڭىنەن تانىمال، ساياسي ورنى مىعىم پارتيانىڭ ءبىرى. مەنىڭ كانديداتۋرامدى قولدايدى دەگەن ءسوزدىڭ بارى راس. ءبىراق ونى مەن شەشپەيمىن، سول پارتيانىڭ قايراتكەرلەرى شەشەدى. ازىرگە ناقتى جاۋاپ ايتۋ قيىن.
سايلاۋعا بايۋ ءۇشىن قاتىسىپ جاتقان جوقپىن
– پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا ۇمىتكەرلەر سانى وتە كوپ ەكەن. بۇل دەموكراتيانىڭ نىشانى ما، الدە باسقا دا سەبەپتەرى بار ما؟
– قىرعىز قوعامى ساياسيلانعان قوعامعا اينالدى. مۇنىڭ پايداسى دا، زيانى دا باسىم. ساياسي بەلسەندىلىك دەيمىز بە، الدە ساياساتتى تىم جەڭىل تۇسىنەمىز بە، بەلگىسىز. ايتكەنمەن، سوڭعى سايلاۋعا ساناۋلى ادام بارۋى مۇمكىن. پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا تىركەلۋدىڭ تالاپتارى اۋىر. مەملەكەتتىك تىلدەن ەمتيحان تاپسىرادى، 1 ميلليون سوم جارنا تولەيدى جانە 30 مىڭ ادامنىڭ قولىن جينايدى. بۇل تالاپتى ءبارى بىردەي ورىنداي المايدى.
ساياساتكەرلەر نەگىزگى تارتىس – مەنىڭ جانە ومىربەك بابانوۆ پەن سوورونباي جەەنبەكوۆتىڭ اراسىندا وتەدى دەپ بولجاپ وتىر. ەل زاڭى بويىنشا بۇگىنگى پرەزيدەنت سايلاۋعا قاتىسا المايدى.
بۇل سايلاۋ بۇرىنعى سايلاۋلاردان وزگەرەك دەر ەدىم. قىرعىز حالقى تاريحي تاڭداۋ جاسار ءساتتىڭ الدىندا تۇر. وتانىمىز ارى قاراي دامۋ ءۇشىن، ەكونوميكاسى مەن الەۋەتى كوتەرىلۋى ءۇشىن، دەموكراتيالىق قۇندىلىعىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن، سىرتقى جانە ىشكى ساياساتتى ورنىقتى جۇرگىزىپ، تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋ ءۇشىن حالىق تاڭداۋىنىڭ ماڭىزى ايرىقشا زور.
مەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا پايدا تابۋ، بايۋ ءۇشىن قاتىسىپ جاتقام جوق. ەلىمىزدەگى كوپتەگەن تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى شەشكىم كەلەدى. قىرعىز حالقىنىڭ تاريحىندا قالۋدى ماقسات تۇتام. ءوز وتانىن سۇيمەيتىندەر ەل باسقارعاندا نە بولارىن ءبىزدىڭ حالىقتاي تۇسىنەتىن ەل جوق شىعار دەپ ويلايمىن...
[caption id="attachment_29638" align="aligncenter" width="640"]
تەمىر سارييەۆ پەن المازبەك اتامبايەۆ[/caption]
وداققا حالقىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن مۇشە بولدىق
– ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا ءسىز پرەمەر-مينيستر بولىپ تۇرعان كەزدە مۇشە بولدىڭىزدار. بۇل ۇيىمعا كىرۋگە نە تۇرتكى بولدى؟
– ءبىز مەملەكەتتىڭ بولاشاعىن ويلادىق. ءبىزدىڭ وندىرگەن تاۋارىمىز، شارۋاشىلىق ونىمدەرىمىز، نەگىزىنەن رەسەي مەن قازاقستان ارقىلى وزگە ەلدەرگە شىعادى. ساۋداگەرلەرەمىز بەن ءىرى بيزنەسمەندەرىمىز وسى ەلدەر ارقىلى كاسىبىن ودان ارى جانداندىرا الادى. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە بولماساق، وندا بىزگە اۋىر تيەتىنىن زەرتتەدىك. مەن پرەمەر-مينيستر بولماي تۇرىپ، ەكونوميكا ءمينيسترى قىزمەتىن اتقارعان تۇستا وسى وداققا كىرۋ كوميسسياسىن تىكەلەي قاداعالادىم. كەلىسسوز ءۇش جىلعا سوزىلدى. ءبىز حالقىمىزعا، وتانىمىزعا بارىنشا ءتيىمدى شارتتاردى قورعاۋعا تىرىستىق.
– وداققا مۇشە بولعاندارىڭىزعا ەكى جىل تولدى. ناتيجە قالاي؟
– ازداعان قيىنشىلىقتار بولعانىنا قاراماستان، وتە جاقسى دەر ەدىم. بيىلعى جارتى جىلدىق ەسەپ بويىنشا قىرعىزستاننىڭ جالپى ىشكى ءونىمى 6،5 پايىزدى قۇرادى. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقپەن اراداعى ساۋدا اينالىمى 40 پايىزعا وسكەن. بۇل – وتە جاقسى كورسەتكىش.
– قازاقستان ەۋرازيالىق وداققا مۇشە بولار كەزدە حالىقتىڭ كەيبىر توبى، بەلگىلى ساياساتكەرلەر قارسى بولدى. بىرنەشە مارتە شەرۋلەر، ميتينگلەر ءوتتى. قىرعىز حالقى وداققا مۇشە بولۋعا قالاي قارادى؟
– قازاقستان ءۇشىن وداققا كىرۋ اۋىر جاعدايدا وتكەنىنەن حابارىم بار. نەگىزى، بۇل يدەيانى العاش بولىپ كوتەرگەن پرەزيدەنت نازاربايەۆ قوي... ەۋرازيالىق وداق قۇرىلار ساتتە دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق داعدارىس باستالدى. بۇل داعدارىس رەسەي مەن قازاقستانعا اۋىر ءتيدى. سونىڭ دا كەسىرى بولعان شىعار.
ءبىز، جوعارىدا ايتقانىمداي، بۇل وداقتىڭ قۇرىلىمىن، تالاپ-شارتتارىن ۇزاق زەرتتەدىك. حالقىمىزعا دا كەڭىنەن تۇسىندىردىك. ارينە، بۇل وداقسىز دا قىتايمەن، وزبەكستانمەن، باسقا دا ەلدەرمەن ساۋدا-ساتتىق، بارىس-كەلىس جاساپ جاتتىق. ءبىراق بىزگە بۇل وداقسىز العا باسۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. 180 ميلليون حالقى بار الىپ نارىق كوزىنەن سىرت قالۋ – ەڭ الدىمەن، قاراپايىم حالقىمىز، ورتا جانە شاعىن بيزنەس وكىلدەرى ءۇشىن ءتيىمسىز بولار ەدى. ءبىز ءوز تاۋارىمىزدى قايدا ساتامىز، ارزان ءارى ساپالى شەتەل تاۋارلارىن قايدان الامىز؟ وسى سۇراقتى تالقىلاي كەلە، وداققا مۇشە بولۋدى قۇپ كوردىك.
قارسىلىقتار، تۇسىنبەۋشىلىكتەر بولماي قالعان جوق. ولاردى شەشۋ ءۇشىن بەتپە-بەت كەزىگىپ، كوميسسيا ارقىلى تۇسىندىردىك.
ءبىز تۋىسقان ەلمىز
– قىرعىزستانعا جۋىردا عانا قازاقستان 100 ميلليون دوللار كولەمىندە گرانت بەردى. رەسەي، جۇڭگو، باتىس ەلدەرى دە ارنايى گرانت بەرىپ، سىزدەردى قولداپ وتىراتىنىن بىلەمىز. سىرتتان ينۆەستيسيا تارتىپ، ءىرى كاسىپورىندار اشۋ جاعى قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟
– مەن بىزگە ۇنەمى قولداۋ كورسەتىپ وتىراتىنى ءۇشىن قازاقستانعا زور راحمەت ايتامىن. ءبىز – ءبىر تۋعان ەلمىز. ءتىلىمىز دە، ءدىلىمىز دە، ءدىنىمىز دە ۇقساس. تاريحىمىزدىڭ ءتۇبىن قۋساق، ءبىر اتادان تاراعانبىز. قازاقستان بىزگە ەكونوميكالىق، گۋمانيتارلىق كومەك بەرۋمەن قاتار، مادەني-رۋحاني بايلانىستى دا جۇيەلى جۇرگىزىپ كەلەدى. جىل سايىن ەكى ەل اراسىندا مادەني ءىس-شارالار وتەدى. مۇنىڭ ءبارى ەكى ەلدىڭ ىنتىماعىن، بىرلىگىن نىعايتۋ جولىنداعى يگى ىستەر دەپ ويلايمىن. ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى سىرتقا تەپپەي، ىشكە تارتساق قانا العا باسامىز.
قازاقستاننىڭ بەلدى كاسىپورىندارى، كاسىپكەرلەرى ەلىمىزگە ينۆەستيسيا قۇيۋ جاعىنان الدىڭعى قاتاردا. ولار تاۋ-كەن ءوندىرىسى، اۋىل-شارۋاشىلىعى، قۇرىلىس سالاسى، تۋريزم، سيفرلىق تەحنولوگيا، جەڭىل ونەركاسىپتە جۇمىس ىستەپ جاتىر. قىرعىزستاننىڭ سالىق جۇيەسى وتە قولايلى. ەڭ تومەنگى سالىق مولشەرلەمەسى ءبىزدىڭ ەلدە. جالاقى دا جوعارى ەمەس. مۇنىڭ ءوزى سىرتتان كەلەتىن ينۆەستورلارعا ءتيىمدى.
ەۋرازيالىق وداققا ەنگەن سوڭ، ءبىر جىلدىڭ ىشىندە شەتەلدەردەن 1 ميلليارد 600 ميلليون دوللار ينۆەستيسيا تارتىلدى. بۇل – قىرعىزستان تاريحىنداعى ەڭ جوعارعى كورسەتكىش. ءقازىر وڭتۇستىك كورەيا، جاپونيا، جۇڭگو، رەسەي، يران جانە باتىس ەلدەرى ينۆەستيسيا قۇيۋعا مۇددەلىلىك تانىتىپ وتىر. سەبەبى، بىزدە كاسىپورىن، زاۋىت-فابريكا اشسا، ونىمدەرىن ەۋرازيالىق وداققا ەركىن ساۋدالاي الادى. سوندىقتان دا، ولار قىرعىزستانعا ينۆەستيسيا قۇيۋعا ىنتالى دەر ەدىم. الداعى ۋاقىتتا وسى سالانى مەملەكەتتىڭ نەگىزگى باعىتىنا اينالدىرىپ، قىرعىز حالقىنىڭ باقۋاتتىلىعىن ارتتىرۋعا ءتيىستىمىز.
دەموكراتيانى جالاۋ ەتىپ، ەكونوميكامىزدى كۇيرەتتىك
– قازاقستان، ءوزىڭىز ايتقانداي، ۇنەمى قىرعىزستانعا ەكونوميكالىق جانە گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتىپ كەلەدى. بىزدە «ورتالىق ازياداعى كوشباسشى ەلمىز» دەگەن ءسوزدى بيلىك وكىلدەرى ءجيى ايتادى. بۇل ءسوز قانشالىقتى دۇرىس؟ پرەزيدەنت نازاربايەۆتىڭ جۇرگىزگەن ساياساتىن قالاي باعالايسىز؟
– قازاقستاندى ورتالىق ازياداعى كوشباسى ەل دەگەنگە ەشكىم قارسى بولماس دەپ ويلايمىن. دامىعان ەلدەر تىزىمىندە قازاقستان 42-ورىندا تۇر. بۇل – قۇرعاق سيفر ەمەس، جان-جاقتى ولشەمدەر بويىنشا شىنايى باعالاۋدىڭ ناتيجەسى.
نازاربايەۆ – ورتالىق ازياعا عانا ەمەس، الەمگە تانىمال ۇلى ساياساتكەر. قازاقستان الەمدىك يدەيالار مەن باسقوسۋلاردىڭ ورتالىعىنا اينالىپ ۇلگەردى. كوپتەگەن حالىقارالىق شارالاردى وتكىزىپ، وڭىردەگى كوشباسشى ەل ەكەنىن دالەلدەدى. مىسالى، ەكسپو كورمەسىن الايىق. مۇنداي كورمەنى وتكىزبەك تۇگىل، سونى وتكىزۋگە ۇسىنىس بەرۋگە كوپتەگەن ەلدەردىڭ ءداتى جەتپەيدى. ەكسپو-عا شەتەل باسشىلارى، مىقتى ساياساتكەرلەر، ءىرى بيزنەسمەندەر كەلدى. ولاردىڭ ءبارى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ دامىعان مەملەكەتكە كەلگەنىن، وسى ايماقتاعى كوشباسشى ەلگە قاراپ، بوي تۇزەيتىن مەملەكەتتىڭ كوپ ەكەنىن جەتكىزدى. بۇل – جاي ءسوز ەمەس. بىرىنشىدەن، نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى بەدەلى بولسا، ەكىنشىدەن، قازاق حالقىنىڭ جاسامپازدىعىنىڭ كورسەتكىشى. ەكسپو ارقىلى قازاقستانعا ينۆەستيسيا تارتىلىپ، تۋريزم سالاسى دامي تۇسەرى انىق. سىزدەر بۇگىن ءۇشىن ەمەس، بولاشاق ءۇشىن قادام جاساپ وتىرسىزدار.
استانا سالدىڭىزدار. از جىلدىڭ ىشىندە الەمدەگى ەڭ جاڭا استانا قۇردىڭىزدار. الەمدىك باسەكەگە قابىلەتتى، بارلىق شارت-جاعدايمەن قامتىلعان ۋنيۆەرسيتەتتەر، الەمنىڭ ماڭدايالدى ونەر وردالارىمەن يىق تىرەسەتىن تەاترلار اشىلدى. تەمىر جول مەن حالىقارالىق ماڭىزى بار اۆتوجولدار سالىندى. مۇنايدان تۇسكەن اقشانى يندۋستريالىق باعىتتا پايدالانىپ، ءوندىرىس وشاقتارىن دامىتۋدى قولعا الىپ وتىرسىزدار. مۇنىڭ ءبارى قازاق حالقىنىڭ جانە پرەزيدەنت نازاربايەۆتىڭ جەتىستىگى، قاجىرلى ەڭبەگى دەپ باعالاعان ءجون.ءوز باسىم پرەزيدەنت نازاربايەۆتى قاتتى سىيلايمىن.
ادام بولعاسىن، ونىڭ بويىندا كەمشىلىك تە بولادى. قوعامنىڭ ءبارى بىردەي ويلاپ، بىردەي ءتۇس كورۋى مۇمكىن ەمەس. ونداي جۇيە – كەڭەس وداعىمەن بىرگە كەتتى. نازاربايەۆ ساياساتىن سىناپ، ءبىز دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردان كەش قالدىق دەپ كۇڭىرەنەتىندەردى دە تۇسىنەمىن. ءبىز قايتتىق؟ دەموكراتيانى جالاۋ ەتىپ، ەكونوميكامىزدى كۇيرەتتىك. قانتوگىس بولدى. حالىق جاپا شەكتى. قاي ەلگە بولسا دا، كەرەگى – مادەنيەتتى دەموكراتيا. تۇرپايى دەموكراتيادان ساقتانۋ كەرەك. ءبىزدىڭ حالىق سونى ەندى-ەندى ءتۇسىنىپ كەلەدى...
– سىزدەر پارلامەنتتىك باسقارۋداعى ەلسىزدەر. پرەزيدەنت اتامبايەۆ وسى جۇيەنى قايتا قۇرىلىمداۋدى، كونستيتۋسيانى وزگەرتۋدى قولايلى كوردى. ونىڭ بۇل ۇسىنىسى قارسىلىققا دا تاپ بولدى. ازداپ وزگەرىس ەنگىزدى دە. ەگەر ءسىز پرەزيدەنت بولساڭىز، پارلامەنتتىك باسقارۋدا قالاسىزدار ما؟
– ءبىز مىندەتتى تۇردە دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى ساقتايمىز ءارى ونى دامىتامىز. ءسوز بوستاندىعى، وي بوستاندىعى، سەنىم بوستاندىعى، ازاماتتىق قۇقىق – ءبىرىنشى ورىندا تۇرارى ءسوزسىز.
ال پارلامەنتتىك باسقارۋ... شىنىمدى ايتايىن، ەل بيلىگى كوپتەگەن قايشىلىقتارعا تاپ بولىپ وتىر. ساياسي پارتيالار مەن جوعارعى بيلىك اراسىندا ناقتىلانباعان، ءالى دە تەرەڭ قاراۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلەلەر جەتەرلىك. بۇل جۇيەنى جەتىلدىرۋ، مۇمكىن وزگەرىس ەنگىزۋ كەرەك شىعار. ەلدەگى تىنىشتىق پەن بەيبىتشىلىكتى، ورنىقتىلىقتى ساقتاۋ ءۇشىن دە ساياسي جۇيەنىڭ ىشكى اقاۋلارىن وڭايتىن، ونى جۇيەلەندىرەتىن مەزەت كەلگەن سەكىلدى. ەندى ءبىزدىڭ بيلىككە ايعاي-شۋ، اتتانمەن ەمەس، ناقتى جۇمىس ىستەيتىن ادامدار كەلگەنىن قالار ەدىم. ءبىرىن ءبىرى قارالاۋ، جاق-جاق بولىپ ءبولىنىپ، كۇندە قۇر سوزبەن كۇن كەشۋ بىزگە ءتيىمسىز. ساياساتتانعان ەل بولساق تا، شىن ساياساتتان ءالى جىراق جۇرگەندەيمىز...
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت. ساتتىلىك تىلەيمىز!
اڭگىمەلەسكەن ءتوقتارالى تاڭجارىق
