عىلىمي جۇمىس بارىسىندا دۇنيەجۇزىندەگى المانىڭ اتاسى سانالاتىن سيۆەرس الماسى مەن ابريكوستىڭ گەنەتيكالىق قورىن ساقتاپ قالۋ بويىنشا كوپتەگەن جۇمىستار اتقارىلعانىن اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. سونىمەن قاتار عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىن ىسكە اسىرۋ بارىسىندا جابايى جەمىس اعاشتارىن ءوسىرۋ، ورمان ىشىنە قاجەتتى كوشەتتەر الۋ، جوڭعار الاتاۋى تابيعي ساياباعىندا جەمىس اعاشتارىنىڭ تابيعي تارالىمىن قالىپقا كەلتىرۋ ماسەلەلەرى جان-جاقتى زەرەدەلەنگەن.
بۇعان دەيىن قازاقستان، اقش جانە ەۋروپانىڭ جەتەكشى عالىمدارى قازاق جەرىندە وسەتىن جابايى سيۆەرس الماسى جەرشارىنا تارالعان المانىڭ نەگىزگى ءتۇبىرى ەكەنىن عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەگەن-دى. بۇگىندە دۇنيەجۇزىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە كوممەرسيالىق باعىتتا وسىرىلەتىن، عاسىرلار بويى كوپتەگەن سەلەكسيادان وتكەن الما سورتتارىنىڭ نەگىزگى اتاسى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك، وڭتۇستىك-شىعىس ايماعىندا وسەتىن سيۆەرس الماسى ەكەنىن الەم عالىمدارى مويىنداعان.
گەنەتيكالىق دەگراداسيا، كليماتتىڭ وزگەرۋ، جاڭا زيانكەستەر مەن ءتۇرلى اۋرۋلاردىڭ پايدا بولۋى سالدارىنان زاماناۋي الما سورتتارى ءوزىنىڭ ونىمدىلىگىن جىل وتكەن سايىن جوعالتىپ جاتقانى ەمەس. ماماندار قازاقستاندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان سيۆەرس الماسىنىڭ گەنەتيكالىق قورى الما سورتتارىنىڭ ونىمدىلىگىن ارتتىرىپ، ءتۇرلى اۋرۋلارعا قارسى تۇراقتى يممۋنيتەت قالىپتاستىرۋعا جول اشاتىنىن العا تارتۋدا. سول سەبەپتى قازاق ورمان شارۋاشىلىعى جانە اگروورمان مەليوراسياسى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى عالىمدارى قازاقستاننىڭ ورماندارىندا وسەتىن جابايى سيۆەرس الماسىن جان-جاقتى زەرتتەپ، بەلگىلەنگەن ايماقتا كەڭ تارالۋىنا كۇش سالۋدا.
عالىمداردىڭ ەسەبىنشە قازىرگى تاڭدا المانىڭ اتاسى سانالاتىن سيۆەرس الماسى تارباعاتايدا 297،2 گەكتار جەرگە تارالسا، ىلە الاتاۋىنىڭ باۋرايىندا 5496 گەكتار جەردى، ال جوڭعار الاتاۋىندا 14037 گەكتار اۋماقتى الىپ جاتقانىن انىقتاعان.
سونداي-اق ولار ەلىمىزدەگى 15 سەلەكسيالىق-گەنەتيكالىق ۋچاسكەدە 1932-2007 جىلدار ارالىعىندا، ياعني، 75 جىل بويىنا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، جابايى سيۆەرس الماسى ىلە الاتاۋىنىڭ باۋرايىندا 80 پايىزعا، جوڭعار الاتاۋىندا 28 پايىزعا قىسقارعانىنا كوز جەتكىزگەن. وسى ءبىر كورسەتكىشتەن-اق، جابايى المانىڭ جويىلىپ كەتۋىدىڭ از-اق الدىندا تۇرعانىن بايقاۋعا بولادى.
عالىمداردىڭ مالىمەتىنشە ىلە الاتاۋىنداعى گيبريدتى-مادەني سورتتاردىڭ قاتارىنا جاتاتىن الما اعاشتارىنىڭ كولەمى 20-40 پايىزعا دەيىن تومەندەپتى. جابايى سيۆەرس الماسىنىڭ بۇلايشا سيرەۋىنە كوپ جاعدايدا گەنەتيكالىق ەروزياعا ۇشىراۋى اسەر ەتۋدە.
جابايى سيۆەرس الماسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ىزدەنۋشەلىر تاۋ بوكتەرىندە، ءتۇرلى بيىكتىك دەڭگەيىندە (تەڭىز دەڭگەيىنەن 1125-1385 مەتر بيىكتىك ارالىعىندا) الما كوشەتتەرىن وتىرعىزىلعان. سونىمەن قاتار الما كوشەتتەرىنىڭ قاسىنا اعاشتى جانە بۇتالى وسىمدىكتەر – ۇيەڭكى، دولانا، مويىل، سيىرقاراقاتتاردا وتىرعىپتى. كوشەتتەردىڭ ءوسىپ، جەتىلۋ بارىسىن زەرتتەگەن عالىمدار ونىڭ 24 پايىزىنىڭ السىزدىگىن، ال 6 پايىزىنىڭ قۋراپ قالعانىن بايقاعان.
سونىمەن قاتار عالىمدار سوڭعى جىلدارى سيۆەرس الماسىنىڭ ءدانى ارقىلى تابيعاي جاعدايدا ءوسىپ-ونۋى مۇلدە توقتاعانىن العا تارتۋدا. ناقتىراق ايتساق، سوڭعى 20-25 جىلدا الما اتاسىنىڭ تابيعي ءوسىپ، جەتىلۋى پىشاق كەسكەندەي توقتاعان. عالىمدار سيۆەرس الماسىنىڭ ءوسىپ، ونۋىنە سوڭعى ۋاقىتتارى پايدا بولعان اۋرۋ تۇرلەرى قاتتى اسەر ەتكەنىن انىقتادى.
تاۋ باۋرايىنداعى جابايى المالاردىڭ ونىمدىلىگى دە ايتارلىقتاي تومەندەگەن. الما اعاشتارىنىڭ جەمىس بەرۋىنە اۋا رايىنىڭ تۇراقتى بولماۋى اسەر ەتۋدە. كوكتەمدە اۋا-رايى كۇرت سۋىتقان كەزدە الما تۇينەكتەرىن ۇسىك شالىپ، الما بىتكەننىڭ ءبارى جەمىسسىز قالاتىن كەزدەرى ءجيى ورىن الاتىن بولعان.
قازاق ورمان شارۋاشىلىعى جانە اگروورمان مەليوراسياسى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى عالىمدارى جۇرگىزگەن زەرتتەۋ جۇمىستارىن ەلىمىزدىڭ ورمان شارۋاشىلىعىن ساقتاۋ باعىتىندا جۇمىس ىستەپ جاتقان كاسىپورىندار مەن شارۋاشىلىقتار كەڭىنەن قولدانۋىنا بولادى. بۇدان باسقا وزگە دە عىلىمي جوبالارعا نەگىز بولاتىنان ايتا كەتۋىمىز كەرەك.
