– دوس مىرزا، مەملەكەتتىك ءتىلدى حالىقتىق تىلگە اينالدىرۋدىڭ جولى بارما؟
– قازاقستاندا ءقازاقتىلدى جانە ءورىستىلدى ەكى الەم بار. ولار ءارقايسىسى وزدەرىنىڭ گازەتىن وقيدى، ءوز تەلەارنالارىن كورەدى. الەمدەگى وقيعالارعا بەرەتىن باعالارى دا ءارقيلى. كەرەك دەسەڭىز، ادامعا دەگەن، بىزدەگى قوعام قايراتكەرلەرىنە دەگەن كوزقاراستارى دا ەكى ءتۇرلى. ءارقايسىنىڭ وزدەرىنىڭ ۇستانىمدارى، كوزقاراستارى بار.
ءبىز بارلىعىمىز ءبىر كەمەدە ءجۇزىپ كەلە جاتىرمىز دەگەنىمىزبەن، كەي ماسەلەگە كەلگەندە ويىمىز، كوزدەگەن مۇددەمىز بولەك... بۇل قوعام ءۇشىن ءقاۋىپتى.
تىلدىك تۇرعىدان ەكى جىككە ءبولىنۋ مەملەكەتتىك ساياساتقا دا تىكەلەي اسەر ەتۋدە.
– بۇل ماسەلەنى قالاي شەشۋ كەرەك؟
– ورىستىلدىلەر وسى كەزگە دەيىن ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى ورىس ءتىلى دەپ تۇسىنەدى. بۇل 1989 جىلعى «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ ەكىنشى بابىندا بار بولاتىن. 1997 جىلى بۇل باپ الىنىپ تاستالدى، سەبەبى ەكى ادام اراسىنداعى قاتىناس ءتىلى زاڭمەن بەكىتىلمەيدى، بۇل ادام قۇقىعىن بۇزادى دەگەن حالىقارالىق ەرەجە بار. ال ورىستىلدىلەر سونى ءالى كۇنگە مالدانادى.
ولار ەلىمىزدە قارىم قاتىناس ءتىلى ورىس ءتىلى دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، شۋ شىعارۋعا، قوعامدىق پىكىر تۋدىرۋعا قۇمار. ەكى ادام قاي تىلدە سويلەسۋدى ءوزى بىلەدى. بۇل ادامنىڭ ءوز ەركى دەپ ايتساڭ، ولار ورە تۇرەگەلىپ، قارسى سۇراقتار قويادى. سول ءۇشىن بۇل ماسەلەنى ولارعا جىڭىشكەلىكپەن تۇسىندىرۋگە تۋرا كەلەدى.
تاعى ءبىر مىسال. 2013 جىلعى ساناق بويىنشا ەلىمىزدەن كوشىپ جاتقانداردىڭ 37 پايىزى تىلدىك ديسكريميناسيادان قاشىپ بارا جاتقانىن ايتقان.
كەلەشەكتە كوپتەگەن ماماندىقتارعا مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ تالابى قويىلادى. مىسالى، لاتۆيادا ەكى مىڭنان ارتىق ماماندىق يەلەرىنە مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ تالابى قويىلعان. وسىنداي تالاپ قويىلسا نە بولاسىڭدار دەسەڭ، بۇل دا ديسكريميناسيا دەپ تۇسىنەدى.
«مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭدا حالىققا قىزمەت ەتەتىن مامانداردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى مىندەتتى ەكەنى كورسەتىلگەنىن بۇلار ءالى بىلمەيدى.
سوسىن ولارعا بولاشاقتاعى قازاقستانداعى جاعدايلارىن ايتىپ ءتۇسىندىرۋ كەرەك. باياعىدا الماتىدا 1 عانا قازاق مەكتەبى بار ەدى، ءقازىر 56 قازاق مەكتەبى بار. قىزىلوردادا 15 ورىس مەكتەبى بار ەدى، ءقازىر 1 عانا مەكتەپ قالدى. بۇرىن قازاقشا وقيتىندار 30 پايىز ەدى، ال ءقازىر 64 پايىز بولدى. قىسقاسى، «شەگىرەن بىلعارى» سەكىلدى اۋماقتارىڭ كىشىرەيىپ بارادى. سەندەر ەرتەڭ قازاقستاننىڭ جەر-جەرىنە بارىپ جۇمىس ىستەيسىڭدەر، سوندا وسى ماسەلە الدارىڭنان شىعادى. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بەس دارەجەسىنەن وتپەسەڭ، جۇمىس بەرىلمەيدى، سوندا قايتەسىڭدەر دەسەك، اۋىزدارىن اشىپ قارايدى.
وسى سياقتى، كەلەشەكتە ولاردىڭ الدىلارىنان شىعاتىن ماسەلەلەردى ءتۇسىندىرۋ اسا ماڭىزدى. ءورىستىلدى اقپارات قۇرالدارى، قوعامدىق ۇيىمدار ءتىل ماسەلەسىن تۇسىندىرمەيدى، ولارعا بۇل جابىق تاقىرىپ. مەملەكەتتىك ءتىلدى حالىقتىق تىلگە اينالدىرۋ جولى – وزگە ەمەس، ناسيحات، تالاپ، ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى دەيتىنىم سوندىقتان. بۇعان دا ساياسي ءتۇس الىپ كەتپەيتىن جاقسى دايىندىقپەن بارۋ كەرەك. كەيبىر اسىرە ۇلتشىلدار ءتىلدىڭ ماسەلەسىن ساياسي ماسەلەگە اينالدىرعىسى كەلەدى. مۇنىڭ لينگۆيستيكالىق ماسەلە ەكەنىن بىلمەي جاتادى.
– 1989 جىلدارى ءتىل جاناشىرلارى بەيبىت شەرۋگە شىققاندا، الماتىداعى الاڭعا 30 مىڭنان ارتىق ادام جينالاتىن. ءقازىر سونداي جينالىسقا 300 ادامدى ازەر جينايمىز. بۇل نەنى كورسەتەدى؟
– بىزدە ءقازىر ۇلكەن اۋرۋ بار، اسىرەسە، قازاقتاردا. مەن ول اۋرۋدىڭ اتىن ادەتتە «وندا تۇرعان نە بار؟» دەپ اتايمىن. وزەكتى ورتەر دۇنيەنى ايتساڭ، وندا تۇرعان نە بار دەيدى جۇرت. ويباي، ءتىل قۇرىپ بارادى دەسەڭ، وندا تۇرعان نە بار دەيدى. بىزدە باياعىدان جالعاسقان كەرتارتپالىق ءالى ۇزىلمەي كەلەدى. قازاقتاردىڭ ساياسي ساۋاتى ءالى اشىلعان جوق. ۇلتتىڭ ساياسي ساناسى اشىلماسا، وڭ مەن سولىن تانىماسا، تەك قانا ءوز باستارىن ويلاپ، « وندا تۇرعان نە بار؟» دەپ جۇرە بەرەدى. مەنىڭ ويىمشا بىزدەگى بەلسەندىلىكتىڭ جوقتىعى وسىندا.
1991 جىلدارى الماتىدا جيىرما ءتورت ميتينگى بولدى. سونىڭ ون ەكىسىن مەن باسقاردىم. ول ۋاقىتتاردا ادامداردا ءوز پىكىرىن ايتۋعا، قوعامعا وي تاستاۋعا دەگەن قۇلشىنىس بار ەدى. قازىرگى كەزدە ، بىرىنشىدەن ، وسى رۋحتى كۇيبەڭ تىرشىلىك باسىپ كەتكەن، ەكىنشىدەن، تاۋەلسىزدىككە دەگەن شۇكىرشىلىك بار سياقتى. قىسقاسى، قازاقتاردىڭ ۇيقىدا جاتۋى، ءورىستىلدى ءباسپاسوزدى «كرەمل يدەولوگياسىنىڭ» جاۋلاپ الۋى، ءالى وزگەرمەگەن كەڭەستىك پسيحولوگيا كوپتەگەن ءىسىمىزدىڭ شاتقاياقتاۋىنا سەبەپ بولىپ وتىر.
– مۇمكىن كەڭەس وداعىندا تاربيەلەنگەن بۋىن كەتكەسىن، قازاق قوعامىندا جاڭا كەزەڭ باستالاتىن شىعار؟
– بۇل جول مۇسا پايعامباردىڭ تاسىلىنە ۇقساپ كەتەدى. ءوز باسىم وعان سەنبەيمىن، سەبەبى كەڭەس وداعىندا تاربيە العان ادامدار سول تاربيەنى ءوز بالالارىنا بەرىپ جاتىر. ءبىزدى ۇرپاق الماسۋى وزگەرتە قويمايدى.
– بۇل قانداي پسيحولوگيا؟
– بۇل قۇلدىق پسيحولوگيا.
– وسىدان 185 جىل بۇرىن اباي: «ءبىلىم ورىس تىلىندە، قايتسەڭ دە ورىس ءتىلىن ۇيرەن» دەپتى. حاكىمنىڭ بۇل ءسوزى ءبىز ءۇشىن ءالى دە وزەكتى بولىپ وتىر. نەگە ءبىلىم مەن عىلىم قازاق تىلىندە سويلەمەي وتىر؟
– ءاربىر وتارلاۋشى ەل وتارلانعان ەلگە ءوز ءبىلىمىن، مادەنيەتىن سىڭىرەدى. ارينە ورىس ءتىلىنىڭ كومەگىمەن ءبىز اقپاراتتىق كەڭىستىكتە شىقتىق. سەبەبى ولاردىڭ ءتىلى الەمدىك ارەنادا ىقپالدى بولدى. ونداي دەڭگەيگە جەتۋدىڭ ءبىر جولى 1991 جىلدان باستاپ، بۇكىل جوعارى وقۋ ورىندارى ادەبي، عىلىمي وقۋلىقتاردى قازاق تىلىنە كوشىرۋى كەرەك ەدى. بىزدە ونداي جۇمىس جاسالمادى، ورىس ءتىلى بار دەپ جۇرە بەردىك. رەسەيدىڭ ءوز ومىرىنەن مىسال كەلتىرۋگە بولادى. 18 عاسىردىڭ ورتا كەزىندە ورىستىڭ وقۋ ورىندارىنداعى كىتاپتار دەرلىكتەي نەمىس، فرانسۋز تىلىندە ەدى. لومونوسوۆ كەلدى دە، جيىرما جىلدىڭ ىشىندە ورىس ءتىلىن عىلىم تىلىنە اينالدىرىپ جىبەردى. وسى ماسەلەنى كەزىندە الاشتىقتار ىسكە اسىرۋعا باتىل كىرىسكەن. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ باستاۋىمەن «ەرتەڭ مەملەكەت بولساق، قازاق ءتىلى عىلىم ءتىلى بولۋى كەرەك» دەپ ارنايى جيىرمادان ارتىق عىلىمنىڭ سالاسىندا كىتاپتار جازعىزىپتى. سونىڭ ءبىرى قانىش ساتپايەۆ 22 جاسىندا جازعان «الگەبرا» وقۋلىعى. وسى كىتاپتى لاتىن ارپىنەن ءبىزدىن جازۋعا اۋدارعان دوسىم مۇنداي كىتاپ تەك فرانسيادا عانا بار ەكەنىن ايتىپ تاڭ قالىپ وتىر. ءبىلىمدى ازاماتتاردى جەكە-جەكە ءبولىپ كىتاپتار جازعىزىپتى. مەديسينا سالاسىنا قاراتايەۆتى ءبولىپتى، ادەبيەتكە بايتۇرسىنوۆتى، «پەداگوگيكانى» ماعجانعا، «پسيحولوگيانى» جۇسىپبەككە تاپسىرىپتى. سوندا عانا قازاق ءتىلى كوگەرەدى دەپ ويلاعان. ال ءبىزدىڭ قولىمىزدا ءبارى بار، ءبىراق جۇيەلى دۇنيە جاسالىپ جاتقان جوق.
– بىزدەگى ءوسىپ كەلە جاتقان جاس تولقىن قازاقتىڭ قۇنارلى ءتىلىن دۇرىس تۇسىنبەيتىنىن، قاراپايىم ءتىلدى عانا بىلەتىندەرىن ايتادى...
– بۇل تىلدەگى الەۋمەتتىك لينگۆيستيكاعا ساياتىن، ءتىل عىلىمىندا قاراستىرىلعان ماسەلە. ايتالىق، انگليالىقتار مەن امەريكالىقتاردىڭ اعىلشىن ءتىلىن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ەكەۋى دە اعىلشىن ءتىلى بولعانىمەن، امەريكاداعى ءتىل قاتىناس قۇرالى ەسەبىندە قالعان، ال اعىلشىنداردىكى كوركەم ءتىل ەسەبىندە. شىندىعىندا دا قوعام وزگەرىسىمەن بىرگە ءتىلدىڭ دە كەيبىر قاسيەتى وزگەرەدى. سوندىقتان قازىرگى كەزدەگى ءتىلدىڭ قىسقارتىلۋى، تەك قاجەتتى ءسوز بايلىعىمەنەن ءومىر سۇرە بەرۋ دەڭگەيى بىزگە دە ەنۋدە. بۇكىل حالىق ءتىلدى جوعارى دەڭگەيدە سويلەۋى ءۇشىن، مەملەكەتتە تىلگە دەگەن قاجەتتىلىك تۋىپ، مەملەكەت بويىنشا سول تىلدە سويلەي باستاسا، سوندا ءتىلدىڭ سوزدىك قورى كوبەيەدى، سينونيمدەر قوسىلادى. بۇل ۇندە بىزدە تەك قازاق تىلىندە سويلەسە ەكەن دەگەن تالاپ قانا بار. ءتىل قوعام بولىپ جاپپاي سويلەگەندە وسەدى. جوعارى باسقىشقا قاراي كوتەرىلەدى.
– سوڭعى جىلدارى تەرميندى اۋدارماۋ تۋرالى ءسوز بولا باستادى. بۇل ءتىلىمىزدىڭ شۇبارلانۋىنا اكەلىپ سوقپاي ما؟
– تىلدە تىلدىك كۋريزم دەگەن تەرمين بار. ول ءسوزدىڭ ءبارىن قازاق تىلىنە اۋدارۋعا بولادى. كەزىندە سوعىستان كەيىن جاپونيادا سولاي بولدى. مەن ءوز باسىم، قازاق ءتىلى مامانى بولسام دا، بۇعان قارسىمىن. كەيبىر بالاماسىن تابۋعا سۇرانىپ تۇراتىن سوزدەر بار، كەيبىر سوزدەر اۋدارىلمايدى، ونى ينتەرناسيونالدىق لەكسيكا دەيمىز. مىسالى، دەموكراتيا، رەسپۋبليكا دەگەن سياقتى سوزدەردى اۋدارۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىراق بۇل بارلىق ءسوزدى قالدىرۋ كەرەك دەگەننەن دەرەك بەرمەيدى. كەيدە سول سوزگە قاراعاندا ءبىزدىڭ اۋدارمامىز كەرەمەت شىعىپ جاتادى. مىسالى، موروجنىي دەگەن ورىستىڭ ءسوزىن بالمۇزداق دەپ اۋداردىق. بۇل كەرەمەت اۋدارىلعان ءسوز.
– زاڭ جۇزىندە بارلىق مەكەمەلەر ءىس-قاعازدارىن مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋ كەرەك. ايتكەنمەن مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ كوبى ورىس ءتىلىن قولدانادى. كوزبوياۋشىلىقتىڭ بۇل تۇرىنە قالاي توسقاۋىل قويا الامىز؟ قازاق تىلىندەگى ءىس-قاعازدى بەر دەسەڭىز، كەي مەكەمەلەر ءبىتىپ قالدى دەپ سىلتاۋ ايتادى. مۇنداي سالعىرتتىققا كىم جاۋاپ بەرۋى ءتيىس؟
–ەڭ الدىمەن، تىلگە سۇرانىس بولۋى كەرەك. قاجەتتىلىك بولماسا ەشكىم وقىمايدى. ونى جاساماي ەشقانداي ماسەلە شەشىلمەيدى، سولتۇستىك ايماقتارداعى تۇرعىندار بىزدە تىلدىك ورتا جوق دەيدى. دۇكەنگە بارسام دا، بيلەت السام دا، قانداي مەكەمەگە باس سۇقسام دا، ورىس تىلىندە ءومىر سۇرە الامىن، سوندىقتان قازاق ءتىلىنىڭ قاجەتى قانشا دەيدى.تىلدىك قاجەتتىلىك جاساۋدىڭ ەكى جولى بار. ءبىرى زاڭدىق جول. مىسالى، كاناداعا بارساڭ اعىلشىن تىلىنەن تاپسىرۋىڭ كەرەك. سوسىن سول ەلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن بىلمەسەڭ، ول ەلدە جۇمىس ىستەي المايسىڭ. لاتۆيادا مەملەكەتتىك ورگاندار تومەنگى ورگاندارعا ورىس تىلىندە قاعاز جىبەرسە، ايىپپۇل تولەيدى. ال بىزدە شە؟ قىزىلوردانىڭ 98 پايىزى قازاقتار. وعان ءبىزدىڭ مينيسترلىكتەر قاعازدى ورىس تىلىندە جىبەرەدى. ولار مۇنى قابىلداپ الىپ، قازاقشاعا اۋدارادى. ال جوعارىعا جىبەرەتىن قاعازدارىن ورىسشاعا اۋدارىپ الىپ، سوسىن جىبەرەدى. مينيسترلىككە ورىسشا مەن قازاقشاسى تەڭ بارادى، ءبىراق ولار قازاقشا قاعازداردى قوقىسقا تاستايدى، سەبەبى، ونى وقيتىن ادام از.
ەكىنشى ءتاسىل: ەستونيادا 1990 جىلدان باستاپ جاپپاي ەستون تىلىندە سويلەدى. دۇكەنگە بىرەۋ كەلىپ ورىس تىلىندە سويلەسە، ەستون تىلىندە جاۋاپ بەردى. بۇل قارسىلاسۋ ەمەس، ءتىلدى تاڭداۋ قۇقىعى. مۇنداي جاعدايدا ورىستىلدىلەر نە كەتۋلەرى كەرەك، نە ەستون ءتىلىن ۇيرەنۋلەرى كەرەك بولادى. ەستونيا ورىستارى ءبىر- ەكى جىلدا ەستون ءتىلىن ۇيرەنىپ الدى. ال مۇنى جاساعان مەملەكەت ەمەس، حالىقتىڭ ءوزى. قازاقستاندا مۇنداي ءتاسىل جۇرگىزۋ وتە قيىن. بىرەۋ وسىنى تالاپ ەتسە، ءبىز «وندا تۇرعان نە بار؟» دەيمىز. وكىنىشتى...
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان، ىقىلاس شالعىنباي.
