اەس سالۋ ۇسىنىسى 90-جىلداردىڭ اياعىنان بەرى تالقىلانىپ كەلەدى. مەن ەكونوميكا ءمينيسترى بولعان كەزدە دە وسى ماسەلە كوتەرىلدى. ۇكىمەتتە قىزۋ تالقىلاۋعا ءتۇستى. ءبىراق جوبا قولداۋ تاپپادى. سەبەبى ول ۋاقىتتا ەلەكتر قۋاتىن وندىرەتىن الەۋەت جوعارى، ەكونوميكا ءالى داعدارىستان شىقپاعان، ەلەكتر قۋاتىنا سۇرانىس تومەن، قاراجات تاپشى ەدى.
كەيىنگى 5-6 جىلدا ماسەلە قايتا كوتەرىلدى. بىرىنشىدەن، ەكونوميكانىڭ قارقىندى وسۋىنە بايلانىستى ەلەكتر قۋاتى تاپشىلىعى بايقالسا، ەكىنشىدەن، كۇن تارتىبىنە ەنەرگيانىڭ تازا كوزىن پايدالانۋ قاتاڭ قويىلا باستادى. مىسالى، بىلتىر ەلىمىز 115 ملرد كيلوۆاتت-ساعات ەلەكتر قۋاتىن تۇتىندى، سونىڭ 112 ملر-دىن ءوزىمىز وندىردىك. 3 ملرد-قا جۋىق ەلەكتر قۋاتىن كورشى مەملەكەتتەردەن الدىق. بۇل – ەنەرگيا تاپشىلىعىنىڭ بىردەن-بىر كورىنىسى. وعان قوسا كەيىنگى ەكى جىلدا ەنەرگيا قۋاتىن ءوندىرۋ تومەندەدى.
ەنەرگەتيكادا «قوندىرىلعان قۋات» دەگەن ۇعىم بار. ول – جاڭادان سالىنعان كەزدەگى ەلەكتر ستانساسىنىڭ جالپى ءوندىرۋ قابىلەتىن بەينەلەيتىن كورسەتكىش. ءقازىر ول ەلىمىزدە 24،6 گۆت. ءبىر قاراعاندا، وتە ۇلكەن كولەم، ءبىراق ۋاقىت وتە كەلە كەز كەلگەن قوندىرعى ەسكىرەدى. ءارتۇرلى تەحنيكالىق اقاۋ بولادى. سوندىقتان اينالىمعا «قولجەتىمدى قۋات» دەگەن ۇعىم ەنگىزىلگەن. بۇل – ەلدەگى ەلەكتر ستانسالارىنىڭ قۋات وندىرۋگە جارامدىسىن بەينەلەيتىن كورسەتكىش. ول بىزدە ءقازىر جوعارىدا اتالعان 24،6 گۆت كولەمنىڭ 17 گۆت كولەمىنە جەتەر-جەتپەس بولىپ تۇر. سول 17 گۆت كولەمنىڭ تۇراقتى جۇمىس ىستەيتىن قۋاتى بار-جوعى 15 گۆت شاماسىندا. ال تاڭەرتەڭگى 1-2 ساعات پەن كەشكى 1-2 ساعاتتا ەلەكتر قۋاتى ەڭ كوپ پايدالانىلاتىن كەزەڭ سانالادى. سول كەزدە حالىق سۇرانىسىن قامتاماسىز ەتۋگە بۇگىندە 16 گۆت قۋات كەرەك. ءبىراق ونداي مۇمكىندىك كەيدە جەتكىلىكسىز. قۋات جەتپەگەندىكتەن، كورشى مەملەكەتتەردەن ەنەرگيا الۋعا ءماجبۇرمىز.
بۇگىندە 31 ەل اتوم ەلەكتر ستانساسىن پايدالانادى. ءقازىر الەمدە 439 ەنەرگەتيكالىق رەاكتور جۇمىس ىستەيدى. 19 ەل 62 رەاكتور سالۋ ساتىسىندا. اتوم ەنەرگەتيكاسى الەمدەگى ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ جالپى گەنەراسياسىنىڭ 10%-ىن قۇرايدى. ەۋرووداق اتوم ەنەرگەتيكاسىن «جاسىل» تەحنولوگياعا تەڭەستىردى. ەندى 15-20 جىلدا اەس قىزمەتى بارىنشا جانداناتىنى كۇمان تۋدىرمايدى.
اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋعا بىزدە جەتكىلىكتى الەۋەت بار. وندىرىلەتىن تابيعي ۋران كولەمىنەن الەمدە ءبىرىنشى ورىندامىز. وعان قوسا ەلىمىزدە يادرولىق وتىن كومپونەنتتەرىنىڭ ءوندىرىسى بار. ءۇلبى مەتاللۋرگيا زاۋىتى بازاسىندا اەس-كە يادرولىق وتىن شىعاراتىن زاۋىت ىسكە قوسىلىپ، ەلىمىز يادرولىق وتىننىڭ بەلسەندى وندىرۋشىسىنە اينالدى. مۇنداي مۇمكىندىك كوپ ەلدە جوق ەكەنىن ەسكەرسەك، بىزدە اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋدىڭ اۋقىمدى الەۋەتى بار ەكەنى، ونى ۇتىمدى پايدالانۋ بايىپتى شەشىم بولاتىنى انىق.
بۇل سالادا ەلىمىزدىڭ كادرلىق ساياساتى قالىپتاستى. اتوم ونەركاسىبى مەن عىلىمدا 20 000-نان اسا ادام ەڭبەك ەتەدى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا 2010 جىلدان باستاپ يادرولىق، تەحنيكالىق فيزيكا باعىتىندا 3 000-نان اسا كادر دايارلاندى. «ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق» پەن «يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىندا» 3 يادرولىق زەرتتەۋ رەاكتورى جۇمىس ىستەيدى. پايدالانۋعا بەرىلگەن ساتتەن باستاپ وسى رەاكتورلاردى ءبىزدىڭ ماماندار ەش قيىندىقسىز تابىستى پايدالانىپ كەلەدى. ولاردىڭ جۇمىسىنىڭ ناتيجەلەرىن الەمدىك عىلىمي قوعامداستىق تولىق مويىندايدى. سونىمەن قاتار 1973 جىلدان 1999 جىلعا دەيىنگى كەزەڭدە اقتاۋدا بن-350 تولىققاندى ونەركاسىپتىك يادرولىق رەاكتورىن پايدالاندى، ول رەاكتور اپاتسىز جۇمىس ىستەدى. بۇل – ەل قۇزىرەتى مەن الەۋەتىنىڭ دالەلى.
اەس سالۋ تۋرالى وڭ شەشىمگە كەلەتىن بولساق، قاي ەلگە سالعىزىپ، قاي مەملەكەت تەحنولوگياسىن اكەلەتىنىمىز انىقتالعاندا سول تەحنولوگياعا ارناپ كادرلار دايارلاي باستايمىز. كادر دايارلاۋ اسا قيىن ەمەس. ون جىلدا مىڭعا تارتا ينجەنەر دايارلاۋعا بولادى. ءقازىر دايىندىعى بار ادامدار قاتارىنان كاسىبي دەڭگەيى جوعارى مامانداردى تاڭداپ، 2-3 جىل وقىتىپ، بەلگىلەنگەن ەلگە تاجىريبەگە جىبەرسەك، دايىن مامان بولىپ شىعادى.
دۇنيەجۇزىندە قالىپتاسقان تالاپقا ساي ەكونوميكانى تۇراقتى دامىتۋعا ەنەرگيانىڭ تازا كوزىن پايدالانۋ قاجەتتىگى كۇن تارتىبىنە ەندى. وسى تۇرعىدا جاسىل ەنەرگيا قاتارىنداعى اەس-كە بالاما جوق ەكەنى بەلگىلى. 2035 جىلعا دەيىنگى ەنەرگەتيكالىق بالانس ازىرلەندى. سوعان سايكەس ەكونوميكانىڭ ءوسۋ قارقىنى ارتادى، حالىق سانى كوبەيىپ كەلەدى. اتالعان مەرزىمگە دەيىن ەلەكتر ەنەرگياسىن تۇتىنۋ كولەمى ساعاتىنا 153 ملرد كۆت دەڭگەيىندە بولاتىنى بولجاندى. بۇل رەتتە جۇمىس ىستەپ تۇرعان ەلەكتر ستانسالارىنىڭ ءوندىرۋ قابىلەتى 2020 جىلعى 108 ملرد كۆت/ساعاتتان 2035 جىلى 88،6 ملرد كۆت/ساعاتقا دەيىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن تومەندەيتىنى بەلگىلى. سونداي-اق كومىر ستانسالارىنىڭ ءوندىرۋ قابىلەتى قىسقارىپ، قوسىمشا جاسىل ەنەرگيا ساناتىنداعى كۇن، جەل، اتوم ەنەرگياسى مەن گاز كوزدەرىن پايدالاناتىن 17،5 گۆت ەلەكتر قۋاتىن ەنگىزۋ ەكونوميكانىڭ تۇراقتى دامۋىنا ءمۇمكىندىك بەرمەك.
كەز كەلگەن مەملەكەت ەكونوميكاسىنىڭ تۇراقتى دامۋى ءبىرىنشى كەزەكتە ەلەكتر قۋاتىمەن قامتاماسىز ەتۋگە بايلانىستى. ءدال ءقازىر ەلىمىزدىڭ بۇل سالاداعى الەۋەتى وتە زور. ءوندىرىستىڭ دامۋىنا تۇساۋ بولاتىنداي ەنەرگيا تاپشىلىعى بايقالمايدى. دەسەك تە، ءوندىرىستى ءارى قاراي ورىستەتۋگە ەنەرگيانىڭ تازا ءارى تۇراقتى كوزىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنۋگە ءتيىس. سوندىقتان ەلدە ەنەرگيانىڭ بالاما كوزىن دامىتۋ ماسەلەسى وتكىر تۇر. ناتيجە دە جوق ەمەس. ءقازىر جالپى وندىرىلەتىن ەلەكتر قۋاتىنىڭ 5%-دان استامى وسى بالاما كوزدەن الىنادى. كۇن مەن جەلدەن ەنەرگيا الۋ اقىرىن دامىپ كەلەدى. وسى ورايدا اەس سالعانشا كۇن مەن جەل ەنەرگەتيكاسىن دامىتىپ، نەگە تولىق سوعان كوشپەيمىز دەگەن سۇراق تۋادى. بۇل ماسەلەنى دە اشىق ايتقان دۇرىس. ءبىرىنشى، باعاعا بايلانىستى. جەك-تىڭ قازىرگى ءتاريفى، ارينە، ءبىزدىڭ قولدانىستاعى ءداستۇرلى ستانساداعىدان قىمبات. ەكىنشىدەن، جەك ءۇزىلىسسىز قۋات بەرە المايدى. ۇنەمى ءبىر باعىتتى قاتتى جەل سوعىپ، نە ۇنەمى كۇن جارقىراپ تۇرسا عانا ۇزدىكسىز ەنەرگيا بەرەدى. بۇل تابيعات جاراتىلىسىنا قارسى. سوندىقتان ولار سەنىمدى ەنەرگيا كوزى بولا المايدى. وعان قوسا، جەك-تىڭ قىمبات ەنەرگياسى ەكونوميكانىڭ باسەكەگە قابىلەتىن تومەندەتىپ، ەلدى داعدارىسقا ۇرىندىرادى.
اتوم قۋاتىنىڭ ورنىن گاز دا باسا المايدى. بۇل سالادا كومىرتەگى بەيتاراپتىعى ساياساتىن ۇستانعان ەلمىز. كومىر جاعاتىن جاڭا ستانسا جوبالاي المايمىز. وتپەلى كەزەڭدە گاز گەنەراسياسىن ۇلعايتۋعا بولار ەدى، ءبىراق گاز رەسۋرسى جەتكىلىكسىز. ماسەلەن، قۋاتى 1 گۆت بولاتىن ستانسا جۇمىس ىستەسە، شامامەن 2 ملرد تەكشە مەتر گاز كەرەك. ال ەنەرگەتيكالىق تەڭگەرىمدە 20 گۆت ەنەرگيا قۋاتى قاجەت دەسەك، ونىڭ ءبارىن گازبەن جابۋعا 40 ملرد تەكشە مەتردەن استام گاز كەرەك بولادى. ونىڭ ۇستىنە گازحيميا سالاسىن دامىتىپ، وڭىرلەردى گازداندىرۋدى كەڭەيتىپ جاتىرمىز. اتالعان باعىتتىڭ بارىنە بىردەي جەتەتىن گاز رەسۋرسى جوق بىزدە.
الەم حالقىن الاڭداتقان ەڭ كۇردەلى ماسەلە – جەر شارىنداعى كليماتتىڭ وزگەرۋى. مۇنداي وزگەرىس بىزدە تىپتەن قاتتى بايقالادى. ەۋروپانىڭ كوپ ەلىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان كۇن ىسۋى ورىن الىپ، مىڭداعان گەكتار ورماندى ءورت شالىپ، حالىق ابىگەرگە ءتۇستى. ازيا، اقش پەن ەۋروپاداعى ءبىرقاتار ەلدى توپان سۋ باسىپ، ەكونوميكاسىنا وراسان زور زيان كەلدى. افريكا مەن اراب ەلىنە قار جاۋىپ، ولاردا دا قيىندىق تۋدى. بۇۇ قولداۋىمەن جۇمىس ىستەپ جۇرگەن حالىقارالىق عالىمدار توبىنىڭ زەرتتەۋ ناتيجەسىنە دەن قويالىق. 2014 جىلى وسى توپتىڭ 6 بايانداماسى جاريالاندى. وندا جەردەگى تەمپەراتۋرا تەز كوتەرىلىپ، سالدارىنان كليمات وزگەرىپ، كەلەڭسىز اپاتتى جاعدايلار ورىن العانىنا ادامنىڭ جاۋاپسىز تىرلىگى سەبەپ بولعانى عىلىمي تۇرعىدان ناقتىلاندى.
بۇل ۇردىستەردى تەجەۋ جولىندا بۇكىل الەم بىرىگىپ كۇرەسپەسە، جەردەگى تەمپەراتۋرا 2100 جىلعا دەيىن تاعى ءبىر گرادۋسقا كوتەرىلەدى. وندا پلانەتاداعى كوپ ايماقتا ءومىر سۇرۋگە ءقاۋىپ تونەدى. بۇل عىلىمي تۇردە دالەلدەندى. زەرتتەۋ ناتيجەسى نەگىزىندە 2015 جىلى پاريجدە 197 ەلدىڭ باسشىسى قاتىسقان جيىن بولىپ، پاريج كەلىسىمىنە قول قويىلدى. كەلىسىمنىڭ نەگىزگى تالابى – ءار ەل 2100 جىلعا دەيىن جەردەگى تەمپەراتۋرانى 1،5 گرادۋستان اسىرماۋعا اتسالىسۋعا ءتيىس. وعان قول جەتكىزۋدە بۇكىل الەم كومىر، مۇناي، گاز رەسۋرستارىن قولدانۋدى كۇرت ازايتۋى كەرەك. ەنەرگيانىڭ جاسىل تۇرىنە كوشىپ، قاجەتىنە ءتيىمدى جاراتۋدى ءومىر تارتىبىنە اينالدىرۋعا مىندەتتى. اۋادان كومىرقىشقىل گازدى ءسۇزىپ الاتىن تەحنولوگيا مەن باسقا شارالاردى قولدانۋعا كوشۋ دە – ماڭىزدى مىندەت.
الەمنىڭ جەتەكشى مەملەكەتتەرى قىسقا مەرزىمدە ارنايى ستراتەگيالارىن قابىلداپ، 2050 جىلدان باستاپ كومىرسۋتەگى رەسۋرستارىنا (كومىر، مۇناي، گاز) بەيتاراپ بولاتىندارىن نەمەسە سول كەزەڭنەن باستاپ اتالعان رەسۋرستاردى تىرشىلىكتە پايدالانۋدان باس تارتاتىندارىن جاريالادى. بۇل جيىنعا ءبىزدىڭ ەل دە قاتىسىپ، پاريج كەلىسىمىن قولدادى. بۇل تەك بىزگە عانا ەمەس، بۇكىل دۇنيەجۇزىنە وڭايعا سوقپايدى. سەبەبى الەم ەكونوميكاسى جىلىنا 7،5 ملرد توننا كومىر، 4،5 ملرد توننا مۇناي، 4 ترلن تەكشە مەتردەن استام گاز پايدالانىپ وتىر. ادامزاتتىڭ باسقا امالى جوق.
تمد ەلدەرى اراسىندا اۋانى لاستاۋدان الدىڭعى قاتاردا تۇرمىز. سەبەبى ەلەكتر قۋاتىنىڭ 68%-ىن كومىردەن الامىز. گاز ۇلەسىن 10%-عا، جەك ۇلەسىن 5%-عا دەيىن وسىردىك. رەسەي ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ 50%-عا جۋىعىن اەس پەن سۋ ەلەكتر ستانساسىنان وندىرەدى. گازدان الاتىنى – 23-24%. دەمەك رەسەي ەلەكتر قۋاتىنىڭ 70%-دان استامىن تازا كوزدەن الادى. وزبەكستان ەنەرگيا وندىرۋدە 80%-ىن گاز بەن باسقا تازا ەنەرگيا كوزدەرىن قولدانادى. بۇل ەلدە ەكونوميكا قارقىندى ءوسىپ، ەنەرگيا تاپشىلىعى بايقالدى. ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋ ماقساتىندا وزبەك ەلى اەس سالۋدى قولعا الدى. قىرعىز ەلى ەنەرگيانىڭ باسىم بولىگىن سۋ رەسۋرسىنان الىپ وتىر.
ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەكونوميكاسى جىلىنا 400 ملن توننادان استام كومىرقىشقىل گازىن اۋاعا شىعارادى. باسىم بولىگى ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ مەن حالىقتى جىلۋمەن قامتۋ سالاسىنا تيەسىلى. ناقتى ەسەپتە ءبىزدىڭ ەلدە تەمپەراتۋرا كوتەرىلۋى دۇنيەجۇزىندەگى جاعدايمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم جىلدام ەكەنى دالەلدەندى. مىسالى، كەيىنگى 100 جىلدا جەر بەتىنىڭ تەمپەراتۋراسى 1 گرادۋسقا جۋىق كوتەرىلدى. ال كوپ جىلعى زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە ءبىزدىڭ ەلدە ءار جىلدا تەمپەراتۋرا 0،28 گرادۋسقا نەمەسە 35 جىلدا 1 گرادۋسقا كوتەرىلىپ جاتقانى انىقتالدى. سالدارىنان وزەن-كولدەردە سۋ تارتىلىپ، كوپ جەر شولەيتكە اينالىپ بارادى. ەلدەگى ەكولوگيالىق جاعدايدى تۇزەۋگە بەت بۇرماساق، 2100 جىلعا دەيىن تەمپەراتۋرا 3 گرادۋسقا كوتەرىلۋى مۇمكىن. بۇل جاعداي ەكونوميكا مەن حالىق تۇرمىسىنا وراسان زور زيان تيگىزەدى. سوندىقتان ۇكىمەت كليمات وزگەرۋىن قاتاڭ باقىلاپ، جاعدايدى رەتتەيتىن ءتيىستى شارالاردى جىلدام ىسكە اسىرۋعا تىرىسىپ جاتىر.
ەكولوگيا مەن كليمات وزگەرۋىن بىلاي قويعاندا، ەرتە مە، كەش پە، قازبا بايلىقتىڭ تاۋسىلاتىنى انىق. دەمەك وتىن تاۋسىلسا، ادامزات نە ىستەۋى كەرەك؟ ادامنىڭ جەر بەتىندە تۇراقتى تىرشىلىك ەتۋىنە ەنەرگيانىڭ تازا ءارى شەكسىز كوزى عانا مۇمكىندىك سىيلايدى. سوندىقتان اتالعان جاعدايلاردى ەسكەرىپ، مەملەكەتتەردى ەنەرگيانىڭ تازا كوزىنە كوشۋگە ماجبۇرلەيتىن ناقتى تەتىك انىقتالا باستادى. العاشقىسى 2026 جىلدىڭ باسىنان تاجىريبەگە ەنبەكشى. تەتىكتىڭ ءبىرى – ترانسشەكارالىق كومىرتەگىن رەتتەۋ نۇسقاسى. سوعان سايكەس ەۋرووداققا ەكسپورت جاسايتىن كەز كەلگەن مەملەكەت ءوز ءونىمىنىڭ ەكولوگيالىق تۇرعىدان تازا ەكەنىن دالەلدەۋگە ءتيىس. ەگەر يمپورتتالاتىن زاتتى ءوندىرۋ ەۋروپادا ورنالاسقان وندىرىسپەن سالىستىرعاندا لاس ەكەنى انىقتالسا، ونداي ونىمگە قوسىمشا سالىق سالىنىپ، بىرتە-بىرتە ەۋرووداققا كەلۋىنە توسقاۋىل قويىلادى. بۇل ءبىزدىڭ ەكسپورتتاۋشى كاسىپورىندارعا وڭاي تيمەيدى. جەتەكشى مەملەكەتتەر ارنايى قور قۇرىپ، ەكونوميكاسى تۇراقتى ەلمەن وزىق تەحنولوگياسىن ءبولىسۋدى جوسپارلاپ وتىر. ءوندىرىستى جاڭارتۋدا بەلسەندىلىك تانىتقان ەلدىڭ بيزنەس وكىلدەرى عانا بۇل قوردان قاراجات الادى. وسىنداي تەتىك كومەگىمەن جەتەكشى مەملەكەتتەر كەن وتىن كوزىن پايدالانۋدى شەكتەپ، دۇنيەجۇزى ەكونوميكاسىنىڭ جاسىلدانۋىنا ىقپال ەتپەكشى.
بىلتىردان باستاپ ەۋروپادا كومىرتەگى سالىعى («carbon tax») ەنگىزىلدى. وسىنىڭ ءوزى وتاندىق ءونىمنىڭ ەكسپورتىن ەداۋىر قيىنداتاتىنى ءقازىردىڭ وزىندە بەلگىلى بولدى. سەبەبى اتالعان جاعدايعا وراي كەز كەلگەن تاۋارعا قويىلاتىن تەحنيكالىق رەگلامەنت، ستاندارت پەن تالاپ وزگەردى. جالپى، دۇنيەجۇزىلىك دامۋدىڭ ءدال قازىرگى كەزەڭىندە الەمدەگى ءاربىر ەلدىڭ حالىقارالىق بەدەلى كوپ جاعدايدا كومىرتەگىن قولدانبايتىن ەكونوميكاعا بەت بۇرىسىمەن ايقىندالاتىنىن ايتقانىمىز ءجون.
قورىتا ايتقاندا، دۇنيەجۇزىنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدەرى اتوم ەنەرگياسىنا يەك ارتىپ تۇر. سوندىقتان ءدال وسى ماسەلەدە ۇرەيگە بوي الدىرۋدىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق. بۇل جۇمىستى كەيىنگە قالدىرا بەرۋدەن ۇتىلماساق، ۇتپايتىنىمىز انىق.
جاقسىبەك قۇلەكەيەۆ، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى
Egemen Qazaqstan گازەتى
