ەاەو كەلىسىمدەرىنىڭ ارقاسىندا وعان قاتىسۋشى ەلدەردىڭ ازاماتتارى وسى ىرگەلى ۇيىم ەلدەرىنىڭ كەز كەلگەنىندە «زەينەتاقى ەكسپورتى تۋرالى كەلىسىم» بويىنشا زەينەتاقى الۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى، مەديسينالىق جانە فارماسيەۆتيكالىق سالانى قوسپاعاندا، جوعارى ءبىلىم تۋرالى ديپلومدى راستاۋدىڭ قاجەتى جوق.
رەسمي دەرەكتەرگە سايكەس، ەاەو 100 مىڭعا جۋىق قازاقستان ازاماتىنا رەسەيدە جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، بەيرەسمي دەرەكتەر بويىنشا بۇل كورسەتكىش بەس ەسە كوپ. رەسەي فەدەراسياسىندا وقيتىن ستۋدەنتتەردىڭ سانى بويىنشا قازاقستان تمد ەلدەرى اراسىندا رەكوردتىق كورسەتكىشكە يە – 80 مىڭ ادام.
ەۋرازيالىق وداق ءوزىنىڭ ۇلكەن جيىنتىق نارىعىمەن ەلدەرگە ەكونوميكانىڭ ناقتى سەكتورىن دامىتۋعا جول اشاتىن ۇنەمدى ءوندىرىس قۇرۋعا ىقپال ەتەدى. كومپانيالار تەك ءوز نارىقتارىندا جۇمىس ىستەپ قانا قويماي، تەحنيكالىق رەگلامەنتتەردى تىركەۋ مەن بىرىزدەندىرۋدىڭ قاراپايىم الگوريتمدەرىنىڭ ارقاسىندا ەاەو ەلدەرىنە دەيىن كەڭەيە الادى.
بۇعان تىلدىك كەدەرگىلەردىڭ جوقتىعىن، تۇتىنۋشىنىڭ مەنتاليتەتى مەن ادەتىندەگى ورتاقتىقتى قوسىڭىز. ياعني، ۇيىمعا مۇشە ەلدەر ءبىر-بىرىن جاقسى تۇسىنەدى، ۇلتتار جالپى مادەنيەتىمەن، رۋحانياتىمەن، ادەپ-عۇرپىمەن تانىس.
وسىلايشا، كومپانيالار ءوز ونىمدەرى مەن قىزمەتتەرىن جىلجىتۋ ءۇشىن تاماشا نارىقتارعا يە بولادى. بارلىق ماعىنادا ءبىزدىڭ بيزنەسمەندەر ءۇشىن ەاەو نارىعىنا شىعۋ ەۋروپا نەمەسە ازيا نارىعىنا كىرۋدەن بىرنەشە ەسە وڭاي.
ەاەو نارىقتارىمىزدى سىرتقى وندىرۋشىدەن قورعايدى، بۇل ءبىزدىڭ كومپانيالارعا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ىنتالاندىرۋلار مەن پرەفەرەنسيالار الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەۋروپانىڭ، اقش-تىڭ جانە باسقا ەلدەردىڭ نارىقتارى ءدال وسىلاي قورعالعان، بۇل - قالىپتى تاجىريبە.
ەاەو تومەن لوگيستيكالىق شىعىندار مەن ءبىرىڭعاي كەدەندىك باج سالىعى ارقاسىندا قاراپايىم ازاماتتارعا ۇيىمعا مۇشە ەلدەردەن ازىق-تۇلىك ونىمدەرىنىڭ ۇلكەن اسسورتيمەنتىن ارزان باعامەن الا الادى. وسى سەكىلدى فاكتورلاردىڭ بارلىعى ەاەو تاۋار اينالىمىنىڭ جالپى وسۋىنە اسەر ەتپەي قويمادى.
ەۋرازيالىق دامۋ بانكىنىڭ (ەادب) مالىمەتىنشە، 2022 جىلى وداق ەلدەرىنىڭ ءوزارا تاۋار اينالىمى رەكوردتىق كورسەتكىشكە - 80،6 ميلليارد دوللارعا جەتتى، ارمەنيا، بەلارۋس، قازاقستان جانە قىرعىزستان تاۋارلارىنىڭ ەكسپورتى ايتارلىقتاي ءوستى.
ەاەو ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق وسۋىنە كۇتپەگەن جەردەن رەسەي فەدەراسياسىنا قارسى سالىنعان سانكسيالار ىقپال ەتتى. ەاەو زاڭناماسى سينحروندالعان جانە رەسەيلىك كاسىپورىندار ءوز قۋاتتارىن قازاقستانعا ءتيىمدى تۇردە بەرۋدە، بۇل ەلدىڭ ونەركاسىپتىك سەكتورىنىڭ دامۋىنا سەپتىگىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز.
ەۋروپالىق قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكىنىڭ (ەقدب) «ايماقتىق ەكونوميكالىق پەرسپەكتيۆالار» ەسەبىندە بۇل قارجى ينستيتۋتىنىڭ ساراپشىلارى بولجامعا قاراماستان، 2022 جىلدىڭ ەسەپتى كەزەڭىندە قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق ءوسىمى 3،4 پايىزدى قۇراعانىنا تاڭ قالدى. بۇدان بۇرىنعى بولجام 2 پايىزدىڭ توڭىرەگىندە بولاتىن.
قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىنىڭ وسۋىنە مۇناي ەكسپورتى عانا ەمەس، ەلىمىزدىڭ بانك سەكتورىنا رەسەي مەن بەلارۋس ەلدەرىنەن جاڭا كليەنتتەردىڭ كەلۋى دە سەبەپ بولعانىن اتاپ وتكەن ءجون. قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ 2022 جىلى باتىس ءۇشىن كۇتپەگەن تابىسىنىڭ تاعى ءبىر قۇرامداس بولىگى – رەسەيگە كومپيۋتەرلەر، تۇرمىستىق تەحنيكا مەن ەلەكترونيكا، اۆتوبولشەكتەر، ەلەكتر جانە ەلەكتروندى كومپونەنتتەردى رەەكسپورتتاۋ ەسەبىنەن تابىستىڭ ارتۋىنان دەپ ءبىلۋ كەرەك.
ەاەو ارقاسىندا قازاقستان رەسەيگە قارسى سالىنعان سانكسيالاردان كەرەمەت پايدا كورە الادى. ەڭ الدىمەن، تاۋار اينالىمىن ءارتاراپتاندىرۋ ءۇشىن ەلىمىزگە اسا ماڭىزدى بولىپ تابىلاتىن شيكىزاتتىق ەمەس ەكسپورتتىڭ وسۋىنە بايلانىستى. قازاقستاننان ءۇشىنشى ەلدەرگە تاۋارلىق ەمەس ەكسپورت 2022 جىلى 24،8 پايىزعا ءوسىپ، 18،9 ملرد دوللاردى قۇرادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ وڭدەلگەن تاۋارلاردىڭ نەگىزگى ەكسپورتتاۋشى ەلدەرى جۇڭگو، وزبەكستان، تۇركيا جانە نيدەرلاندى بولىپ تابىلادى. ەندى ەاەو اياسىندا ءۇشىنشى ەلدەرمەن ساۋدا تۋرالى كەلىسىم راتيفيكاسيالانعاننان كەيىن بۇل كورسەتكىش 10 پايىزعا ارتۋى مۇمكىن.
قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ 2022 جىلدىڭ اياعىندا ديپلوماتيالىق ميسسيالاردىڭ باسشىلارىمەن كەزدەسۋدە ايتقانداي، قازىرگى جاھاندىق داعدارىستار قازاقستاننىڭ شيكىزاتتىق ەمەس ونىمدەر ەكسپورتىن ۇلعايتۋ جوسپارىنا كەدەرگى ەمەس. بىلتىرعى كۇزدە وتكەن قازاقستان مەن رەسەيدىڭ XVIII ءوڭىرارالىق ىنتىماقتاستىعى فورۋمىندا سويلەگەن سوزىندە ول حالىقارالىق ۇيىمدار مەن ينتەگراسيالىق بىرلەستىكتەر، ونىڭ ىشىندە ۇقشۇ-نىڭ ەاەو-مەن ايماقتىق قاۋىپسىزدىك باعىتىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلىن قامتاماسىز ەتۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوساتىنىن ايتتى.
قازىرگى تاڭدا ەاەو ەلدەرىنىڭ ينتەگراسيالىق ەكونوميكالىق پروسەستەرى قارقىن الۋدا. ماسەلەن، قازاقستان پارلامەنتى 2023 جىلى ەاەو اياسىندا ساۋداداعى تەحنيكالىق كەدەرگىلەردى الىپ تاستايتىن ءۇشىنشى ەلدەرمەن ساۋدا تۋرالى كەلىسىمدى بەكىتتى. بۇل دا ساۋدا وپەراسيالارىنىڭ سانى مەن كولەمىنىڭ ارتۋىنا ىقپال ەتەدى.
قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى نيكولاي كۋزمين ەاەو پەرسپەكتيۆالارى، وداقتى ەاەو+ فورماتىنا كەڭەيتۋ مۇمكىندىگى تۋرالى رەداكتورلاردىڭ سۇراقتارىنا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى: «ەاەو بولاشاعى سىرتقى جانە ىشكى فاكتورلارمەن بايلانىستى. ىشكى فاكتورلار – مۇشە ەلدەردىڭ جاڭا سىن-قاتەرلەردى بىرلەسىپ جەڭۋ، جاھاندىق نارىقتارداعى وزگەرگەن ەرەجەلەر جاعدايىندا ىنتىماقتاسۋ، اقش پەن ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ سانكسيالاردى ساقتاۋىن باقىلاۋ».
ناتيجەلەردى قورىتىندىلايتىن بولساق، وتكەن جىلى اقپان ايىنىڭ باسىندا الماتىدا وتكەن ۇكىمەتارالىق كەڭەس وتىرىسىندا بارلىق ەلدەردەگى ەكونوميكالىق جاعداي تۇراقتى، ءوزارا ساۋدا ارتىپ كەلە جاتقانىن كورسەتتى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل وسىمگە رەسەيگە قارسى سانكسيالار دا ۇلكەن ىقپال ەتۋدە. سونداي-اق رەسەيدىڭ كوپتەگەن ەلدەر ءۇشىن ەكونوميكالىق سەرىكتەس رەتىندە تارتىمدىلىعى ارتقانىن اتاپ وتۋگە بولادى.
بۇل جەردە، ارينە، اقش-پەن قارسىلاسۋدا رەسەيدى اشىق قولدايتىن قىتايدىڭ ۇستانىمى ەرەكشە ماڭىزدى، سونداي-اق ءۇندىستان ءۇشىن ورتالىق ازياداعى قاتىسۋىن كەڭەيتۋ مىندەتى وزەكتى بولىپ قالا بەرەدى. «شىعىس-باتىس»، ياعني قىتايدان ەۋروپاعا جانە «سولتۇستىك-وڭتۇستىك»، ياعني ءۇندىستاننان (مۋمباي) رەسەيگە (سانكت-پەتەربۋرگ) دەيىنگى حالىقارالىق كولىك دالىزدەرىنىڭ دە ماڭىزى ارتىپ كەلەدى. ءتىپتى، وداققا كىرمەيتىن ايماق ەلدەرى دە ەاەو-دا بار نورمالار مەن ەرەجەلەرگە نەگىزدەلگەن بىرلەسكەن جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا مۇددەلى.
ەاەو مەن جۇڭگو اراسىنداعى كەلىسىم نەگىزىنەن شەكتەۋشى بولىپ تابىلاتىنىن ۇمىتپاۋ قاجەت، ءبىر كەزدەرى ول ەاەو نارىعىن قىتايلىق ونىمدەردەن قورعاۋ ءۇشىن قابىلدانعان بولاتىن. دەگەنمەن، ءقازىر وسى كەلىسىم اياسىندا تەمىرجول تاسىمالى سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتۋ بويىنشا سحەمالار ازىرلەنۋدە. ءبىرشاما ۋاقىت بۇرىن ءتيىستى جول كارتاسىنا قول قويىلدى.
يران مەن ەاەو قاڭتار ايىندا ەركىن ساۋدا تۋرالى كەلىسىمگە قول قويعانى بار. بۇل تۇركيا، گرۋزيا، ازەربايجان كىرەتىن ەاەو-مەن ىنتىماقتاستىق ەرەجەلەرىن جەڭىلدەتۋدىڭ العاشقى قادامى بولسا كەرەك. سونىمەن قاتار، يراننىڭ ەاەو+1 ەركىن ساۋدا ايماعىن قۇرۋ تاجىريبەسى باسقا ەلدەرمەن قانداي دا ءبىر ۇلگىلىك كەلىسىمدى ازىرلەۋگە تىرەك بولا الادى.
ارينە، ۆەتناممەن ەركىن ساۋدا كەلىسىمى 2015 جىلدان بەرى كۇشىندە، ءبىراق يرانمەن ىنتىماقتاستىق تەك تاۋارعا عانا قاتىستى ەمەس، بۇل، ەڭ الدىمەن، كولىك-لوگيستيكالىق ينفراقۇرىلىم.
قازاقستانعا كەلەتىن بولساق، ءبىزدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترىمىز مۇحتار تىلەۋبەردى اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى ەنتوني بلينكەنمەن بىرلەسكەن باسپا ءسوز بريفينگىندە اتاپ وتكەندەي، استانانىڭ ەكونوميكالىق ساياساتى ەاەو-قا قاتىسۋمەن انىقتالادى جانە قازاقستان بۇل قاتىسۋدان باس تارتپاق ەمەس.
تۇتاستاي العاندا ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز ءۇشىن جانە جەكەلەگەن قازاقستاندىق كومپانيالار ءۇشىن (اسىرەسە، تەحنولوگيالىق جاعىنان ەڭ وزىق كومپانيالار ءۇشىن) ەاەو رەسەيگە قارسى سانكسيالار جاعدايىندا ءوسۋدىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرىن اشتى.
