ەربولات باتىل جازادى. ءومىردىڭ قالتارىس، قۇبىلىستارىن «قويما اقتارعانداي اقتارىپ» (م.اۋەزوۆ) جازۋ دارىعان، قازىرگى دانەمەگە سەلت ەتپەيتىن جارتىلاي جانسىز مەحانيزمگە اينالعان، كەۋدەسىندەگى جۇرەگى بوتەن پيعىلمەن عانا تىنىم تاپپاي تۋلايتىن پەندە شىركىندى ءبىرتۇرلى شامىنا ءتيىپ، قولايسىز كۇيگە تۇسىرەتىن اسەر تۋعىزا الاتىن سيقىرى بار.
ادام بالاسىن باعزى دۇنيەدەن بەرى قۋالاپ كەلە جاتقان كەرەعار شارپىسۋلار – اتامزاماننان بەرى كوركەم ادەبيەتتىڭ تاۋسىلىپ بىتپەيتىن قورەگى. قاي ءداۋىر، قايسى كەزەڭدە دە وزەكتەسىپ قاتار اعاتىن ادال مەن ارام، اقيقات پەن الداۋ، ار مەن ازۋ ەربولاتتىڭ شاپ-شاعىن اڭگىمەلەرىندە تاريحي تۇعىرى شايقالماي عۇمىرىن جالعاي بەرەتىنىن قاشانعى قانى تامعان كوركەمدىك شىندىقتا ءبىر جاساپ قالاتىن توزبايتىن داستۇرىمەن تاعى دا تويلايدى.
[caption id="attachment_14677" align="alignright" width="299"]
ەربولات ابىكەن ۇلى[/caption]
ەربولاتتىڭ «ءمينيسترى» تۋرالى ەمىس-ەمىس ەستىدىم. وقىماعان ەدىم. «جالىن» باسپاسىنىڭ «جاس تولقىن» سەرياسىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى «ادەبيەتتىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزدى تۇرلەرىن باسىپ شىعارۋ» باعدارلاماسى بويىنشا 2015 جىلى جارىق كورگەن «جەلتوقسان ىزعارى» پروزالىق جيناعىندا قايتا باسىلىپتى.
كىتاپتىڭ شاعىن اننوتاسياسى كوكەيدەگىنى ءدوپ قامتىعان. جاس جازۋشىنىڭ قولتاڭباسىن ايقىندايتىن ايعاقتى ارقاۋلارعا ءمان بەرىلىپتى. جالپاق جاھانداعى اڭكى-تاڭكىسى شىققان تانىس-بەيتانىستان ولسەڭ ايرىلعىڭ كەلمەيدى. «ءپالى، ەربولاتىمىز مىقتى بولىپ شىقتى-اۋ!» – دەپ كوزىڭ دىمدانىپ وتىرىپ قۇپيا ءبىر قۋانىشپەن جىمياسىڭ. ەربولات بۇيرەگىن تىم بۇرىپ، تۇگىن قالدىرماي اقتارىپ، اياپ، اراشا تۇرۋعا اسىعىپ، ارا-تۇرا ايىپتاپ وتىرعان «كىشكەنتاي پەندەلەردى» تۋعان-تۋىسقان، تۇپ-تۇقيانىمەن تابىستىرىپ، توعىستىرماسا بولمايدى ەكەن دەپ ابىگەرلەنەسىڭ. ەسىمە بالا كەزدەن ەتەنە بولعان باياعى گوگول، سول كادىمگى دوستويەۆسكييلەر الدىمەن تۇسەدى. اپىر-اي، ءا، گوگولدىڭ «شينەلىنىڭ» شالعايى بۇگىندى دە قامتىپ جاتقانىن قاراشى دەپ، تۇبىنە جەتكىزبەيتىن بەي-بەرەكەت ويلاردىڭ تۇڭعيىعىنا تارتىلاسىڭ...
نە دەگەندە دە ەربولات ەرلەدى. ونىڭ جازۋ مانەرىندەگى جاتىق جاڭاشىلدىق مويىنداتتى. بۇگىنگى ۋاقىتتىڭ، ءبىر كەزدەردە اسا ءوتىمدى بولعان زامانداس ادام اتالعان كادىمگى كۇندە كورىپ جۇرگەن كىسىلەردىڭ ءبىر شوعىر تيپتىك – ەتەنە كەسكىندەرىن سىرت قالىپ، ءتۇر-تۇرپات، ىشكى ءيىرىم، جىقپىل-قالتارىسىمەن تۇتاس يلانىمدى قالپىندا كوركەمدىك اينالىمعا قوسىپتى.
قالامگەر اتاۋلىنىڭ ءتۋابىتتى مۇراتى – ازامات ەردىڭ جۇگىن كوتەرۋگە بەل بايلاعان ەربولات پروزاسىنداعى الەۋمەتتىك جانايقاي بەي-جاي قالدىرمايدى.
جازۋشىنىڭ بىرىنەن ءبىرى ءوتىپ جۇتىنىپ تۇرعان قىسقا اڭگىمەلەرىن جوعالتقانىمدى تاپقانداي، ول از بولسا جاڭا ءبىر كۇتپەگەن تابىسقا كەنەلگەندەي سەرپىلىپ، سەرگىپ، قۋانا وقىپ شىقتىم.
«قاسىرەت» اڭگىمەسى ادامزاتتىڭ وزىنە ءوزى وپاسىزدىق جاساۋىنىڭ اتىپ كەتكەن ايار، اياقتالمايتىن اۋىر ءىسىنىڭ ەڭسەنى كوتەرتپەيتىن قولايسىز، اسا ءبىر باقىتسىز شەرىن قوزعايدى.
اڭگىمە زامانانىڭ توپالاڭ اعىستارى توقتاۋسىز جايپاپ ءوتىپ، تالكەك قىلىپ، كۇيبەڭ ءومىرىنىڭ داعدىسىن بۇزىپ، قۇرباندىققا شالا سالاتىن كىشكەنتاي ادامدار تۋرالى.
اتالعان اڭگىمەدە قۇربان بولعان راسىمەن دە، تۋرا ماعىناسىنداعى كىشكەنتاي ادام – بۇيرىقتان بۇرىن ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن ىشتەگى پەرىشتە ءسابي.
ەربولات اڭگىمەسىن قارا بازار ەرتە قارتايتايىن دەگەن جاس ايەلدىڭ اعىمدى تىرشىلىگىنە ءتونىپ كەلە جاتقان وپاتتان ويران سالىپ وكسىتىپ كەتەتىن ءقاۋىپ ەتكەن قايعىسىن توندىرە ءتۇسىپ بايانداپ باستايدى. جانىن شۇبەرەككە تۇيگەن جاس ايەلدىڭ اينالاسى تۇتاس جاۋ. «بالانى الدىر!» – دەيدى كۇيەۋى. «سەنەن دە زورعىعا ىستەگەنبىز»، – دەيدى اقشا كورسە ەشكىكوزدەنىپ كەتەتىن ىستىگىن سۋماڭداتقان وتاشى.
ايەل سورلىنىڭ كوپ قاسىرەتىنىڭ ىشىندەگى ەڭ سوراقىسى تۋرالى ىشكى كۇي قايشىلىعى، سىرتقى سانسىراعان قالىپ – بارلىعى اۋىر، اشىق الىنىپ، قايىرسىز قوعامىنا، زامانىنا، الدەقانشا عاسىردان بەرى بەت-جۇزى شىمىرىكپەي شاماسىز، شاراسىز جان يەسىن ءومىر قۇقىنان ايىرىپ كەلە جاتقان جالماۋىز پيعىل جات جۇرەك ادامزاتقا قايتارۋسىز ايىپ جۇكتەلگەن.
جازۋشى جان قىجىلىن ۇيىپ-توگىپ ايتىپ، بايانداپ جاتپايدى. سيتۋاسيانى ەگجەي-تەگجەيلى بەينەلەپ، سۋرەتتەپ، بايانداپ وتىرادى. جاس ايەلدىڭ ءتان ازابىن سەزىنتۋىندە، زاردابى اۋىر جان ازابى بوي كورسەتىپ تۇرادى.
«سوسىن قۇلاعىنا وكپە-باۋىردى تاباققا بولپ ەتكىزىپ تاستاي سالعانداعىداي دىبىس كەلدى. دارىگەر قىزىل شاقا نارەستەنى، جارالىنىڭ تانىنەن الىنعان وقتى تاستاعانداي-اق سەلقوس تۇردە تەگەشكە لاقتىرعان بولاتىن. سول ساتتە بەيكۇنا نارەستە ەنەسى جەرىپ، تاڭدايىنا ءبىر تامشى ۋىز تامباستان، شۋى دا جالانباستان، جارىق دۇنيەنى كورە سالا ولەر الدىنداعى، جاعى قارىسقان قوزى قۇساپ، اۋزىن جارتى مينۋتتاي كەرىپ اشتى دا، قانعا مالشىنعان دەنەسىن ءبىر ءدىر ەتكىزىپ بارىپ، جان ءۇزدى».
«كوتەۋ» اڭگىمەسىندە، تاعى دا باسقا بىرنەشە «ءبىر قوي»، «ەلۋ تەڭگە»، «امپۋتاسيا» سىندى تۋىندىدا جازۋشى اينالا پۇل بيلەگەن زاماننىڭ ايلا قۋىپ، امال ساۋىپ اقشا تابۋ جولىندا ارزان ازىپ، جولدان تايعان باقىتسىزدىعىن، جاندالباسالىعىن ءار قالىپتا، بار قاسىرەت-ۇياتىمەن توپىرلاتىپ ءتىزىپ قويىپ كوزگە شۇقيدى.
دارىگەردەن جۇمىستان قالعان كۇندەرىنە انىقتاما الا الماعان الماس كەلەسى قابىلداۋىنا قامدانىپ كەلگەن.
«كەشەگىدەي ەمەس الماستىڭ ەتى ۇيرەنىپ قالىپتى. نوقتاعا باسىن توسقان ياكي اۋىزدىقتى ءوزى-اق قارش ەتكىزگەن مومىن جىلقىداي، بوكسەسىن انانىڭ الدىنا توستى. اناۋ بولسا سول بوكسەگە ەڭكەيە ءتۇسىپ، كوزى جارق ەتتى.
– ىشىندە اقشا ما بىردەڭە تۇر، – دەدى ءدىرىل ارالاس داۋىسپەن، تولقىعانىن جاسىرا الماي.
– ول ەندى سەنىكى، – دەدى الماس، بىردەن «سەنگە» كوشىپ.
– مەنىكى دەيسىز بە؟ – دەدى اناۋ «سەننەن سىزگە كوشىپ» كىشىپەيىلدىك بايقاتا. ۇيات بولماي ما؟
– ال، – دەدى الماس تاعى دا.
– راحمەت. – ءسويتتى دە شيىرشىقتالعان كوك قاعازدى اسقان شەبەرلىكپەن سۋىرىپ الىپ، حالاتىنىڭ جان قالتاسىنا سۇڭگىتە قويدى. الماس شالبارىن كوتەرىپ، بەلبەۋىن تۇيمەلەگەن كەزدە، بار ىلتيپاتپەن، اسقان مەيىرىمدىلىگىن توگە وتىرىپ كومەكتەسىپ جىبەردى».
جازۋشى، ارينە، بۇل جەردە اسىرەلەپ وتىر. ءبىراق يلانىمدى. قالاي السا دا كەشە ءجون سويلەسپەگەن دارىگەردىڭ بۇگىن اقشا العانى، اقشا العان سوڭ قاتتالىپ، مورلەنىپ تۇرعان دايىن انىقتاماعا الماستىڭ ءاتى-جونىن جازا سالىپ، قولىنا ۇستاتقانى راس.
ەربولاتتىڭ جازۋ شارۋاسىنا ءپىسىپ-قاتقان دايىندىعى، ارعى-بەرگى الەمدىك مۇرانىڭ تۇنىعىنان قانىپ ءىشىپ سىڭىرگەنى، ءقايسىبىر شەبەرلىك تاسىلدەردى شىعارماشىلىقپەن، وڭتايلى كادەگە جاراتىپ وتىرعانى، دۇنيەنىڭ نەبىر بۇلتارىس، قالتارىسىن كانىگى شەبەردىڭ باتىلدىعىمەن، تالعامپازدىعىمەن، تارتىنشاقتاماي ەركىن دوڭگەلەتىپ تاستاپ وتىراتىنى، ءتىل قولدانىستاعى بۇزىلماعان تازا تەزگە سالىنىپ، نورمامەن قىرلانىپ قور بولماعان باي سوزدىك قور ساۋلەلەرى – قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ بوي كورسەتۋىندەگى نىشاندى بەلگىلەر.
بايىرعى ءداستۇرلى اعايىنشىلىق، ادامشىلىقتان ىرىقسىز الىستاڭقىراپ بارا جاتقان قوعام، داعدىلى ۇلكەندىك ينستيتۋتتاردىڭ ىدىراۋى، جاس ادامنىڭ ۇيىرگە قوسىلىپ، ورتاعا تارتىلۋىنداعى توسىرقاۋلار مەن توسىلۋلار – قازىرگى ۋاقىتتىڭ شىندىعى.
ەربولات «كىشى عىلىمي قىزمەتكەر» اڭگىمەسىندە ەكۇداي، ءتىپتى مۇلدە بەيمالىم بۇلىڭعىر ءومىر ورتاسىنداعى جاس جىگىتتىڭ كۇيكىلىك دەرتىنەن زارداپ شەگىپ جۇرگەن قاسىرەتىن اياۋسىز شىنشىلدىقپەن ءبىر كۇننىڭ وقيعاسى اياسىندا تۇگىن قالدىرماي تاپتىشتەپ، ءار ءسات، ءار وقيعا، ءار دەتالعا زامانالىق جۇك ارتىپ، جۇرەكتى ورنىنان قوزعاپ، ۋايىمعا بوكتىرىپ سۋرەتتەپ باياندايدى. دەرتتىبەك كادىمگى كوپ ايتىلاتىن، كوركەم تۋىندىداعى تيپتىك بەينە دەڭگەيىندە تۇر. ونىڭ ومىرىندە شاتتىق تاپشى (قىزى مەن ايەلىنىڭ قاسىندا عانا بولار – ق.م.)، شالقىمايدى، تاسىي المايدى. اناۋ دا، مىناۋ دا قوجا. راسىن ايتقاندا ءقازىر قوجا كوپ. الپىس، جەتپىسكە كەلگەندەرگە دە قوقاڭداپ جۇرگەندەر، وزىنەن ءسال تومەننىڭ توبەسىندە وينايتىنداردىڭ زامانى بىلدىرمەي، بىرتىندەپ بۇزىلماستاي ورنىعىپ الدى.
دەرتتىبەكتىڭ ەربولات شىعارماسىنداعى زامانداس، قۇربىلارىنىڭ كوپشىلىگى ءبىر تەكتەس ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. تۇرمىس بيلەگەن زامان دانەمەگە دەس بەرمەس جيىرما بەستىڭ مىسىن باسقان. ەربولات اڭگىمەلەرىندەگى كەيىپكەر جاس ادامنىڭ جانىندا جالاۋ بولىپ جۇرەتىن جاس كەلىنشەك يبا، ادەبىمەن، ەرىن پانا تۇتقان قازاقى قالپىمەن كورىنەر ەدى. ەندى، ءومىر بولعان سوڭ الا دا، قۇلا دا بار دەگەندەي، بۇزىق نيەت جەڭىل ايەلدەر دە وبراز دەڭگەيىندە اشىلعان اڭگىمەلەردى دە ەستە ۇستايمىز.
جازۋشى كەيدە شىعارماعا بولماعاندى بولعانداي ەتىپ كىرىكتىرسە، وندا بۇل – جازۋ ماقساتىنا جەتەر جولداعى قالاۋلى ءبىر ءتاسىلى.
«دامبال» اڭگىمەسىندەگى ادام نانعىسىز ارەكەتتەر جازۋشى ەربولاتتىڭ وسالدىعى ەمەس – تاپقىرلىعى. وسىنداعى اششى ءاجۋا، مازاق بارشامىزعا باعىتتالعان. قازاقى جايداق داراقىلىق، ءوزىن تومەن قويىپ، وزگەنىكىن اسىرە دارىپتەۋگە قۇمار، قۇشتار بولۋ قانىمىزعا قايدان سىڭسە دە، ءسىڭىپ قالعان.
جازۋشى شىعارمانى جەدەل شيراقتىقپەن وڭتايلى قالىپقا لايىقتاپ قۇرادى. ونىڭ قالامىنا كەيىپكەرىنىڭ ءتۇپ پيعىل، شاما-شارقىن ايگىلەپ وتىراتىن تابىلعان ديالوگتىڭ ءسوز ۇلگىلەرى ءار كىرگىزىپ، ءنار قۇيىپ وتىرادى.
«– ءدارىحاناعا لىپ ەتىپ بارىپ، كەلشى، – دەدى شايحان وعان. سابىرلى دا، باسەڭ ۇنمەن. – قانىم ورلەپ كەتتى-اۋ دەيمىن. باسىم اۋىرىپ تۇرعانى. بۇيتە بەرسەڭدەر ۇستازدارىڭدى ءولتىرىپ تىناسىڭدار عوي! سوسىن سەندەردى كىم سۇيرەيدى. قامدارىڭدى كىم ويلايدى، – دەدى ايانىشپەن ىڭىرانا سويلەپ».
ەربولات اڭگىمەلەرىندە الماتىنىڭ ابىرجىعان الاڭكوڭىل جاس ادامنىڭ كوزىمەن قاراعاندا جىلۋى قاشىپ، سۇلۋلىعى ءباسىن تومەن ءتۇسىرىپ، سۇرىقسىز قىرلارىمەن كورىنەتىن تۇستارى – كۇندە مەيرام ەمەس ءومىردىڭ سۇر كيىمدى شىندىعى.
«ول كۇنى الماتىنىڭ اسپانى تۇنەككە شومىپ تۇرعان. قان جۇتقانداي سۇرەڭسىز ەدى. قايعى تۇنعان جىلاڭقى جۇلدىزى، الارعان ايى تىم مۇڭلى، تىم جۇپىنى بولاتىن. جاياۋ جۇرسەڭ سايقال كوشەسى، تىزەڭدى ءمۇجىپ، تابانىڭدى قىزدىراتىن» «ەلۋ تەڭگە» اڭگىمەسىندە اش قارىن، شارشاڭقى بوزبالالارعا الماتى جاتباۋىر قالا. ادامى الدايدى، اربايدى، رەتى كەلسە قورلاۋدان دا تايىناتىنداي ەمەس. وسىندا تەرمين ءسوزدىڭ ءتىزىم قاتارىن «بايىتقان» ورالمان اتاۋىن يەلەنگەن ەكى جاستىڭ ءبىر كەشكى كۇيىنەن تۇتاس ءبىر ۋاقىتتىڭ قاتتىلىعى، جاتقا كەلگەندە جاپىرىلىپ، ەلىم دەپ، ەڭسە كوتەرۋگە كەلگەن ءبىر تۋعان باۋىردى بوتەنسىنۋدىڭ ءوزىمىز كوز كورگەن استارسىز ايعاعى كوز الدىمىزعا كولدەنەڭ تۇرادى.
اششى. ءبىراق – شىندىق. عاسىر اسقان ساعىنىش، اڭساۋ، ىنتىق كوڭىلگە ەلجىرەگەننەن ەدىرەيۋىمىز باسىم بولدى. ءبىرتالاي جۇرتتى ۇركىتىپ، شوشىتىپ الدىق. ولاردىڭ كوبى مۇنداعى سىيقىمىزدى كورىپ قازاقتا قاسيەت قالماپتى-اۋ دەپ قان جىلاعان.
ەربولاتتىڭ پروزاسى قانىق بوياۋلى ساراڭ سۋرەتتەۋلەرمەن ءومىر اجارىن اشادى. وقيعانىڭ باستالۋى، دامۋ شىرعالاڭى، شارىقتاۋ شەگى اسىپ-توگىلىپ ىقشام، تىعىز باياندالادى دا، كوبىنە شەشىمى «ويدا قالىپ»، وقۋشىعا قاراي ىسىرىلىپ تاستاپ اياقتالادى.
كۇندە باستان كەشىپ جۇرگەن ورتاق كەپتەن، رۋحاني جاداپ، جابايىلانۋدان شىعار جول قايسى؟ نە ىستەۋ كەرەك؟ كىم كىنالى؟
جازۋشىنىڭ وتتا تۇرعان ءسۇتىن قاراپ وتىرعان كەلىنشەكتى كىرپىك قاقپاي قالتقىسىنان كوز جازباعان بالىقشىعا بالاۋى، ونىڭ ادام امالسىز قالعاندا توقتاۋسىز جاۋاتىن جاڭبىرلى كۇندەرى؛ ءومىر كيكىلجىڭدەرىندە مالتىعىپ جۇرگەندە تىزەدەن جاۋاتىن قار؛ ت.ب. تىرشىلىكتىڭ ادەيى جاساعانداي عايىپتان قيۋلاسا كەتىپ تۇراتىن قوسوزەن اعىستارىن كوركەمدىك وزەگىنە تارتۋىندا كانىگى ۇستالىق كوزگە ۇرادى.
«قىجىل» اڭگىمەسىندە ەرلى-زايىپتى عانا ەمەس، ءقادىر بىلمەۋدىڭ ءتۇبى قايىرلى بولمايتىنىن مەڭزەيتىن قالىڭ استار مەڭزەلەتىندەي...
ەربولات ابىكەن ۇلىنىڭ «جەلتوقسان ىزعارى» كىتابىن الەم ادەبيەتىندەگى ءوزىم تانيتىن تەپەرىش كورگەن كەيىپكەرلەردى قايتا-قايتا ەسىمە ءتۇسىرىپ وتىرىپ وقىدىم.
قوعامعا قىجىل، ۇلتتىق نامىس، ار-وجدان جالاۋى جەلبىرەگەن، جەكە تاعدىرلاردىڭ ادامدىق اڭسار، الدانعان، جالعانعان ءۇمىتى، كەۋدەسىن تەپكىلەگەن جۇرەك اتويى بەيتاراپ قالدىرمايتىن، اننوتاسيادا اتاپ ايتىلعانداي «ليريزم مەن ساتيرانىڭ، پسيحولوگيا مەن ءناتۋراليزمنىڭ ۇشتاسۋىندا» تۋعان، «وتكىر ءتىلدى»، «فيلوسوفيالىق» شىعارمالارى تۇتاس ءبىر دۇنيەنىڭ قۇرامدى بولشەكتەرى – جەكە تاراۋلارى سىندى اسەر قالدىرعان ەربولات ابىكەن ۇلىنىڭ وسى كىتابىنداعى جابىق جاتقان كومبەلەر تۋرالى وقۋشى جۇرتشىلىق ءۇنسىز قالماس، باعاسىن تولىق بەرەر.
جاس بۋىننىڭ وسى ءبىر ماستانۋدان تازا جارقىن ءجۇزدى، كىسى بولاتىنى كىشىكتىگىنەن بەلگى بەرىپ تۇراتىن، نامىس وتىنىڭ جالىنى باسقانى دا شارپي باستاعان لايىقتى وكىلىنە «جەلتوقسان ىزعارىندا» ءسال ءپىسۋى جەتپەگەن، ومىردە بولسا دا جالاڭداۋ شىققان دا تۇستار كوزگە تۇسكەنىن تىلەكتەس كوڭىلدەن ايتقىم كەلەدى. نەگىزىندە، ەربولات ەشكىمنەن ءجون سۇرايتىنداي ەمەس، جازۋدا جولىن تاپقان مىقتىنىڭ ءبىرى عوي.
قانيپاش قايسا قىزى ءمادىباي،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ
پروفەسسورى، ف.ع.د.
