ادەبيەت – ءسوز ونەرى، ياكي اسىل ءسوز. ولاي بولۋىنىڭ ءبىر پارقى – ونىڭ بويىندا ادامنىڭ جان دۇنيەسىن باۋراپ الاتىن سيقىرىندا شىعار، بالكىم. بۇل ونەر – قازاق مادەنيەت لاندشافتىندا وزىندىك ورنى بار دۇنيە. ادەبيەت – قازاق تاريحى، ۇلت بولمىسى دەگەن ۇعىمدارمەن ەتەنە بولىپ كەلەتىن ۇعىم. اسقار دارىنى، فەنومەنى وسىنداي ءىرى ۇعىمدارمەن تىعىز بايلانىستا بولىپ كەلەدى. اسقار – ءوزىن ۇلت تاريحىمەن، ەل بولمىسىمەن، حالىق ومىرىمەن تىعىز بىرلىكتە قاراعان سۋرەتكەر. ونىڭ سۋرەتكەرلىگى دە وسىنداي ۇستىنداردان تۇرادى. جەكە ادام، تۇلعا، ونى قورشاپ تۇرعان كەڭىستىك، ۋاقىت شارباعىندا ورنالاسقان قوعام بار. بۇل ەكەۋى ءبىرىنسىز ءبىرى ءومىر سۇرە المايتىن تۇسىنىكتەر.

ا.سۇلەيمەنوۆ تە ءوز قوعامىنان ءبولىنىپ كەتە العان جوق. كەيبىر قالامگەر ونى «ساياق جىلقى»، «ديسسيدەنت»، «ەميگرانت» دەپ ەسەپتەسە دە، ول ءوز قوعامىنىڭ ىشىندەگى ىشكى ساياق جىلقى، ىشكى ديسسيدەنت، ىشكى ەميگرانت ەدى. ول – ءتىپتى وزىنە-وزى قارسى بولعان تۇلعا. ءىرى تالانتتا، ءىرى سۋرەتكەردە قايشىلىق پروبلەما كوپ بولادى. ول قايشىلىقتىڭ ۇستىنە سىرتقى قوعامدىق قايشىلىقتاردى قوسىڭىز. سوندا بۇل ەكى قايشىلىق قوسىندىسىنان نە شىعادى؟! تۇلعا فەنومەنى شىعادى.

اسقار كۇرەسكەن، اشكەرەلەۋگە تىرىسقان دەرتتەر، اۋرۋ ۇعىمدار – جالعان ينتەلليگەنتشىلدىك، ءستيلسىز، مىنەزسىز ونەر، قورتىق ينتەللەكتۋالشىلدىق، ۇلتتىق نيگيليزم، وتىرىك قوعامدىق تەوريا – سوسياليزم، ىرىپ-شىرىگەن ەلدىك جۇيە – توتاليتاريزم ت.ب. ول – سوسياليزمگە سەنبەگەن، كەڭەستىك يدەولوگيانى، جۇيەنى قابىلداماعان جازۋشى. جانە ول قالپىن ەرتەرەك ءتۇسىنىپ، ءوز شىن بولمىسىنا ەرتەرەك جۇگىنگەن زيالى قاۋىم وكىلى. لەنين ول ءۇشىن اۆتوريتەت بولماعان. وعان قاراعاندا جانىنا چاادايەۆ جاقىن بولعان. چاادايەۆپەن جاقىن بولعان ادامنان قورقۋعا بولادى. ال، ابايمەن شە؟ اسقار وزىنشە 60-جىلدارداعى – اباي. كەڭەس كەزىندەگى – اباي. ول سول لەنيندى اتتاپ وتكەن كۇيى الاشوردالىقتارعا كەپ تىرەلدى. الاشوردالىقتاردان ءوتىپ بارىپ، قۇرانعا كەپ جىعىلدى. راس، قۇراننىڭ الدىندا ءىنجىلدى دە ءبىراز شارلاعان. قايتىس بولارىنان از بۇرىن قازىعۇرتتاعى قىزىلقيا دەگەن اۋىلداعى جاقان دەگەن كۇيەۋ بالاسىنىڭ ۇيىندە قوناقتاعان ەكەن. جاقاڭمەن سويلەسكەنىمدە، ول كىسىنىڭ شۇقشيىپ كىتاپقا كوپ ۇڭىلگەنىن ايتتى. «قانداي كىتاپ»؟ – دەگەنىمدە، «اسىرەسە، «ءىنجىل»، – دەگەن. ءىنجىل – ول كىسى ءۇشىن كەلەسى ءبىر باسپالداق، ءومىر بويى، 53 جىل بويى ۇزدىكسىز ءجۇرىپ وتىرعان تانىم باسپالداعى ەدى.

دۇنيەگە ادام بولىپ كەلگەن. ادام بولعان سوڭ، ادامشىلىق ارەكەتتەر جاساماي تۇرا الماعان. ول ارەكەتتى تۇسىنبەگەندەردى ول دا تۇسىنبەگەن. سول تۇسىنبەگەن كۇيى ومىردەن ءوتتى.

ءبىلىم بولدى. باس بولدى. ينتۋيسيا بار. جۇرەك بار. سەزىم بار. سودان سوڭ ورتا بولدى. ورتا – سول ورتا. ورتا ساعان توسەك بوپ جايىلمايدى. ورتا ەشكىمگە كورپە بوپ توسەلمەگەن. ادام سونىڭ زاردابىن تارتۋعا ءماجبۇر. ورتانى ادام وزگەرتە الا ما؟ وزگەرتەدى؟ ءبىراق ءىرى ءبىر شارتى بار. اللاھ تاعالا قالاعان بولسا. ونسىز ادامنىڭ قولىنان ەشتەڭە كەلمەيدى. ونسىز ادام – ءبىر شىبىن، ءالسىز زات. ال اللاھتىڭ ءوزىنىڭ زاڭى بار، ەرەجەسى بار. ول ەرەجەگە ءبىز باسشىلىق جاساي المايمىز. ول بىزگە باسشىلىق جاسايدى. ويشىل جان بۇل جالعان تىرشىلىك سىرىن، مەحانيزمىن، فەنومەنىن سەزە الدى. اسىرەسە، ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندەگى بۋىرقانعان تاريح فاكتورلارى بۇنى قاتتى سەزدىردى. ءىرى جارانىڭ ءىرىڭ بوپ اققان قالپىن كوردى. دۇنيە ءوزىنىڭ مىنەزى مەن استى-ۇستىنە ءتۇسىپ وزگەرىسكە دۋشار بولدى. قالى بار پاتشا بۇل جەردە تەك انشەيىن شاحمات فيگۋراسى عانا. اسقار دا – فيگۋرا. ءبىز دە – فيگۋرامىز. ءوزى كوپ ايتاتىن فيزيكاسى بار فيگۋرا عانا.

اسقاردىڭ بويىنا قۇداي ونەردى ۇيىپ-توگىپ بەرگەن. ال سول ونەردىڭ سەرتى بار. ماسەلە سول، سەرتتى ۇستانۋدا عانا بولاتىن. ول – سول سەرتتى ۇستانعان جان. ونەر سەرتىن ۇستانۋ، ۇستانباۋ دا وڭاي نارسە ەمەس. ول سەرتتى ۇستاي الماي، سەرت وزدەرىن ۇستاعاندار دا بولعان تاريحتا. قۇداي ودان ساقتاسىن. اسقار قوعامنان ءبولىنىپ قالعان. ول ماعان تالدان ءۇزىلىپ تۇسكەن الماعا، نە جاپىراققا ۇقسايدى. ومىردە ونداي قۇبىلىستىڭ بولاتىنىن ەشكىم جوققا شىعارمايدى عوي. سول ءبىر ءۇزىلىپ تۇسۋدەن، بولىنۋدەن مەن ءبىر تازالىق كورەمىن. ءبولىنۋ – ءبولىنۋ ءۇشىن بولماعان. كەيىنىرەك مۇقاعاليعا، اسقارعا ەلىكتەپ ءبولىنۋ ءۇشىن بولىنگەندەر دە بولعان. ءبىراق ول جاساندى ارەكەتتەر تەز وڭىپ، ءبىلىنىپ قالدى. بۇلار دا ول سامورودنىي سارى التىن تۇردە بولعان. كەڭەستىك داۋىردەگى ءبولىنۋدىڭ كوكەسى – باۋىرجان مومىش ۇلى سياقتى بوپ كورىنەدى. باۋكەڭ سەكىلدى كىم بولىنە العان؟ بۇلار سودان كەيىن بولىنگەندەر. قوعامنان شىن بولىنە العاندار از بولدى. ول ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە مە؟ اسقار ءسوزسىز – ءىرى جان. ەڭ باستىسى – وسى. م.شاحانوۆ بىردە: «ولەڭ جازۋ اقىندىقتىڭ 100 شارتىنىڭ ءبىرى عانا»، «ءتىپتى اقىن بولۋ ءۇشىن ولەڭ جازۋ مىندەتتى دە ەمەس»، – دەگەن. سوندا ول نەنى مەڭزەدى؟ مەنىڭشە، ءىرى جاندىلىقتى. جاننىڭ ءىرى بولۋىن. جانى ءىرى بولعان ادام – بار قىزىق سوندا. ب.مومىش ۇلى دا ءىرى جان بولعان. ونىڭ ەڭ باستى قاسيەتى – 1941 جىلى گەنەرال پانفيلوۆتىڭ رەزەرۆىندە بولعانىندا ەمەس. ا.بەك پوۆەسىنىڭ باس قاھارمانى بولعانىندا دا ەمەس. مىنەزىنىڭ شاتاق بولعانى دا ەمەس. گاپ باسقادا. ونى ىشتەي ءسىز دە سەزەسىز. مۇحتار شاحانوۆتىڭ دا ەڭ باستى ەرەكشەلىگى ول – ونىڭ «تاناكوز» پوەماسىن جازعانى ەمەس. نەمەسە جەلتوقسان وقيعاسى جايلى سەزدە باتىرلىق مالىمدەمە جاساعانى دا ەمەس. سول سياقتى، سول سياقتى بوپ كەتە بەرەدى. باۋىرجان – ءىرى تۇلعا، مۇحتار دا، ولجاس تا – ءىرى تۇلعالار. اسقار ءھام – ءىرى تۇلعا. ءيا، اسقار – ءىرى تۇلعا. قايدا بارساڭىز دا مەيلى. ماسەلە قايدا؟ ماسەلە وسىندا. بۇلاردىڭ بولىنۋشىلىگى دە وسىندا جاتىر ما دەيمىن. ايتپەسە نەگە بولىنەدى ولار. مۇقاعالي ءھام – ءىرى تۇلعا. ءالى كۇنگە ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ حالىق جانىن تەربەيتىنى سودان. جانىنىڭ ءىرى بولعانىنان. سوزدەرىنىڭ ۇيقاسى كەرەمەت بولعانىنان ەمەس. حالىق ىشىندە ءىرى جاندى ادامدار كوپ بولۋ كەرەك. ءىرى جاندى ادام – ءتىرى ادام. بۇلار – ءتىرى ادامدار. قوعامدا ءولى ادامدار دا كوپ. سوندا ولاردان باسقالاردىڭ ءبارى ءولى ادام بولعانى ما؟ جوق، ءبارى ءولى ەمەس. باسقالار دا ءتىرى. تەك بۇلار جاي ءتىرى ەمەس. گۇلنار سالىقباي دەگەن فيلوسوف اقىن قىز ايتىپتى:

...بىرەۋلەرگە ولىدەن دە ءولىمىز،

بىرەۋلەرگە تىرىدەن دە ءتىرىمىز، –

دەپ. ولار تىرىدەن دە ءتىرى. مۇمكىن ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز دا وسى شىعار. ءىرى جانعا اق پەن قارا اراسى اشىلادى. ياعني، ول اق پەن قارانى اجىراتۋشى كابىلەتكە يە بولادى. ەڭ زور ونەر، بالكىم ونەر اتاۋلىنىڭ ەڭ بيىك حان ءتاڭىرىسى دە سول. اسقار بايقاماي سول بيىككە كوتەرىلىپ كەتكەن تۇلعا ەكەن. ايتپەسە ول: «ەڭ زور ونەر ول – اق پەن قارانى اجىراتا ءبىلۋ ونەرى. بۇل ماسەلەنى تەك ىشكى تۇيسىكپەن شەشۋگە بولادى. وندا دا اۋپىرىمدەپ»، – دەپ جازباعان بولار ەدى. ءوزى قويعان پروبلەمالاردى ءوزى شەشىپ كەتتى. اق پەن قارا پروبلەماسىن ول ءومىرىنىڭ پروبلەماسى ەتىپ قويا الدى. قال-قادەرىنشە شەشۋگە تىرىستى. سوزاقتان شىققان حەمينگۋەي – امەريكادان شىققان اسقار ەمەس. باياعىدا ءبىر فرانسۋز: «دارىندى جاندى ادامدار پروۆينسيادا تۋىپ، پاريجدە ولەدى»، – دەگەن ەكەن. ءبىز بۇل ورنەكتى بىلاي تۇرلەنتپەكپىز: «ءىرى جاندى ادامدار جۋالىدا تۋىپ، الماتىدا ولە بەرەدى». نەمەسە «ءىرى جاندى ادامدار قاراسازدا تۋىپ تا الماتىدا ولە بەرەدى»، – دەپ ت.ب. بۇل جاي انشەيىن فاسون عوي. ادەبيەت – اسىل ءسوز. ءقادىرلى ءسوز. ول – ونەر. ادام تاعدىرىن شەشۋگە ارالاساتىن، دانەكەرلىك بولاتىن ەلەمەنت. ءقايتىپ؟ ءبىر قۇداي تاراپىنان سەرت بوپ كەلۋى ارقىلى. سىزگە سەرت بوپ كەلگەن نارسەلەرگە ءسىز دە سەرتپەن جاۋاپ بەرۋىڭىز كەرەك. ول قانداي ونەر بولسىن، مەيلى. سونىڭ ارتى تاعدىر فەنومەنىنە اينالادى.

اقجول قالشابەك،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

www.adebiportal.kz