– سونشالىقتى ۇزاق جىل ەلشىلىك قىزمەتىن اتقاردىڭىز. سوندا قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى قانداي تۇستار كوكەيىڭىزگە قونبادى؟
– جالپى ءار مەملەكەت قاي زاماندا بولماسىن، الدىمەن ءوز مۇددەسىن قورعاۋى ءتيىس. ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ – ديپلوماتيانىڭ قازىعى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە قازىرگى ق ر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ساياساتى بۇل كونسەپسياعا ساي ەمەس. بىزدە ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ جوق. الدىمەن، قازاقستاننىڭ قانداي مەملەكەت ەكەنىن انىقتاپ الايىق. بار ەستيتىنىڭىز: «قازاقستان – كوپ ۇلتتى ءارى كوپ ءدىندى مەملەكەت» دەپ جاريالانادى.
ال قازاقستان – قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتى دەگەن ۇعىم تىسقارى قالعان.
بۇل – ەڭ ۇلكەن قاتە!
– ورىس ءباسپاسوزى وسى ءۇشىن ءسىزدى ۇلتشىل دەپ تانىر ەدى...
– جوق. بۇل – ۇلتشىلدىق ەمەس، مەملەكەتتىڭ قانداي بولۋ قاجەتتىگىنىڭ العى شارتى. قاي مەملەكەتتى زەردەلەسەڭىز دە، ول ءبىر عانا ۇلتتان، ءبىر عانا دىننەن قۇرالعان ەمەس. ءبىراق بۇل مەملەكەتتەردىڭ نەگىزى – حالىق. ياعني، قاي مەملەكەتتى الىپ قاراساڭىز دا، سول مەملەكەت سول حالىقتىڭ مەملەكەتى بولىپ تابىلادى. ال قازاقستان بۇل جاعىنان كەنجەلەپ وتىر.
بىزدە ءقازىر ءتىل، شەكارا، ازاماتتىق بەرۋ، ازاماتتاردىڭ كەلىپ-كەتۋى ماسەلەسىنە كەلسەك تە، مەملەكەتتىك تۇرعىدان تارازىلايتىن كوزقاراس جوق. قازاقستاندا كىم كەلەم، قانشا تۇرامىن، نە ىستەيمىن دەسە دە – ەسىك اشىق.
مەن كەزىندە پرەزيدەنتكە: «قازاقستان، ورىسشا ايتقاندا، «پروحودنوي دۆور» بولدى»، – دەپ ايتقانمىن.
شىن مانىندە، مەملەكەت ۇلكەن ءۇي سياقتى. وندا تۇراتىن ادامدار بولادى. ءبىراق ولاردىڭ بارلىعى يەسى بار ءۇيدىڭ ىشىندە تۇرعانداي سەزىنۋلەرى ءتيىس. قازاقستاندا باسقا قازاق ەمەس ازاماتتار تۇرادى، تۇرسىن، تۇرا بەرسىن. «قازاقستان – قازاقتار ءۇشىن!» دەگەن ءسوزدى ايتۋدان اۋلاقپىن. بۇل ۇعىم – بىزگە جات، قاساڭ تۇسىنىك.
ءبىراق مەن «قازاقستان – قازاق حالقىنىڭ ەلى» دەگەندى باسا ايتقىم كەلەدى. ماسەلەن، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىن الايىق، ءقازىر وندا ءسىزدىڭ قازاق ءتىلىن ءبىلۋ، بىلمەۋ مۇمكىندىگىڭىزگە ەشكىم كوڭىل اۋدارمايدى.
– ءيا. بيىل پارلامەنتتە ق ر «ديپلوماتيالىق قىزمەت تۋرالى» زاڭىنا ديپلومات مامانعا مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ تۋرالى تالاپ ەنگىزۋ توڭىرەگىندە جانكەشتى تارتىس بولعانى بەلگىلى. اقىرى مۇنداي شارت قابىلدانعان جوق....
– بۇل – ناعىز ساياسي تايازدىق، ۇلتتىق نيگيليزم، «مەملەكەت قانداي بولۋى كەرەك؟» دەگەن تۇسىنىكتەن جۇردايلىق. سول كەزدەگى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ەرلان ىدىرىسوۆ، سونى قاداعالاپ وتىرعان پرەمەر-مينيستر قاسىمجومارت توقايەۆتىڭ «قازاق ديپلوماتتارىنا قازاق ءتىلىن ءبىلۋ شارت ەمەس» دەۋلەرى تىپتەن تۇسىنىكسىز.
باسقا كەز-كەلگەن مەملەكەتتە سول ەلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن بىلمەسەڭىز، سىرتقى ىستەر سالاسىندا ىستەۋ تۇسىڭىزگە دە كىرمەس ەدى. ماڭايلارىنا جولاتپايدى.
ماسەلەن، ورىس ءتىلىن بىلمەي رەسەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىن ماڭايلاي الاسىز با؟!
– ىدىرىسوۆتار ديپلومات مامانداردىڭ ازدىعىنان تۋىندايتىن مۇقتاجدىقتى العا تارتار ەدى...
– بىرىنشىدەن، سىزدەر ماعان الدىمەن ورىس ءتىلىن ءبىلىپ، ىستەپ جۇرگەن مامانداردى كوسەتىڭىزشى. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە كاسىبي ءبىلىمى بار تەك قانا توقايەۆ پەن ىدىرىسوۆ. ال قانداي مامان-ەلشىنى اتاپ بەرە الاسىز؟ تەك قانا ورىس ءتىلىن بىلەتىندەردى الىپ وتىر. نەگە؟
ويتكەنى توقايەۆ تا، ىدىرىسوۆ تا قازاقشا بىلمەيدى.
نەگە؟ قازاقستاننىڭ وزىندە، جوعارىدا ايتقانداي، «قازاقستان – قازاق مەملەكەتى» دەگەن ۇعىم قالىپتاسپاعان. سوندىقتان، قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قىزمەت ىستەي الماي وتىر. توقايەۆ مىرزا پرەمەر-مينيستر بولىپ تۇرعان كەزىندە: «مەملەكەتتىك تىلگە جاعداي جاسايمىز. ءبىراق ورىس تىلىنە ەشقانداي نۇقسان كەلتىرمەيتىندەي...»، - دەگەن.
بۇل بىلمەسكە ايتىلعان ءسوز. ەگەر دە مەملەكەتتىك ءتىل قازاق ءتىلى بولسا، ارينە، ورىس تىلىنە نۇقسان كەلەدى. بۇل داۋسىز. بۇل جەردە ءبىز ەشكىمگە «قازاق ءتىلىن بىلسەڭ، ورىس ءتىلىن بىلمە» دەپ وتىرعان جوقپىز. ءبىزدىڭ ورىس ءتىلىن بىلەمىن دەپ، قازاق تىلىنەن ايرىلىپ وتىرعان ءجايىمىز بار عوي.
سوندىقتان، ەكى ءتىلدى قاراما-قارسى قويۋعا بولمايدى.
اۋەلى، قازاقتار قازاق ءتىلىن بىلەتىندەي جاعداي جاساۋ كەرەك. سودان كەيىن قازاق ءتىلى قازاقستاندا دا مۇلتىكسىز مەملەكەتتىك ءتىل بولۋى شارت.
– ونىڭ ناقتى كورىنىسى قانداي بولادى؟
– پرەزيدەنت، پرەمەر-مينيستر، ۇكىمەت ورىندارى، پارلامەنت، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى، باسقا مينيسترلەر قازاق تىلىندە سويلەۋى ءتيىس. بۇل شارت! بۇل زاڭ! سونىمەن بىرگە جوعارى ءبىلىم قازاقستاندا باسىم تۇردە قازاق تىلىندە بەرىلۋى كەرەك. ورىسشا، نەمەسە باسقا تىلدە وقيمىن دەگەندەرگە بيزنەسمەندەر وقۋ ورنىن اشسىن. وعان قارسىلىعىمىز جوق.
ال مەملەكەت قازاق تىلىنە قولداۋ كورسەتۋى ءتيىس.
ايتالىق، رەسەي – فەدەرالدى مەملەكەت. ول – تەك قانا ورىس حالقىنىڭ عانا ەمەس، باسقا حالىقتاردىڭ دا تاريحي مەكەنى.
ال قازاقستاندى قازاقتان باسقا تاريحي مەكەندەگەن حالىق جوق!
ارينە، وسىدان بىر-ەكى ءجۇز جىل بۇرىن كەلگەن ورىستار دا، ۋكرايندەر نەمەسە ەلۋ-جۇز جىل بۇرىن قونىستانعان نەمىس، كورەيلەر بار. ءبىراق بۇل – ولاردىڭ تاريحي مەكەنى ەمەس. سوندىقتان، قازاقستان – تەك قانا قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتى، قالعاندارى – باسقا حالىقتاردىڭ وكىلدەرى.
مىسالى، ۇلىبريتانيانىڭ وزىندە ميلليونداعان ازياتتار تۇرسا، گەرمانيادا دا سونشالىق كۋردتار عۇمىر كەشۋدە. ءبىراق ولاردىڭ سانى قانشا بولسا دا، ءبارىبىر ۇلىبريتانيا – اعىلشىندار، گەرمانيا – نەمىستەر جەرى. ءدال وسىنداي ۇعىمدى 1991ء-شى جىلدان بەرى ەشقانداي قاقتىعىسسىز، زورلىق-زومبىلىقسىز ۋاعىزداپ ايتا بەرگەندە، ەشقانداي داۋ تۋماس ەدى.
مەنىڭ كورمەگەن ەلىمنەن كورگەن ەلدەرىم كوپ: جاپونيا، جۇڭگو، افريكا، شىعىس ازيا، وڭتۇستىك ازيا، ەۋروپا... ولارعا ساياحاتشى رەتىندە ەمەس، كوبىنەسە قىزمەت بابىمەن باردىم.
سوندا تۇيگەنىم: كوپ حالىق ءارتۇرلى مەملەكەتتەردى مەكەن ەتۋدە، ءبىراق بارلىق ەلدە باسقا ۇلت وكىلدەرى وزدەرىن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جەرىندە تۇرىپ جاتىرمىز دەپ ەسەپتەپ، وزدەرىن وسى حالىقتىڭ مەملەكەتىنىڭ ازاماتىمىز دەپ سانايدى. ال بۇل سياقتى تۇسىنىك بىزدە جوق.
– نەگە؟ ونىڭ تامىرى قايدان شىعادى؟
– كسرو – اتى وزگەرگەن رەسەي يمپەرياسى عانا. وسىنى سوناۋ 1964ء-شى جىلى «جاس تۇلپارعا» كەلگەننەن بەرى ايتىپ ءجۇردىم. جالپى بۇل – فەدەرالدى ەمەس، وتارشىل مەملەكەت. ويتكەنى، ۋكرايناعا دا، بالتىق جاعالاۋىنا دا، باسقا رەسپۋبليكالارعا دا ورىس ءتىلىن ەنگىزۋگە، ورىس ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن دارىپتەۋگە كۇش سالىندى. بۇل – ءبىر حالىقتىڭ باسقا حالىقتارعا ۇستەمدىگىن كورسەتۋدىڭ ۇلگىسى.
سول جاعدايدى وزگەرتۋ شارالارى قازاقستاندا قولعا الىنۋى ءتيىس ەدى. ءبىراق ول جاسالعان جوق. كەرىسىنشە، كەرىسىنشە...
ءتىپتى رەسمي، اكىمشىلىكتەر وزدەرى ۇيىمداستىرعان كەشتەرگە، مەرەكەلەرگە رەسەيدەن ارتىستەر شاقىرادى.
بۇل – وتارشىلدىققا بەيىمدەلگەن تاربيەنىڭ سالدارى. ايتپەسە، ءار مەملەكەت ءوز مادەنيەتىن، ءوز ونەر بەلسەندىلەرىن قۇرمەتتەۋى كەرەك ەمەس پە؟! سوعان تابىنۋى قاجەت! كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ كونستيتۋسياسىندا: «ەگەر ءسىز ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ ازاماتى بولامىن دەسەڭىز، باسقا مادەنيەتكە، باسقا ادەبيەتكە، باسقا تىلگە تابىنباۋىڭىز كەرەك»، - دەپ جازىلعان.
– مىسالى، قاي مەملەكەتتە؟
– مالايزيا كونستيتۋسياسىندا. وركەنيەتتى، دامىعان مەملەكەت دەپ سانالاتىن گەرمانيا ءار ەلدەن كەلەتىن نەمىس ورالماندارىنا مىنانداي شارت قويادى: «ءسىز كەلەردە ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى ءبىلۋىڭىز شارت. ايتپەسە، گەرمانياداعى ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزگە، تىلىمىزگە نۇقسان كەلەدى. ءسىز باسقا مادەنيەتپەن ونى ىدىراتا باستايسىز...»
تاعى بىردە قازاقستان باسپاسوزىنەن ءبىر حابارلاندىرۋعا كوزىم ءتۇستى. وسىنداعى پولشا ەلشىلىگى پولشاعا كوشەم دەگەن قانى پولياك ازاماتتارعا ەلشىلىكتەن رۇقسات الۋ ءۇشىن كەلىپ پولياك تىلىنەن ەمتيحان تاپسىرۋ قاجەتتىگىن حابارلاپتى. ەگەر پولياك وتباسىنىڭ ءبىر مۇشەسى ۇلتى باسقا بولىپ، پولياك ءتىلىن بىلمەسە، وندا وعان بەس جىل مەرزىم بەرىلەدى.
ياعني، ول وسى ۋاقىت ارالىعىندا پولشادا پولياك ءتىلىن ۇيرەنە الماسا، ازاماتتىق الا المايدى. سەبەبى، ولار پولياك مادەنيەتىنىڭ تۇنىعىن بوتەن مادەنيەتپەن، بوگدە تىلمەن، جات كوزقاراسپەن لايلايدى. ال بىزدە وتارشىلدىقتان ارىلۋعا ءالى قادام جاسالىنباي وتىر.
ماقالا «فەيسبۋك» الەۋمەتتىك جەلىسىندەگى بولاتحان تايجان پاراقشاسىنان الىندى.
