قوعامدا «ۆەيپ» دەپ اتالىپ كەتكەن ەلەكتروندى تەمەكىلەردى ساتۋعا تىيىم سالۋ تۋرالى ۇسىنىس ءبىر ەمەس، بىرنەشە جىل قاتارىنان اشىق ايتىلىپ كەلدى. وسى ارالىقتا حوش ءيىسى بار قۇرالدارعا ەرەسەكتەردەن بولەك، بالالار دا اۋەس بولا باستاعان. وسى پروبلەمانىڭ الدىن-الۋ نەمەسە جويۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
ەلەكتروندى شىلىمعا تىيىم سالۋ تۋرالى ۇسىنىستى قوعام بەلسەندىلەرى، اتا-انالار، ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ايتۋىنداي-اق ايتتى، جوعارى مىنبەرلەردە كوتەردى. ال شىن مانىندە، ەلەكتروندى تەمەكىلەردى تاسىمالداۋعا، ساتۋعا تىيىم سالۋ ارقىلى ماسەلە شەشىلە مە؟ وسى شارۋامەن بالالاردى زياندى دۇنيەدەن قورعاي الامىز با؟
مىسالى، «بايتاق» جاسىلدار پارتياسىنىڭ جەتەكشىلەرى بۇل پىكىرمەن كەلىسپەيدى. ياعني، «ەلەكتروندى شىلىمداردى جەتكىزۋگە، ساتۋعا تىيىم سالۋ ارقىلى ءىس بىتپەيدى، ونىڭ اينالىمىن قاتاڭ باقىلاۋ قاجەت» دەپ سانايدى ولار.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا «بايتاق» جاسىلدار پارتياسى ۆەيپتىڭ ساتىلىمىنا تىيىم سالۋعا قارسى ەكەنىن بىلدىرە وتىرىپ، مۇنداي قۇرالداردى تاباك جانە الكوگولدى زاتتارمەن قاتار قاتاڭ باقىلاۋعا الۋ كەرەك دەگەن ۇستانىمدا ەكەنىن اڭعارتتى. بۇل ۇسىنىستى «بايتاق» جاسىلدار پارتياسىنىڭ ءتوراعاسى ازاماتحان امىرتايەۆتىڭ ءوزى بىلاي ءتۇسىندىردى:
«اڭعارساڭىزدار، وسى ۋاقىتقا دەيىن تىيىم سالۋ ارقىلى ەش ماسەلە تولىق شەشىمىن تاپپادى. ءقازىر ەلەكتروندى تەمەكىلەردىڭ ءتۇر-تۇرى شىعىپ جاتىر. ارينە، ءبىز حالىقتىڭ، سونىڭ ىشىندە جاسوسپىرىمدەردىڭ تەمەكى ونىمدەرىنە جۋىماعانىن قالايمىز. ءقازىر دەپۋتاتتاردىڭ ەلەكتروندى تەمەكى ونىمدەرىنە قارسىلىق ءبىلدىرىپ جاتقانىن كورىپ، ءبىلىپ وتىرمىز. بۇل قادام – بۇرىننان تەمەكىنىڭ كادىمگى ءتۇرىن شىعاراتىن كومپانيالاردىڭ كوبىرەك تابىس تابۋىنا جول اشادى. تاعى ءبىر جايت، ەلەكتروندى تەمەكىگە تىيىم سالىناتىن بولسا، بىردەن زاڭسىز تاۋار اينالىمى كوبەيەدى. ياعني، اشىقتىق ساقتالمايدى. وسى باعىتتا جۇمىس ىستەيتىن كاسىپكەرلەردىڭ سالىعىنان قاعىلامىز. كەيىن، زاڭسىز كەلگەن تاۋاردى جاستاردىڭ قالاي پايدالانىپ جاتقانىن دا زەردەلەي المايمىز. ايتپاعىم، تىيىم سالۋمەن شەكتەلۋ – ماسەلەنىڭ شەشىمى ەمەس»
ال «بايتاق» پارتياسى جاسىلدار ساياساتى دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى ازامات اييابەرگەنوۆتىڭ ويىنشا، بۇل رەتتە تىيىم ەمەس، جۇيەلى جۇمىستار قاجەت.
«بايتاق» جاسىلدار پارتياسى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ساياساتىنا سۇيەنە وتىرىپ، بيلىكتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان رەفورمالارىن قولدايدى. تۇركىستان وڭىرىندە وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدا مەملەكەت باسشىسى: «ۇلت ساۋلىعىنا زيانىن تيگىزەتىن تاعى ءبىر كەسەل – ۆەيپ جانە ءتۇرلى ەلەكتروندى تەمەكىلەر. وكىنىشكە قاراي، ونى تارتۋ جاسوسپىرىمدەر اراسىندا سانگە اينالىپ بارادى. سەبەبى، ەلەكتروندى تەمەكى بارىنە قولجەتىمدى، ونىڭ زيانسىزدىعى تۋرالى ءتۇرلى جارنامالار دا كوبەيىپ كەتتى. ءىس جۇزىندە، جاستارىمىز وزىنە ءقاۋىپ توندىرۋدە. سەبەبى، بۇل – شىن مانىندە، زياندى نارسە. ۆەيپ پەن ەسىرتكىنىڭ اراسى ءبىر-اق قادام. وسى ءقاۋىپتى ۇردىسپەن كۇرەسۋ ءۇشىن جۇيەلى جانە شۇعىل شارالار قابىلداۋ قاجەت. تىيىم سالۋمەن عانا ماسەلەنى شەشۋ مۇمكىن ەمەس»، دەگەن ەدى. ءبىز ءقازىر ەلدە قورقور ۇسىناتىن ورىندارعا شەتەۋ قويىلعانىن بىلەمىز. ءبىراق، قالادا مۇنداي ورىنداردى تابۋ تۇك تە قيىن ەمەس. كەز كەلگەنىمىزگە ەسىگى اشىق. سونىمەن قاتار دەنساۋلىعىققا زيان كەلتىرەتىن باسقا دا زاتتارعا شەكتەۋ قويىلعانىمەن، قاتاڭ باقىلاۋعا الىنباعان. سول ءۇشىن دە ەلەكتروندى شىلىمداردىڭ ساتىلىمىن قاتاڭ باقىلاۋ قاجەت. شەكتەۋ قويىلسا، كولەڭكەلى بيزنەس پايدا بولادى. ال ەرەسەكتەر قانداي ءونىم پايدالانسا دا ءوز ەركىندە بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن»
تەمەكى زاتتارى نارىعىنىڭ قاۋىمداستىعى ءتورايىمى ماليكا باقىتجانوۆا ەلەكتروندى تەمەكىلەردى ساتىپ الۋ ەكىنىڭ بىرىنە، ياعني جاسوسپىرىمدەرگە قولجەتىمدى بولماۋى ءتيىس دەپ سانايدى. سونىمەن قاتار، ۆەيپتەردىڭ قاپتاماسى مەن دامىنە دە وزگەرىس ەنگىزۋ كاجەت.
«ءقازىر ەلەكتروندى تەمەكىنى كەز كەلگەن ادام ساتىپ الۋىنا بولادى. بارشاعا قولجەتىمدى. ستاتيستيكاعا ۇڭىلسەك، ۆەيپتى ەلگە تاسىعان كاسىپكەرلەر بارلىق نورماتيۆتىك اكتىلەردى ساقتاعان. ەلەكتروندى تەمەكىلەرگە تىيىم سالۋ ماسەلەسى 3 جىلدان بەرى كۇن تارتىبىندە تۇر. ءبىراق، ءالى زاڭ قابىلدانبادى. جاقىن بەرىدەن وسىنداي ونىمدەردى تاڭبالاۋعا قاتىستى تالاپتار قويىلدى. بۇل تالاپ – نارىقتاعى ەلەكتروندى شىلىمداردى تاڭبا ارقىلى رەتتەۋگە جول اشتى. كاسىپكەرلەردىڭ جۇمىسى دا ءبىرشاما جەڭىلدەدى. ءبىز وسى زاڭدى كاسىپكەرلەرگە ۇنەمى ءتۇسىندىرىپ وتىرامىز. كاسىپكەرلەر ەلەكتروندى شىلىمداردىڭ قاپتاماسىن كوز قىزىقتىراتىنداي ەمەس، قاراپايىم ازىرلەۋگە كەلىسىپ وتىر. سوسىن، ءتاتتى ءدامىن دە وزگەرتۋگە دايىن. جاسوسپىرىمدەر مەن بالالاردىڭ تەمەكى زاتتارىنا اۋەس بولۋىنا تۇبەگەيلى قارسىمىز. ءبىراق، ەرەسەكتەر شىلىمنىڭ قاي ءتۇرىن قولداناتىنىن وزدەرى تاڭداعانى دۇرىس سەكىلدى. ءبىز ۆەيپتەردىڭ ۋتيليزاسياسىن دا ءوز قۇزىرىمىزعا الۋعا دايىنبىز»
ەلەكتروندى تەمەكىلەردى شەكتەۋ كادىمگى تەمەكى وندىرەتىن كومپانيالارعا ءتيىمدى. ويتكەنى، ولار ەلەكتروندى شىلىم ساتىلىمعا شىققالى شامامەن 30 پايىز تابىسىنان قاعىلىپ وتىر. ۆەيپتەردىڭ ساتىلىمى باقىلاۋعا الىنسا، 2024-2030 جىلدار ارالىعىندا شامامەن 60 ميلليارد تەڭگە ەل ەكونوميكاسىنا ءتۇسۋى مۇمكىن دەگەن بولجام بار. ماماندار ايتىپ وتىرعان ۇسىنىس – ەلەكتروندى تەمەكىلەردى جاسوسپىرىمدەرگە ساتۋعا قاتاڭ شەكتەۋ قويىپ، تەك ارنايى دۇكەندەردە عانا ساتۋعا رۇقسات بەرۋ كەرەك. بۇل رەتتە ۆەيپتەردى ونلاين ساۋدالايتىنداردى دا ەسكەرۋ قاجەت.
قازىرگى تاڭدا قارجىلىق مونيتورينگ اگەنتتىگى ەلەكتروندى شىلىمداردى ەلگە زاڭسىز كىرگىزگەندەردى انىقتاپ جاتىر. سايكەسىنشە، زاڭسىز تاۋار تاسىمالداعاندار جاۋاپكەرشىلىكتەن قۇتىلمايدى.
