ادام اتادان، ءالايھي ءۋا ءساللام، قيامەت كۇنگە دەيىنگى بارلىق مۇسىلماندار قاجىلىق پارىزدارىن وتەيتىن الەمدەگى ەڭ كيەلى جەرلەر – مەككە قالاسى، قاعبا، ءاس –سافا، ءال –ءمارۋا، ارافات، مۇزداليفا، مينا، ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ۇلى، ەڭ اسىل جان، ەڭ ۇلى پايعامبار مۇحاممەدتىڭ، ساللا اللاھۋ ءالايھي ءۋا ءساللام، مۇباراك دەنەسىن قوينىنا العان ءمادينا قالاسى ورنالاسقان، شيپاسى كۇشتى ءزامزام سۋى سىلدىراي اققان، يسلام ءىلىمى مەن مادەنيەتىنىڭ قاينار كوزى، قاسيەتتى قوس مەشىتتىڭ قورعاۋشىسى سانالاتىن ساۋد ارابياسى كورولدىگى كەڭ-بايتاق ارابيا تۇبەگىندە بۇرىن-سوڭدى ورىن تەپكەن ءۇشىنشى مەملەكەت.

[caption id="attachment_9229" align="alignleft" width="368"] قاسيەتتى مەككە[/caption]

نەشە ءتۇرلى ساياسي وزگەرىستەردى باستان كەشىرگەن قوعامدا ءىرى ساياسي قايراتكەر رەتىندە حالىق سەنىمىنە يە بولعان ابدۋلازيز يبن ابدۋرراحمان ءال-فايسال ءاس-ساۋد 1902 جىلى 15 قاڭتاردا ەلدىڭ قازىرگى استاناسى ءار-رياد قالاسىن ازات ەتىپ، 250 جىل بويىنا جالعاسىپ كەلگەن ساۋد اۋلەتىنىڭ بيلىگىن قايتا ورناتتى. تاققا وتىرعاننان كەيىنگى العاشقى 31 جىلدا بولەك-بولەك بىتىراپ توز-توزى شىققان حالقىن ءبىرتۇتاس مەملەكەتكە بىرىكتىرىپ، كەلەسى 21جىلدا كورولدىكتىڭ بەيبىت دامۋىنا كۇش سالعان ابدۋلازيز پاتشانىڭ ەڭبەگى وراسان زور. جىل سايىن 23 قىركۇيەك ول كىسىنىڭ ساۋد ارابياسى كورولدىگىن قۇرعان كۇنى – ۇلتتىق مەرەكە رەتىندە اتالىپ وتەدى. ابدۋلازيز دۇنيەدەن وتكەن 1953 جىلى بيلىك ونىڭ ۇلدارىنا ءتيدى. 13 اكىمشىلىك اۋدانعا بولىنگەن بۇل ەلدىڭ اتا زاڭى قۇران مەن سۇننەت، ياعني، يسلام شاريعاتىنا سايكەس قابىلدانىپ، مەملەكەت باسقارۋ ءىسى وسى زاڭدىلىققا بەرىك نەگىزدەلگەن. الەمدەگى مۇناي قورىنىڭ تورتتەن ءبىرى، 204 تريلليون كۋب فۋت گاز قورى بار ساۋدتىقتار وسى بايلىقتى وتە ءتيىمدى پايدالانىپ، الپىس جىلعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىت ىشىندە اۋىلشارۋاشىلىعى مەن ءوندىرىسى ارتتا قالعان ەلدەن تۇراقتى دا قۋاتتى ەكونوميكاسى قالىپتاسقان الدىڭعى قاتارلى، گۇلدەنگەن مەملەكەتكە اينالدى. بۇرىن وزىنە كەرەك تاۋارلاردىڭ ءبارىن شەت ەلدەن تاسيتىن ساۋد ارابياسى قازىرگى تاڭدا وندىرىستىك تاۋار ەكسپورتتاۋشى ەلدەر اراسىندا 20-ورىن السا، ءوندىرىستىڭ، ەنەرگەتيكالىق كەشەننىڭ، ساۋدانىڭ، اۋىل شاۋاشىلىعىنىڭ، قۇرىلىس پەن بانك سالاسىنىڭ دامۋى جاعىنان الەمدەگى ەڭ جەدەل دامۋشى ەلدەر ساناتىنا قوسىلدى. ەلدەگى زاۋىتتار مەن فابريكالاردا ىشكى ساۋدا اينالىمىنداعى تاۋارلاردىڭ باسىم بولىگى ءوندىرىلىپ، ولاردىڭ شەتەلگە شىعارىلاتىن كولەمى جىلدان-جىلعا ارتا تۇسۋدە. كورولدىك ينفراقۇرىلىمدارىنا وراسان زور قارجى ءبولىنىپ، جىلىنا ەكى مىڭ شاقىرىمداي جولدار سالىنادى، جاڭا ۇيلەر، اۋرۋحانالار تۇرعىزىلۋدا، وندىرىستىك مەكەمەلەر اشىلۋدا. ەلدەگى تاس جولداردىڭ ۇزىندىعى 1952 جىلى 237 شاقىرىم عانا بولسا، 1995 جىلى 43200 شاقىرىم، اۆتوماگيسترالداردى قوسا العاندا 139000 شاقىرىمعا جەتتى. سوڭعى 60 جىلدا وتە جوعارى قارقىنمەن دامىعان، جۇزدەن اسا ۇشاقتان تۇراتىن ۇلتتىق اۆياكومپانيا تاياۋ شىعىستاعى ەڭ ءىرى اۆياكومپانيا فلوتى سانالادى. دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسى جەرگىلىكتى حالىققا دا، شەتەلدىك قوناقتارعا دا تەگىن قىزمەت كورسەتەدى. ءتۇرلى اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ جانە ەمدەۋگە ارنالعان ءىرى باعدارلامالار جۇزەگە اسىرىلىپ، مۇنداعى مەديسينالىق قىزمەت كورسەتۋ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ەڭ بيىك كورسەتكىشكە جەتتتى.
جىلىنا 752000 ۋنسيي التىن، 4 ملن توننا تەمىر، 17 ملن توننا ماگنيي وندىرەتىن، بۇل ەل ت.ب. مينەرالدىق زاتتار مەن قۇندى مەتالدارعا وتە باي. تاۋ-كەن سالاسىنداعى ءوندىرىس جىلدان جىلعا 9 پايىزعا ارتىپ كەلەدى، ال ونىڭ ىشكى جالپى ونىمدەگى ۇلەسى 4 پايىزدى قۇرايدى. باسقا ساۋدا جانە ءوندىرىس سالالارىنىڭ دامىعانىنىڭ ارقاسىندا مۇناي ءوندىرىسىنىڭ ىشكى جالپى ءونىم بويىنشا ۇلەسى نەبارى 36 پايىزدى قامتيدى. ەگىن ەگىپ، قۇرما، باقشا ونىمدەرىن جانە مال ازىعىن ءوسىرىپ، قوي-ەشكى، تۇيە باعۋمەن قاتار، ءارتۇرلى ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن شىعارىپ، كورولدىكتىڭ ەڭ ءونىمدى سالاسىنا اينالعان اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ قارقىنداي دامۋىنىڭ ناتيجەسىندە بۇگىندە كورولدىك ءوزىن-وزى ازىق-تۇلىكپەن، اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىمەن تولىق قامتاماسىز ەتە الادى.
اۋىل شارۋاشىلىعى ۋازىرلىگىنىڭ باستى نازارىنداعى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – سۋ رەسۋرستارىن دامىتۋ. ءشول دالادا ورنالاسقان كورولدىكتە سۋ ءۇش ءتۇرلى جولمەن: جەر استى بۇرعىلاۋ قورلارى مەن قۇدىقتاردان، جاڭبىر سۋىن جيناپ ساقتاۋشى رەزەرۆۋارلاردان، سونداي-اق، تەڭىز سۋىن تۇششىلاندىرۋ ارقىلى الىنادى. بۇل ماقساتتا اۋىز سۋىن وندىرەتىن 5200 بۇرعىلاۋ قوندىرعىلارىن ورناتىپ، جاڭبىر سۋىن ءتيىمدى پايدالانۋدى كوزدەپ 185 بوگەتتەر قۇردى. ساۋد ارابياسىنىڭ باتىس جانە شىعىس جاعالاۋىندا ورناتىلعان 25 تۇششىلاندىرۋ قوندىرعىسى ەلگە قاجەت اۋىز سۋدىڭ 70 پايىزىن وندىرەدى. شولەيتتى ەلدىڭ سۋعا سۇرانىسىن ۋاقتىلى قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان تەحنولوگيالىق جەتىستىگىنە سۇيىنبەي تۇرا المايسىز.

ەڭبەكتەگەن سابيدەن ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن، مۇگەدەك پەن جۇمىسسىزدارعا سەكسەنگە جۋىق الەۋمەتتتىك قامسىزداندىرۋ بولىمدەرى قىزمەت كورسەتەدى. بۇدان تىسقارى 160 قايىرىمدىلىق قورلارى كومەككە مۇقتاج جانداردىڭ بارىنە قامقورلىق جاسايدى

[caption id="attachment_9231" align="alignright" width="387"] ساۋد ارابيانىڭ ءتۋريزمى ەرەكشە دامىعان، قالالارى دا اسەم[/caption]

قۇران مەن سۇننەتتى بەرىك ۇستاناتىن بۇل مەملەكەتتە ءبىرىنشى كەزەكتە يماندىلىق، ادامگەرشىلىك قاعيدالارى ساقتالادى. ەڭبەكتەگەن سابيدەن ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن، مۇگەدەك پەن جۇمىسسىزدارعا سەكسەنگە جۋىق الەۋمەتتتىك قامسىزداندىرۋ بولىمدەرى قىزمەت كورسەتەدى. بۇدان تىسقارى 160 قايىرىمدىلىق قورلارى كومەككە مۇقتاج جانداردىڭ بارىنە قامقورلىق جاسايدى. اللاھ تاعالا سىيعا تارتقان تابيعات بايلىعى وسى ەلدىڭ كۇللى ازاماتتارىنا ورتاق دەپ يسلامنىڭ ادىلەتتىلىك تۋىن جەلبىرەتكەن ۇكىمەت جارىق دۇنيەگە كەلگەن ءار نارەستەنىڭ ەسەپشوتىنا قوماقتى قارجى اۋدارادى ءارى ول جىل سايىنعى تازا پايدادان اۋدارىلاتىن قاراجاتپەن تولىعىپ، كامەلەتتىك جاسقا جەتكەندە ءبىلىم الۋىنا، ۇيلەنۋىنە مولىنان جەتەتىن اقشانى اقى يەسىنەن باسقا ەشكىم الا المايدى.
جەر شارىنداعى جەتپىستەن اسا مەملەكەتكە ونداعان ميلليارد دوللار كولەمىندە كومەك كورسەتەتىن ساۋد ارابياسى دامۋشى ەلدەرگە جاردەم بەرەتىن الەمدەگى ءىرى ەلدەردىڭ ءبىرى. بۇل ونىڭ حالىقارالىق ىنتىماق-بىرلىكتى، ءوزارا ءتاتۋ-تاتتى تىرلىكتى قولدايتىن بەيبىتشىلىك سۇيگىش قايىرىمدى سيپاتىن تانىتارداي. سالىستىرمالى تۇردە ايتساق، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى جوعارىدا ايتىلعان ماقساتقا بولىنەتىن قارجىنىڭ ورتاشا مولشەرىن ۇلتتىق كىرىستىڭ 0،7%-ى كولەمىندە بەلگىلەسە، ءوندىرىسى دامىعان مەملەكەتتەردەگى ەڭ ءىرى دونور 0،2%-دان عانا اسىرعان ەدى. ال ساۋد ارابياسى دامۋشى ەلدەرگە كومەك رەتىندە ءوزىنىڭ ورتاشا كىرىسىنەن نەمەسە جالپى ىشكى ونىمىنەن 5،54% پايىز مولشەرىندە قاراجات بولەدى. وسىعان وراي ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىك: 1995 جىلدىڭ اياعىندا بۇل مەملەكەت 66.25 ساۋد ريالىن (17 ملرد. دوللار) سۋبسيديا جانە جەڭىل نەسيە تۇرىندە الەمنىڭ 70 ەلىنە تاراتتى. ال، ساۋديالىق دامۋ قورى (SDF) حالىقارالىق كومەك بەرۋمەن اينالىساتىن باستى ۇيىم. 1975-1976 جىلدار ارالىعىندا اتالمىش قور 21،4 ملرد-تان استام ساۋد ريالىن (5،71ملرد.دول.) عالامشارىمىزداعى 63 ەلدەگى 312 جوبانى قارجىلاندىرۋعا جاراتتى.

جەر شارىنداعى جەتپىستەن اسا مەملەكەتكە ونداعان ميلليارد دوللار كولەمىندە كومەك كورسەتەتىن ساۋد ارابياسى دامۋشى ەلدەرگە جاردەم بەرەتىن الەمدەگى ءىرى ەلدەردىڭ ءبىرى. بۇل ونىڭ حالىقارالىق ىنتىماق-بىرلىكتى، ءوزارا ءتاتۋ-تاتتى تىرلىكتى قولدايتىن بەيبىتشىلىك سۇيگىش قايىرىمدى سيپاتىن تانىتارداي. سالىستىرمالى تۇردە ايتساق، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى جوعارىدا ايتىلعان ماقساتقا بولىنەتىن قارجىنىڭ ورتاشا مولشەرىن ۇلتتىق كىرىستىڭ 0،7%-ى كولەمىندە بەلگىلەسە، ءوندىرىسى دامىعان مەملەكەتتەردەگى ەڭ ءىرى دونور 0،2%-دان عانا اسىرعان ەدى

[caption id="attachment_9230" align="alignleft" width="355"] مۇنداي شاھاردى كورگىسى كەلەتىن تۋريستەر جىل بويى وسى ەلگە اعىلادى[/caption]

سونداي-اق 74،25 ملرد. ساۋد ريالىن حالىقارالىق قايىرىمدىلىق جانە گۋمانيتارلىق ۇيىمدارعا ءبولدى.
سۇيىكتى پايعامبارىمىز، وعان اللاھتىڭ سالەمى، يگىلىكتەرى بولسىن، دەنساۋلىقتى كۇتۋگە، سپورتقا ايرىقشا دەن قويعانى بەلگىلى. وسىناۋ ۇلى سۇننەتكە ساي ساۋد ارابياسىنداعى جاستار ءىسى جونىندەگى باسقارۋشى كەڭەس جاستار تاربيەسى، ونىڭ مادەني جانە سپورتتىق دەڭگەيىن كوتەرۋ شارالارىمەن اينالىسادى، جاس سپورتشىلارعا بارىنشا قولداۋ، كومەك كورسەتىپ، سىي- ماراپات جاساۋدى ادەتتكە اينالدىرعان. بۇركىت سالۋ، تۇيە جانە ات جارىستارى ءداستۇرلى سپورت تۇرلەرى رەتىندە جوعارى باعالانادى. تۋريزم دە شاريعات تالاپتارىنا ساي دامۋدا، باۋ-باقشاعا بولەنگەن، كورگەن جاندى ءشول دالانىڭ كوز تارتار كورىكتى ارۋىنداي تامساندىراتىن تايف قالاسى – باتىس جاعالاۋدا، مەككە، جيددا قالالارىنا تاياۋ تاۋ بوكتەرىندە ورنالاسقاندىقتان جازدا ءاردايىم قوڭىرسالقىن اۋا رايىمەن ەرەكشەلەنىپ، كۋرورتتى قالا، ال، مي قايناتار ىستىقتا ۇكىمەت رەزيدەنسياسى قىزمەتىن اتقارادى. سونداي-اق، قىزىل تەڭىز جانە پارسى شىعاناعى جاعالاۋلارىنا قىزىعاتىن تۋريستەر لەگى ءبىر تولاستامايدى.
جەر شارىندا يسلام ءدىنىن سانالى تۇردە قابىلداۋشىلار سانى قاتتى كوبەيۋدە، وسىعان وراي قاجىلىققا كەلۋشىلەر سانى ارتقان ۇستىنە ارتا تۇسپەك. مۇسىلمان مەملەكەتتەرىندە 15-20 جىل بويى قاسيەتتى مەكەننىڭ توپىراعىن ءبىر باسۋدى، قاجىلىق پارىزدارىن وتەۋدى ارمانداپ، ءوز كەزەگىن كۇتكەن مىڭداعان مۇميندەردى ەسكە الساق، مەككەدەگى قاعبا جانە ءمادينا قالاسىنداعى پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) مەشىتىن قانشا كەڭەيتسە دە تارلىق قىلاتىنىن تۇيسىنەتىندەيمىز. مارقۇم فاحد پاتشانىڭ كەزىندە جۇزەگە اسقان ەڭ ءىرى شارانىڭ ءبىرى – قىرۋار قارجى جۇمسالىپ وسى ەكى مەشىتتىڭ كەڭەيتىلۋى، كوركەيتىلۋى ەدى. ەكىنشى ىزگى ءىسى – 1985 جىلى ءمادينا قالاسىندا كيەلى قۇراندى باستىرۋ كەشەنىنىڭ قۇرىلۋى. جىل سايىن بۇل جەردە قۇراننىڭ باسقا تىلدەردەگى ماعىنالىق اۋدارماسى، ءدىني كىتاپتار مەن باسىلىمدار ميلليونداعان دانامەن جارىق كورەدى.
ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ماڭىزدى، ەڭ عاجاپ، ەڭ ۇلى وقيعالار وتكەن وسىناۋ عاجايىپ ەلدىڭ الەمگە سىر عىپ شەرتەر قۇپياسى از ەمەس.

گۇلباھرام جەبەسىن،
ءدىنتانۋشى،
الماتى قالاسى.

ى.