بۇگىندە وتاندىق عىلىمدى دامىتۋعا ەلىمىزدەگى جوعارعى وقۋ ورىندارى ايرىقشا ۇلەس قوسىپ كەلەدى. كەڭەس زامانىندا عىلىمدى دامىتۋدا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى الدىڭعا ورىنعا شىقسا، ءقازىر ىرگەلى وقۋ ورىندارى عىلىمدى دامىتۋعا باستاماشى بولۋدا. قازاق عىلىمىنىڭ كوشىن ورگە سۇيرەپ جۇرگەن ەلىمىزدەگى ىرگەلى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى – الماتى تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتى. «قالا مەن دالا» گازەتى اتۋ ۇستازدارىنىڭ تىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى جايىندا بۇعان دەيىن دە بىرنەشە رەت جازعان بولاتىن. اتۋ ۇستازدارى تاماق جانە جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىندا بىلىكتى ماماندار دايارلاپ، بۇل باعىتتا ىرگەلى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن ۇزدىكسىز جۇرگىزىپ كەلەدى. تاياۋدا اتۋ پروفەسسورى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ايكەن قۇتجانوۆا باستاعان جاس ىزدەنۋشىلەر بويىنا سۋ جۇقتىرمايتىن جاڭا ماتا ويلاپ تاپقانىن ەستىپ، ادەيىلەپ ىزدەپ بارىپ سۇحباتتاستىق.
– ايكەن جۇماتاي قىزى، اتۋ ماماندارى سۋعا سالسا باتپايتىن، وتقا سالسا جانبايتىن يننوۆاسيالىق ماتالار شىعارىپ جاتقانىن جاقسى بىلەمىز. بويىنا سۋ جۇقتىرمايتىن جاڭا ماتا ويلاپ تاۋىپسىزدار. بۇل ءىس قاشان قولعا الىنىپ ەدى؟
– قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدەگى جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەتتەر بىلىكتى مامان دايىنداپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار عىلىمدى دامىتۋدى دا مويىندارىنا الىپ وتىر. ءقازىر اتۋ-دىڭ ماگيسترانتتارى مەن دوكتورانتتارى ماڭىزدى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسۋدا. ىرگەلى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىن ءبىر عانا عالىم جۇزەگە اسىرا المايدى. ءبىز ويلاپ تاپقان سۋ جۇقپايتىن ماتانىڭ جاڭا ءتۇرىن دايىنداۋعا ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ بىرنەشە ماگيسترانتى مەن PhD دوكتور اتاعىن الۋعا نيەتتەنگەن ىزدەنۋشىلەرىمىز قاتىسىپ، كوپ جۇمىس ىستەدى. جاڭا ماتانى ويلاپ تابۋدا شاكىرتتەرىمنىڭ كومەگى كوپ تيگەنىن ايتۋعا ءتيىسپىن. جالپى، ءبىز بۇل جۇمىستى 2012 جىلى باستاعان بولاتىنبىز. سول كەزدە ءبىزدىڭ كافەدرا توقىما ماتەريالدارعا حيميالىق ادىسپەن جاڭا قاسيەت بەرۋ جانە توقىما بۇيىمدارىنىڭ جاڭا ءتۇرىن شىعارۋ باعىتى بويىنشا عىلىم كوميتەتى مەن تەحنولوگيالىق دامۋ جونىندەگى ۇلتتىق اگەنتتىككە ءوزىمىزدىڭ جوبالارىمىزدى ۇسىندىق. ءوز كەزەگىندە اتالعان مەكەمەلەر جانىنداعى كوميسسيا مۇشەلەرى جوبامىزدىڭ وتاندىق جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىن دامىتۋداعى ماڭىزىن ءتۇسىنىپ، ارنايى گرانت ءبولدى. سودان بەرى قىزۋ جۇمىس ىستەپ، بويىنا سۋ جۇقتىرمايتىن جاڭا ماتانى ويلاپ تاپتىق.
– جالپى، جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىندا بويىنا سۋ جۇقتىرمايتىن بىرنەشە ماتانىڭ ءتۇرى بار ەكەنىن بىلەمىز. سىزدەردىڭ ماتالارىڭىزدى ولاردان قانداي ارتىقشىلىقتارى بار؟
– سۇراعىڭىز ورىندى. ءبىزدىڭ جوبامىزدا جاڭا نوۋ-حاۋ بولعاندىقتان ءتيىستى ورىندار جوبانى ماقۇلداپ، وعان قارجى ءبولدى. كەڭەس زامانىندا بىزدەر قولىمىزدا قانداي شيكىزات بولسا، سودان توقتاۋسىز ءونىم وندىرە بەردىك. وندىرگەن زاتتىڭ حالىق اراسىندا قانشالىقتى سۇرانىسقا يە ەكەنىنە ەشكىم باس اۋىرتپايتىن. ناتيجەسىندە ءوندىرىس ورىندارى شامادان تىس تاۋار ءوندىرىپ، ونىڭ ءبىرازى قويمالاردا ءشىرىپ كەتكەنى جاسىرىن ەمەس. سول سەبەپتى بىزدەر جوبامىزدى قولعا العاندا حالىقتىڭ سۇرانىسىن نازارعا الدىق. جالپى، قازاقستان ەشقاشان سۋ جۇقپايتىن ارنايى ماتا وندىرمەگەن. ەگەر ءبىزدىڭ جوبامىز وندىرىسكە ەنىپ كەتسە، ەلىمىزدىڭ اتىن شىعاراتىنى انىق. نەگىزىنەن جوبامىز وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى ماقتا-ماتا ءوندىرىسىنىڭ اسسورتيمەنتىن كەڭەيتۋدى كوزدەدى. ەلىمىزدىڭ مۇناي وندىرىسىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جۇمىسشىلارعا ارنايى كيىمدەر تىگۋدە سۋ وتكىزبەيتىن ماتا اۋاداي قاجەت. ءبىزدىڭ ماتامىز بۇل باعىتتاعى سۇرانىسقا تولىقتاي جاۋاپ بەرەدى.
ەندى سۋ جۇقتىرمايتىن ماتانىڭ وزگە ماتالاردان قانداي ارتىقشىلىعى بار دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرسەم. جوبانى قولعا العانىمىزدا قازاقستانداعى ءوندىرىس ورىندارىندا تۇرعان قۇرال-جابدىقتاردى اۋىستىرماۋدى جانە تولىقتاي وتاندىق ءونىمدى پايدالانۋعا باسا ءمان بەردىك. ەگەر جاڭا ماتانىڭ ءتۇرىن شىعارۋ ءۇشىن سىرت ەلدەن شيكىزات تاسىمالداپ، جاڭا قۇرال-جابدىقتار ساتىپ الساق، ءبىزدىڭ ماتامىز نارىقتا باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن جوعالتار ەدى.
– سوندا سىزدەر ويلاپ تاپقان جاڭا ماتانى وندىرىسكە شىعارۋ ءۇشىن ەلىمىزدىڭ شيكىزات قورى جەتكىلىكتى مە؟
– ارينە. بىزدەر الدىمەن كادىمگى ماقتا تالشىقتارىنان قاجەتتى ماتامىزدى توقىپ الامىز. سودان كەيىن حيميالىق پوليمەر تالداۋ ادىسىمەن ونىڭ بەتىنە جۇقا گيدروپوليمەر جابىنىن جابىستىرامىز. وسىدان كەيىن ماتا سۋ جۇقتىرمايتىن قابىلەتكە يە بولادى. ماتا بەتىندەگى جۇقا پوليمەردى ارنايى ميكروسكوپپەن كورۋگە بولادى. جوبانى ىسكە اسىرۋ بارىسىندا ماقتا-ماتا ءوندىرىسى سالاسىندا بۇرىننان قالىپتاسقان ءداستۇرلى تەحنولوگيالاردى دامىتىپ، حيميا عىلىمىنىڭ زاماناۋي جەتىستىكتەرىن كەڭىنەن پايدالانىپ، كوزدەگەن ماقساتىمىزعا قول جەتكىزدىك.
– سىزدەر ارنايى گيدروپوليمەر جابىنىن حيميالىق جولمەن ماتاعا قوندىردىڭىزدار. ەندى وسى ماتا بەتىندەگى جابىن قانشالىقتى ساقتالاتىنىن تەكسەرىپ كوردىڭىزدەر مە؟
– سۇراعىڭىز وتە ورىندى. عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىمىزدى اياقتاعاننان كەيىن ارنايى سىناقتاردان وتكىزدىك. گيدروپوليمەردىڭ ماقتاعا بەرىك تۇردە جابىسقانىن ەلەكتروندى ميكروسكوپپەن تەكسەرىپ كوردىك. بۇدان باسقا وڭدەۋدەن وتكەن ماتانى جۋىپ، سوزعان كەزدە قانداي كۇيگە تۇسەتىنى دە جان-جاقتى سىنالدى. وسى سىناقتاردىڭ ناتيجەسىندە ماتامىز ءوزىنىڭ بەرىكتىگىمەن جوعارى ناتيجە كورسەتتى. بۇدان باسقا سۋ جۇقپايتىن ماتانىڭ ادام دەنساۋلىعى ءۇشىن قاۋىپسىزدىگى دە ارنايى تەكسەرىلگەنىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. وسىنداي سىناقتاردان وتكەننەن كەيىن عىلىمي جاڭالىعىمىزدى پاتەنتتەدىك.
– ايكەن جۇماتاي قىزى، عىلىمي جوبالارىڭىزدى تازا قازاقستاندىق تەحنولوگيا دەپ اتاسا بولا ما؟
– ارينە. دۇنيەجۇزىندە بويىنا سۋ جۇقتىرمايتىن ماتا دايىنداۋدىڭ كوپتەگەن جولى مەن ءادىس-تاسىلى بار. ماسەلەن، كەيبىر تەحنولوگيالاردا ماقتا تالشىقتارىنا حيميالىق تاسىلدەرمەن سۋ جۇقپايتىن قاسيەت بەرىپ، سودان كەيىن ماتا توقيدى. بۇدان باسقا ماتانىڭ بويىنا سۋ جۇقتىرماۋ ءۇشىن عالىمدار ءتۇرلى حيميالىق ادىستەردى قولدانادى. وسى تۇرعىدان العاندا ءبىزدىڭ ءادىسىمىزدى تازا قازاقستاندىق تەحنولوگيا دەپ اتاۋعا بولادى.
– سىزدەر ويلاپ تاپقان ماتانى قانداي سالالاردا قولدانۋعا بولادى؟
– كوپتەگەن سالادا قولدانۋعا بولادى. ءوندىرىس وشاقتارىندا جۇمىس ىستەيتىن ادامدار ءۇشىن ارنايى كيىمدەر تىگۋگە بولادى. سونىمەن قاتار سۋ وتكىزبەيتىن ارنايى جابىندار دايىنداۋعا دا تاپتىرمايدى. قازىرگى تاڭدا وڭتۇستىكتەگى توقىما-تىگىن سالاسىمەن اينالىساتىن كاسىپورىندارمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەپ جاتقان جايىمىز بار. كەلەشەكتە وتاندىق سۋ وتكىزبەيتىن ماتالاردى وندىرىستىك دەڭگەيدە ءوندىرىپ قالۋىمىز ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى بۇل سالانىڭ كەلەشەگى زور.
نۇرلان جۇماقانوۆ، «ۇعتاو» اق قوعاممەن بايلانىس ءبولىمى
