جالپى فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىق دەگەن ۇعىمدى تاراتىپ ايتار بولساق، ادامداردىڭ (جەكە تۇلعانىڭ) الەۋمەتتىك، مادەني، ساياسي جانە ەكونوميكالىق قىزمەتتەرگە بەلسەنە ارالاسۋى جانە ءومىر بويى ءبىلىم الۋىنا ىقپال ەتەتىن بازالىق فاكتورى. ياعني بۇگىنگى جاھاندانۋ داۋىرىندەگى زامان اعىمىنا قاراي ىلەسىپ وتىرۋى. سونىمەن، فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىق ادامنىڭ ماماندىعىنا، جاسىنا قاراماستان ۇنەمى ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ وتىرۋى. مۇنداعى باسشىلىققا الىناتىن فۋنكسيونالدىق ساپالار: بەلسەندىلىك، شىعارماشىلىق تۇرعىدا ويلاۋ، شەشىم قابىلداي الۋ، ءوز كاسىبىن دۇرىس تاڭداي الۋعا قابىلەتتىلىك، ت.ب. ياعني، جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زياتكەرلىك، دەنە جانە رۋحاني تۇرعىسىنان دامىعان ازاماتىن قالىپتاستىرۋ، ونىڭ فيزيكالىق قۇبىلمالى الەمدە الەۋمەتتىك بەيىمدەلۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ءبىلىم الۋداعى قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋ بولىپ تابىلادى. وسىعان وراي ۇلتتىق جوسپاردا فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىقتىڭ تومەندەگىدەي نەگىزگى مەحانيزىمدەرىن ءبولىپ كورسەتەدى. ۇلتتىق جوسپاردىڭ جوعارىدا اتالعان ماقسات، مىندەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋدا تومەندەگىدەي تەتىكتەرى (مەحانيزمدەرى) ناقتىلانىپ، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىن دامىتۋ ءۇشىن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە باسشىلىققا الىنادى.
ولار:
• ءبىلىم بەرۋ مازمۇنى (ۇلتتىق ستاندارتتار، وقۋ باعدارلامالارى)؛
• وقىتۋ نىساندارى مەن ادىستەرى؛
• ءبىلىم الۋشىلاردىڭ وقۋداعى جەتىستىكتەرىن دياگنوستيكالاۋ مەن باعالاۋ جۇيەسى؛
•مەكتەپتەن تىس، قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى؛
• مەكتەپتى باسقارۋ مودەلى (قوعامدىق-مەملەكەتتىك نىسان، مەكتەپتەردىڭ وقۋ جوسپارىن رەتتەۋدەگى دەربەستىگىنىڭ جوعارى دەڭگەيى)؛
• بارلىق مۇددەلى تاراپتارمەن ارىپتەستىككە نەگىزدەلگەن دوستىق قالىپتاعى ءبىلىم بەرۋ ورتاسىنىڭ بولۋى؛
• اتا-انالاردىڭ بالالاردى وقىتۋ مەن تاربيەلەۋ پروسەسىندەگى بەلسەندى ءرولى.
ونىڭ العاشقىسى – وقىتۋ مەتودولوگياسى مەن مازمۇنىن تۇبەگەيلى جاڭارتۋ. ياعني مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىن دامىتۋ جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتىڭ مەملەكەتتىك جالپىعا مىندەتتى ءبىلىم بەرۋ ستاندارتىن (مجبس) جاڭارتۋدان باستاۋ الۋعا ءتيىس. ول ءۇشىن ءمۇعالىم ءبىلىم الۋشىنىڭ بويىنا العان ءبىلىمىن پراكتيكالىق جاعدايدا ءتيىمدى جانە الەۋمەتتىك بەيىمدەلۋ ۇدەرىسىندە پايدالانا الاتىنداي نەگىزگى قۇزىرەتتىلىكتەردى ءسىڭىرۋى كەرەك.
ولار:
باسقارۋشىلىق (پروبلەمانى شەشۋ قابىلەتى)؛
اقپاراتتىق (ءوز بەتىنشە اقپاراتتار كوزدەرى ارقىلى ۇنەمى ءبىلىمىن كوتەرىپ وتىرۋى، سول ارقىلى تانىمدىق قابىلەتىن ۇشتاۋ)؛
كوممۋنيكاتيۆتىك (ءۇش تىلدە: قازاق، ورىس، اعىلشىن (شەت) اۋىزشا، جازباشا قارىم-قاتىناس جاساۋ)؛
الەۋمەتتىك (قوعامدا، ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتادا ىس-ارەكەت جاساي الۋ قابىلەتى)؛
تۇلعالىق ( ءوزىن جەكە تۇلعا رەتىندە قالىپتاستىرۋعا قاجەتتى ءبىلىم، بىلىك، داعدىلاردى يگەرۋ، بولاشاق ءوزى تاڭداعان كاسىبىن ءوزى انىقتاۋ، ونىڭ قيىنشىلىعى مەن كۇردەلىلىگىنە ءتوزىمدى بولۋ)؛
ازاماتتىق (قازاق حالقىنىڭ ءسالت-داستۇرى، تاريحى، مادەنيەتى، ءدىلى، ءتىلىن تەرەڭ مەڭگەرىپ، قازاقستاننىڭ وسىپ-وركەندەۋى جولىنداعى ازاماتتىق پارىزىن ءتۇسىنۋى)؛
تەحنولوگيالىق (ءار ازامات ءوز مامندىعىنا قاراي اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى، ساندىق تەحنولوگيانى، ءبىلىم بەرۋ تەحنولوگيالارىن ساۋاتتى پايدالانۋى).
ءبىلىم الۋشى وسى اتالعان نەگىزگى قۇزىرەتتىلىكتەرمەن قاتار پاندىك قۇزىرەتتىلىكتەردى (ءار ءپاننىڭ مازمۇنى ارقىلى) مەڭگەرۋى ءتيىس.
ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ حالىق شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ ماڭىزى، ونىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىن نىعايتۋدىڭ وزەكتى پروبلەمالارىن شەشۋدەگى، قوعامدىق ءوندىرىستىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋداعى، ەڭبەكشىلەردىڭ ماتەريالدىق جانە مادەني دەڭگەيىن كوتەرۋدەگى گەومەتريا عىلىمىنىڭ ماڭىزى مەن ءرولى وتە زور. سەبەبى عىلىمدار جۇيەسىندە گەومەتريا ايرىقشا ورىن الادى. گەومەتريانىڭ ەرەكشەلىگى –ول قازىرگى كەزدەگى اۋاداي قاجەتتى تەحنيكالىق عىلىمداردىڭ نەگىزى. گەومەتريا ساباعىندا وقۋشىلارعا ناقتى مىسال كەلتىرە وتىرىپ، ولاردىڭ العان بىلىمدەرى ماڭىزدى پراكتيكالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە قاجەت ەكەندىگىن ءتۇسىندىرۋ قاجەت. وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمنىڭ ومىرلىك ماڭىزىن ءتۇسىنۋى، تەوريا مەن پراكتيكانى تىعىز بايلانىستىرادى، پانگە ىنتاسىن ارتتىرادى، وقۋشىلار بىلىمىندەگى فورماليزمي ەلەمەنتتەرىن جويادى. وقۋشىلاردىڭ بىلىمگە ىنتاسىنىڭ بولۋى، ولاردىڭ ساباقتاعى بەلسەندىلىگىنىڭ ارتۋىنا ءبىلىم ساپاسىنىڭ جوعارلاۋىنا، ءبىلىم الۋدىڭ پايداسىن ءتۇسىنۋدىڭ قالىپتاسۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى، مەنمەندىك جانە جالقاۋلىقتان بەزۋ قاسيەتتەرى قالىپتاسادى. گەومەتريا كۋرسىنىڭ ءاربىر تاقىرىبىن وقىتۋ بارىسىندا وقۋشىلاردى اينالا قورشاعان ورتانى تانۋداعى گەومەتريانىڭ ءرولىن دۇرىس تۇسىنۋگە جانە العان بىلىمدەرىن پراكتيكالىق ەسەپتەردى شەشۋدە قولدانا بىلۋگە اسەرى تيەتىندەي ءپانارالىق بايلانىستاردى ىسكە اسىرىپ وتىرۋى قاجەت.
مەكتەپ گەومەتريا كۋرسىن وقىتۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى – گەومەتريانىڭ قولدانبالى مۇمكىندىكتەرىن اشۋ. ماتەماتيكالىق، سىزۋ،تەحنولوگيا نەمەسە گەوگرافيالىق ،ت.ب. مازمۇندى ەسەپتەردى شەشۋ بارىسىندا وقۋشىلار گەومەتريالىق ۇعىمدار مەن زاڭدىلىقتاردى تەرەڭىرەك ءتۇسىنىپ، ۇعىنىپ ، سونىمەن قاتار كاسىبي دايارلىقتىڭ نەگىزدەرىن مەڭگەرەدى. ءپانارالىق ەسەپتەر دەپ – سىبايلاس پاندەردىڭ بىلىمدەرىن نەمەسە ەسەپتەرىن كەلتىرۋدى نەمەسە پايدالانۋدى قاجەت ەتەتىن ەسەپتەردى نەمەسە ءبىر وقۋ ءپانىنىڭ ماتەريالى نەگىزىندە قۇراستىرىلىپ، باسقا پاندەردە ارنايى ديداكتيكالىق ماقساتپەن قولدانىلاتىن ەسەپتەردى ايتامىز. وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋدا،ولاردى تاربيەلەۋدە،بىلىكتەرى مەن داعدىلارىنىڭ قالىپتاسۋىندا، گەومەتريانىڭ پراكتيكامەن بايلانىسىن كورسەتۋدە ەسەپتىڭ الاتىن ورنى وتە زور. وقۋشىلاردىڭ دۇنيەتانىمىنا ءار وقۋ ءپانى ءوز ۇلەسىن قوسىپ وتىرادى. سونىڭ ىشىندە گەومەتريانى وقىتۋ بارىسىندا ساباقتاس پاندەردەن جانە ناقتىلى ومىردەن وقۋشىلارعا تۇسىنىكتى تۇردە كەلتىرگەن دەرەكتەر عىلىمي بىلىمدەردىڭ پايدا بولۋ نەگىزىن، قورشاعان ورتانىڭ تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ تانىمالى جەكە پاندەردىڭ گەومەتريانىڭ ۇعىمدارى مەن ابستراكتىلى جاعدايلارىن وڭاي سەزىنە بىلەدى
ولشەمى 16cم بولاتىن تەكشە بويالىپ،ولشەمى 4سم بولاتىن كىشى كۋبتارعا بولىنگەن.
1-cۇراق. بۇنداي ءبولۋ كەزىندە تەكشە نەشە رەت جازىقتىقتارمەن قيىلادى جانە نەشە تەكشەگە بولىنەدى؟
2-cۇراق. تەكشەنىڭ ءۇش جاعىنا، ەكى جاعىنا، ءبىر جاعىنا بوياۋ تيگەن تەكشەلەر سانىن انىقتاڭىز،نەشە تەكشەگە بوياۋ تيمەگەن؟
3-cۇراق. بارلىق مايدا تەكشەلەردىڭ نەشە جاقتارىنا بوياۋ تيگەن؟
بۇل جاڭادان اشىلىپ جاتقان اسحاناعا 2 ۇستەل جاساتۋ ءۇشىن ۇستاعا بەرىلگەن تاپسىرىس.ۇستەلدىڭ ولشەمدەرى كورسەتىلگەن.ۇستەلگە قاجەتتى ماتەريالدىڭ ساتىلىمداعى ولشەمى180x260cم .
1-cۇراق:تاپسىرىس بەرۋشى ماتەريالدى ۇنەمدى پايدالانۋ ءۇشىن نەشە لامينات الۋى كەرەك جانە ونى ءتىلدىرۋ ءۇشىن لامينات بەتىنە قالاي ورنالاستىرۋ كەرەك.
2-cۇراق:ۇستەل جيەكتەرىن كومكەرۋ ءۇشىن نەشە مەتر كومكەرمە قاجەت؟
3-cۇراق:بۇل ماتەريالدان ارتىلاتىن جارامدى بولىكتەردىڭ ولشەمى قانداي؟
مىسال-3:سىزبادا قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى، كيىز ءۇي بارلىق ولشەمدەرىمەن بەينەلەنگەن.
1-cۇراق. كيىز ءۇي قانداي فيگۋرالاردان قۇرالعان.
2-cۇراق. ءۇيدىڭ جالپى بيىكتىگىن تابۋ كەرەك.
3-cۇراق. ءۇي قۇرىلىمىنىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى
مىسال-4. شەڭبەر ىشىندە راديۋسى ودان ەكى ەسە كىشى شەڭبەر اينالىپ ءجۇر.
1-cۇراق. كىشى شەڭبەر ۇلكەن شەڭبەردى تولىق ءبىر اينالىپ شىققان كەزدە وسى كىشى شەڭبەر بويىنان الىنعان كەز كەلگەن ءبىر نۇكتەنىڭ ءجۇرىپ وتەتىن جولىن تاپ.
2-cۇراق. كىشى شەڭبەردىڭ سەنترىنىڭ ءجۇرىپ وتەتىن جولى.
مىسال-5.اشىق كۇندە جالعىز ءوسىپ تۇرعان تەرەكتىڭ بيىكتىگىن تەك ءبىر مەترلىك سىزعىشپەن عانا ولشەۋ كەرەك.
1-cۇراق. ولشەۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن نە ءبىلۋ كەرەك؟
2-cۇراق. بۇل ەسەپتىڭ شەشۋى نەگە نەگىزدەلگەن؟
ءبىرىنشى مىسالدا وقۋشىنىڭ فيگۋرادان ونىڭ ىشكى بولىكتەرىن كوزگە ەلەستەتە ءبىلۋ قابىلەتىن دامىتۋ بولسا ، ال ەكىنشى مىسالدا ءپانارالىق بايلانىستى قولدانىپ، پراكتيكالىق جۇمىس جاساۋ. ءۇشىنشى مىسالدا ۇلتتىق قۇندىلىعىمىز كيىز ءۇي ارقىلى 11-سىنىپتاعى اينالۋ دەنەلەرى تاراۋىنا قايتالاۋ ەسەپتەر شىعارۋ بولسا، سونىمەن قاتار دانا حالقىمىزدىڭ گەومەتريالىق ەسەپتەۋلەرگە شەبەرلىگىن كورسەتۋ. ءتورتىنشى مىسالدا وقۋشىنىڭ تانىمدىڭ دەڭگەيىن ارتتىرۋعا ارنالعان ەسەپ. بەسىنشى مىسالدا اعاش جانە سىزعىشتىڭ كولەڭكەلەرىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستى ءۇشبۇرىشتاردىڭ ۇقساستىعى تاقىرىبىنا ارنالعان ەسەپ.
قورىتا كەلە وقۋشىنىڭ مەكتەپ باعدارلاماسىن مەڭگەرۋ عانا ەمەس، جەكە تۇلعانىڭ دامۋىنداعى ءبىلىمىن، تانىمىن شىڭداۋ، ءارتۇرلى ومىرلىك جاعدايلاردا شەشىم قابىلداي الاتىن قابىلەتتەرىن دامىتۋعا باعىتتاۋ بولىپ وتىر.بۇل ەسەپتەردىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ جان جاقتى قاراستىرىلۋى مەن جۇيەلىلىگىنە نەگىزدەلگەن.
جۇبانازار گۋلزيرا سۇلەيمەن قىزى،
جامبىل وبلىسى، قاراتاۋ ق.، تالاس اۋدانى
ش.ۋاليحانوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ
ماتەماتيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
